Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1779

[p. 197]

Mengelwerk, tot fraaye letteren, konsten en weetenschappen betrekkelyk.

Geschiedkundig verslag van de vