Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1780

Gedenkschriften, dienende tot de Geschiedenis van Lodewyk XIV en XV. Door den Heer Abt Millot, Lid van de Academien der Weetenschappen van Lions en Nanci. Vierde Deel. Te Amsterdam by Yntema en Tieboel 1779. In groot octavo, 348 bladaz.

In dit gedeelte, 't welk zyn aanvang neemt met de opening van den Veldtogt, in den jaare 1708, en voortloopt tot de Utrechtsche Vrede in den jaare 1713, met een beknopt verslag van 't leevenseinde van Koning Lodewyk XIV, in den jaare 1715; ontmoeten we eene menigte van Staatkundige byzonderheden, welken ter ophelderinge van het voorgevallen in die dagen strekken. De verschillende inzigten van 't Spaansche en Fransche Hof; welk laatste inzonderheid, des oorlogens moede, sterk naar Vrede haakte, en 't Spaansche Hof poogde over te haalen, om mede te werken, of zig ten minste wel

[p. 159]

te laaten gevallen de poogingen en schikkingen, die men aan 't Fransche Hof werkstellig wilde maaken, om den Oorlog, met de tegen hen vereenigde Bondgenooten, ten einde te brengen, geeven hier toe eene ruime stoffe. En onze oordeelkundige Schryver ontvouwt ons desaengaande, uit de hem ter hand gekomen Gedenkschriften, even als omtrent de voorige gebeurtenissen, onder een aaneengeschakeld verhaal van 't beloop der zaaken, zo van deeze als van de zyde der Bondgenooten, het merkwaardigste tusschen die beide Hoven, en derzelver Staatkundigen, in deeze dagen voorgevallen. - Gemerkt dit alles, vooral van de Fransche zyde, en vervolgens van die der Engelschen, onze Bondgenooten, een zeer grooten invloed had op de omstandigheden van onzen Staat, zo maakt zulks dit vierde Deel des te merkwaardiger voor onze Vaderlandsche Leezers; 't welk hen, die smaak hebben, in eene geschiedenis vooral van de staatkundige zyde te beschouwen, dit verslag met te meerder genoegen zal doen doorbladeren. Het bezef hiervan heeft ook, naastdenkelyk, den geagten Vertaaler deezes Werks genoopt, om by dit Deel, meer dan by een der anderen, etlyke aanmerkingen van zyne eigen hand te voegen; inzonderheid met betrekking tot zodanige byzonderheden, die onmiddelyk tot onze Geschiedenissen behooren; welken overtuigelyk toonen, dat hy, de vertaaling van een Staatkundig Geschrift op zig genomen hebbende, geen Leerling in 't nagaan van Staatkundige onderwerpen zy. Zulks straalt boven al door in zyne aantekeningen, wegens het hier gemelde nopens de laatste Vredehandelingen, die met het tekenen der Utrechtsche Vrede afliepen, waarop wy, als een aanmerkelyk voorval onzer Vaderlandsche Historie, nog een weinig zullen stille staan.

Met den dood van Keizer Josephus, den 17den van Grasmaand des jaars 1711, waarop de verheffing van deszelfs Broeder Karel tot de Keizerlyke waardigheid, gelyk men verwagt had, den 12den van Wynmaand deszelfden jaars, volgde, begreep het Fransche Hof dat men van de toenmaalige omstandigheden ernstig gebruik behoorde te maaken, om de reeds ondernomen, en dikwerf gestaakte, Vredehandelingen door te zetten; ten welken einde het op nieuw alles aanwendde, om het Spaansche Hof tot het doen der noodige afstanden over

[p. 160]

te haalen. Koning Lodewyk XIV stond 'er sterk op aan by zynen Kleinzoon, beweerende in een Brief van 22 Juny 1711, dat 'er voor hem geene andere goede raadslagen te volgen waren, dan die de Vrede konden bevorderen, terwyl zy hem op den Throon zouden vestigen. De Markgraaf van Bonnac, als buitengewoon Afgevaardigde aan 't Spaansche Hof, met het noodige Berigtschrift, terverdere bewerkinge hier van voorzien zynde, bragt het eerlang zo verre, dat Koning Philippus V, met eigen hand, eene Volmagt schreeve, waarmede hy zynen Grootvader magtigde, om met de Engelschen, nopens de voorafgaande punten, overeen te komen. Koning Lodewyk trof eene zekere overeenkomst met hun, die, hoewel eenigzins anders dan men bedoeld had, zyns oordeels, niet van de hand geweezen moest worden; en Koning Philippus berustte, schoon niet zonder betuiging van tegenzin, in de gemaakte schikking. - Daarbenevens drong Koning Lodewyk gestadig aan op het voltrekken van 't Verdrag, dat men met den Keurvorst van Beieren gemaakt had, volgens 't welke die Keurvorst gesteld werd, in de bezitting van 't geene van de Nederlanden nog overig was. Men draalde hier mede in Spanje, terwyl men in Frankryk naar de uitvaardiging der daar toe noodige Staatsschriften verlangde; waartegen de Spaansche Staatsdienaar, de Graaf van Bergeik, zig aankantte. Deeze Staatsdienaar, die by Philippus hooggeschat wierd, veel invloeds op hem had, en waarlyk vol yvers en doorkundig, maar zeer sterk met zyne eigen stellingen ingenomen was, had naamlyk altoos eene onderhandeling met Holland in 't oog. ‘Hy vreesde, dat een plechtige afstand der Nederlanden, aan den Keurvorst, den Vrede of moeilyker te verkrygen, of duurder zoude maaken; en daarenboven maakte hy weinig staat op de goede trouw der Londensche Staatsdienaaren, niettegenstaande men alle reden had, om in dezelven vertrouwen te stellen. Koningin Anna en haare Staatsdienaars verlangden niet minder na den Vrede, dan het Hof van Frankryk^(*). De be-

(*) ‘Men schynt, [gelyk de Heer Vertaaler reeds by eene voorige gelegenheid opgemerkt heeft,] aan het Spaansche Hof, de gesteldheid der Engelsche Staatsdienaaren niet zo goed gekend te hebben, als aan het Fransche. Reeds in de Lente van het jaar 1710, was de Hertog van Shrewsbury tot Groot-Kanselier aangesteld. Op den veertienden van Zomermaand deszelven jaars werd de Graaf van Sunderland, Schoonzoon des Hertogs van Marlborough, van zyne bediening van Geheimschryver van Staat beroofd, en den 8sten van Oogstmaand onderging de Graaf van Godolphin, Groot-Schatmeester, en des Hertogs vertronwdste vriend, het zelfde lot. De Heeren Harley, St. John en Darthmouth werden tot Staatsdienaars aangesteld; niettegenstaande de Keizer, en de Staaten der Vereenigde Nederlanden, trachtten, de oude Staadsdienaars in bedieninge te doen houden, was derzelver voorspraak vruchtloos, zo wel als het aanzoek door de Bank van Engeland ten zelfden einde gedaan. Frankryk beloofde zich, niet zonder reden, veel goeds van deze veranderinge. Men begon welhaast eene nieuwe Vredeshandeling met de Engelschen, die eerst voorgaven, gezamentlyk met hunne Bondgenooten, te zullen handelen; doch binnen kort alles voor de Bondgenooten verborgen hielden, zo veel zy konden. Frankryk kende de gesteldheid deezer Staatsdienaaren, wist hoe zeer dezelven tegen Marlborough en de Whigs waren ingenomen, en hoe noodig zy den Vrede hadden, om zich in hunne posten staande te houden, en om hunne verdere ontwerpen voort te zetten. En van deeze kundigheden wisten de Franschen zich meesterlyk te bedienen. Men zie wagenaar Vad. Hist. XVII D. bl. 391. enz. en tindal in zyne Continuation, Vol. V. bl. 309. enz.

[p. 161]

kende kuiperyen en streeken, die het aanzien van Marlborough hadden over hoop geworpen^(*), hadden

(*) Abigail Hill, naderhand getrouwd aan den Heere Masham, eene Nicht der Hertoginne van Marlborough, maar welker Vader, door onvoorzichtigen handel, zichzelven in den grond had geholpen, was, zo wel als haare Zuster, en twee Broeders, aan de Hertoginne haare welvaart verschuldigd. Deeze had haar, by Koninginne Anna, nog by het leeven van Koning william, eene Kamerjuffersplaats bezorgd. Zy wist zich van de gelegenheid, welke haar deeze post verschafte, om de Koningin dagelyks te spreeken, zeer wel te bedienen, om derzelver gunst geheellyk tot zich te trekken, en beloonde de weldaadigheid der Hertoginne, door dezelve, nevens den Hertog derzelver Gemaal, den Graaf van Godolphin, en de overige vrienden des Hertogs, te berooven van de genegenheid der Koninginne. Zy werd hierin geholpen door den Heere Harley, naderhand Graave van Oxford, ook eenen Neeve van haar, maar die, naar men verhaalt, zich weinig met haar bemoeid had, eer zy in gunst geraakte. Deeze twee wisten der Koninginne diets te maaken, dat de oude Staatsdienaars en de Veldheer, haar niet genoeg gezach lieten, en de Koningin, die, gelyk alle Vorsten, haar gezach liever zag vermeerderen dan vermindren, geloofde dit ligtlyk, en vatte eenen onverzoenbaaren afkeer op tegen dezulken, welken zy te vooren meest was toegedaan. Account of the Conduct of the Dutches of Marlborough, p. 177 &c. De Schryver van een Fransch Stukje, onder den tytel van Essay sur les Grands Evenemens par les petites Causes, verhaalt, dat de Hertogin, het verlies der gunste van de Koningin bemerkende, in plaatze van te trachten, om dezelve door inschikkelykheid weder te winnen, alle gelegenheden waarnam, om der nieuwe gunstelinge en der Koninginne spyt te veroorzaaken. Part. I. p. 216. De Hertogin schynt eene Vrouw geweest te zyn, van te veel moeds en oprechtheids, om de gunst van Anna door vleiery te winnen of te behouden.’

[p. 162]

gevoelens voortgebracht, geheel strydig met die van deezen doorluchtigen en eerzuchtigen Veldoversten. Men was in onderhandeling getreden; men was van weerskanten overeengekomen, met eene ongeveinsde openhartigheid. De Hollanders hadden te vergeefs hun best gedaan, om deeze onderhandeling te doen afbreeken^(*). De vruchten derzelve te verliezen, zoude het grootste ongeluk geweest zyn, dat Frankryk en Spanje had kunnen overkomen.’

Niet minder sterk, dan op het afdoen van de zaak des Keurvorsten, stond Lodewyk op het uit den weg ruimen eener andere zwaarigheid. Men stond eene Byeenkomst van Fransche, Engelsche en Hollandsche gemagtigden, te Utrecht, te houden; maar Engeland en Holland waren niet gezind, terstond Brieven van Vrygeleide aan Spaansche Gemagtigden, op dezelve, te verleenen: en Frankryk wenschte het Spaansche Hof over te haalen, om 'er genoegen in te neemen, dat de Spaansche Gemagtigden 'er niet zouden verschynen, dan na dat de voornaamste voorwaarden van den Vrede geregeld zouden weezen^(†). In 't voorstellen en aandringen

(*) ‘De Hollanders hadden niet hun best gedaan om den Vredehandel te doen afbreeken, maar wilden alleenlyk, dat men niet dan met gemeen overleg zoude handelen. De Engelschen gaven voor het zelfde te begeeren, maar hielden hun woord zo slecht, dat zy, meer dan vyf maanden lang, heimelyk met Frankryk handelden, zonder den overigen Bondgenooten ergens kennis van te geeven. Zie wagenaar ter aangeh. plaatze, en bl. 416 enz.’

(†) ‘Men konde de Gezanten van Philippus op de byeenkomst niet toelaaten, zonder hem te erkennen in de aangemaatigde hoedanigheden van Koning van Spanje, (gelyk de Graaf van Bonnac den Koning duidelyk onder 't oog bragt,) en dit begeerde men niet te doen, voor dat men gezien had, hoe de Vredeshandel zoude afloopen, schoon reeds in deezen tyd, ook hier te Lande, niet weinigen van gevoelen waren, dat men Philippus Spanje en de Indiën moest laaten behouden, zo, om dat zy tot de verovering dier Landen geene kans zagen, zedert den Veldslag by Villa-viciosa, als, dewyl Carel, door den dood van zynen broeder Josephus, bezitter geworden was van de geheele Oostenryksche Heerschappye, en denzelven ook eerlang in de Keizerlyke waardigheid opvolgde. Wagenaar XVII Deel, bl. 399. Ook weigerde men de Gezanten der Keurvorsten van Beieren en Keulen te ontvangen, die beiden in den Ryksban waren. Ald. bl. 424. 428.’

[p. 163]

hiervan vond de Fransche buitengewoon Afgevaardigde een merkelyken tegenstand, vooral van de zyde des Spaanschen Staatsdienaars; wiens denkwyze in dit geval overeenkwam met den moed des Konings, het onverschrokken character der Koninginne, en den aart des Spaanschen Volks. Men kwam hierdoor zelfs wel eens tot scherpe woordwisselingen: maar de noodzaaklykheid van den Vrede, en 't onvermogen, om, buiten de hulp van Frankryk, den Oorlog uit te houden, bragt het Spaansche Hof in eene onvermydelyke afhanglykheid, en noodzaakte het, om zo te spreeken, Frankryk hier in ten wille te zyn. De Bondgenooten stonden aan op hunne weigering; en Lodewyk vorderde een Volmagt, die uitgestrekt genoeg was, om, in den naam van Philippus, alle noodzaaklyke afstanden te doen, met uitzonderinge, evenwel van Spanje en de Indiën. ‘Het verbaaze,’ (schreef die Vorst, by deeze gelegenheid, onder anderen aan den Heere van Bonnac, den 22 December,) ‘hem [te weeten Philippus] niet, dat hy in den Brieve, van welken ik U het Afschrift zende,’ (deeze Brief was geschreven door bolingbroke, op verzoek der Algemeene Staaten,) ‘de uitdrukking ziet van den Hertog van Anjou; en der gewezen Keurvorsten van Keulen en van Beieren. Deeze zyn de laatste uitwerkzels der boersheid en der wanhoope van de Hollandsche party, die hardnekkig het voortzetten van den Oorlog bleef vorderen^(*). Zy zal welhaast van styl veranderen,

(*) De beschaafde Lodewyk de XIV had eveneens gehandeld omtrent Willem den III, welken hy, niet voor het sluiten van den Ryswykschen Vrede erkende als Koning van Engeland, en tot dien tyd toe geenen hoogeren titel gaf dan dien van Prins van Oranje, schoon Willem zekerlyk een veel gegronder recht, de verkiezing, naamlyk, van een vry Volk, dat zynen dwingeland verdreven had, of door denzelven verlaten was, had op den Engelschen throon, dan Philippus op den Spaanschen; daar 't Huis van Oostenryk eenen wettigen eisch had op de Spaansche Nalaatenschap. En zo lang Engeland en Holland Philippus niet erkenden als Koning van Spanje, konden zy hem geenen anderen titel geeven dan dien van Hertog van Anjou. - Dat ook de Hollanders van eenen eerlyken Vrede niet afkeerig waren is boven aangemerkt. Maar zy wilden, dat men de Wapenen niet nederleide, zonder van zulken Vrede verzekerd te zyn.’

[p. 164]

gelyk zy tegenswoordig reeds genoodzaakt is te veranderen van gedrag.’ Weinige dagen, na het ontvangen van deezen Brief, gelukte het den Markgraaf van Bonnac de begeerde Volmagt voor zynen Vorst te verkrygen. Zelfs deed de Graaf van Bergeik gewilliglyk wat men van hem begeerde; zich vleiende, daar hy vervolgens een der Gevolmagtigden zou zyn, dat hy als dan, wanneer de Spaansche Gevolmagtigden op de Byeenkomst te Utrecht zouden toegelaaten worden, wel stoffe zou vinden, ter oefeninge van zyn Staatkundig beleid. Alles dus geschikt zynde, zo volgde eerlang die staatlyke Byeenkomst zelve, welker eerste zitting gehouden werd, op den 29sten van Louwmaand des jaars 1712; waarop eindelyk, na veelvuldige onderhandelingen, de Vrede, tusschen Frankryk en Engeland, benevens Savoije, Portugal, Pruissen en de Staaten, op derzelver tekening, den twaalfden April des volgenden jaars, den Volke te Utrecht openlyk aangekondigd werd. Doch van dit laatste behelzen de Gedenkschriften, in deezen door den Heer Abt Millot gebruikt, niets, vermids ze zig niet verder uitstrekken, dan tot het jaar 1711. Ter dier oorzaake verwyst hy den Leezer verder, nopens dit Stuk, wel inzonderheid, tot de Gedenkschriften van Torci, en meldt desaangaande alleenlyk het volgende.

‘In deeze laastgenoemde Gedenkschriften ziet men, hoe veel toegeevendheid de Engelsche Staatsdienaars, hoe groote begeerte zy ook mochten hebben om den Vrede te sluiten, gebruikten omtrent hunne Bondgenooten, en vooral hoe veele inschikkelykheid jegens de gevoelens van een trots en onstuimig Volk, dat de Staatsdienaars zyner Koningen straft over de verrich-

[p. 165]

tingen, welke het veroordeelt^(*). Men ziet in dat Werk, hoe de dood des tweeden Dauphins, gevolgd van die van deszelfs oudsten zoon, deed vreezen, dat de beide Kroonen op één Hoofd vereenigd zouden worden; den plechtigen afstand, welken men vorderde van Philippus V, om deeze ongerustheid te verdryven; en de standvastigheid, met welke hy zyn verwoest Ryk verkoos boven de vleiende hoop van welhaast Frankryk, en een gedeelte van Italie, te bezitten^(†). Men ziet daar den hoogmoed der Hollanderen gefnuikt door den Maarschalk van Villars, en den Prins Eugenius, na zoo veele overwinningen, op zyne beurt geslagen. De Vrede werd getekend in het

(*) Men weet bykans niet, hoe men deeze woorden van den Schryver moet opneemen. Meent hy ze ernstig, of spot hy? Te recht noemt hy de Engelschen een trotsch en onstuimig Volk. Onze Nederlanders hebben, zo wel als verscheiden andere Volken, daarvan niet dan te veel ondervinding. Maar met hoe groote trouwhartigheid deeze onze goede en getrouwe Bondgenooten, by de Utrechtsche Vredehandeling, waakten voor de belangen van den Staat, hoe vriendlyk en gemeenzaam zy met de Nederlandsche Staatsdienaars omgingen, met hoe groote openhartigheid zy denzelven van alles kennis gaven, en met welk eene belangloosheid zy de grootste voordeelen voor ons bedongen, kan men leezen by Wagenaar, by Engelsche Schryvers zelven, als Tindal, Burnet en het Raport van het geheime Committde, aangesteld onder de Regeeringe van Koning George den I. Ondertusschen moet men aanmerken, dat men dit alles meer te wyten had aan de Staatsdienaaren, dan aan het Volk, waaronder veelen verre waren van dit gedrag goed te keuren.’

(†) ‘Billyk mag men twyffelen, of Philippus alle hoop op de Fransche Kroon opgaf, wanneer men in aanmerking neemt, dat Torci zelf aan de Engelsche Staatsdienaaren, met ronde woorden, en in de sterkste uitdrukkingen, verklaarde, dat het recht van Philippus op de Fransche Kroon, door geenen afstand, konde weggenomen of verloren worden. Zie wagenaar Vad. Hist. XVII Deel, bl. 472, en breeder tindal Contin. Vol. V. p. 514 enz. En dat Philippus naderhand dien afstand van weinig kracht oordeelde, blykt genoeg uit zyn gehouden gedrag, geduurende de minderjaarigheid van Koning Lodewyk den XV. Zie wagenaar XVIII Deel, bl. 163 enz.

[p. 166]

jaar 1713. Lodewyk XIV behield den Elsas, welken hy had aangeboden af te staan; Philippus bleef in de bezittinge van Spanje en de Indiën; en Keizer Carel de VI wilde den Oorlog voortzetten, en verloor groote voordeelen, welke hy getrokken zou hebben van eenen Vrede ter rechter tyd gesloten.’

Voorts staat ons, nopens dit Vierde Deel nog te melden, dat het zelve, buiten eene menigte van berigten raakende deeze en geene byzondere voorvallen, die geduurende dat tydperk, zo in het Geestlyke als Waereldlyke, opmerking vorderen, ons een verslag geeft van eenige eigenhandige Geschriften van Koning Lodewyk XIV; die de Hertog van Noailles uit het vuur gered heeft. ‘Op eenen avond, naamlyk, in het jaar 1714, zond de Koning den Hertog in zyn geheim vertrek, om daar papieren te zoeken, die met des Konings eigen hand geschreven waren, en welke hy wilde in het vuur werpen. Hy verbrandde 'er terstond verscheiden van, die betrekking hadden tot den goeden naam van sommige persoonen; hy stond gereed om al het overige te verbranden; Aantekeningen, Berichten, Brokken van zyn opstel, betreffende den Oorlog of de Staatkunde: de Hertog van Noailles bad hem ernstiglyk, dat de Koning ze hem wilde geeven, en hy verwierf deeze gunst. Hy heeft, in het jaar 1749, de oorspronglyke Schriften ter bewaaringe nedergelegd in des Konings Boekery.’ - De Heer Abt Millot meldt ons derzelver algemeenen inhoud, en deelt 'er te gelyk nog eenige byzondere aantekeningen uit mede, die 's Vorsten character ter eere strekken.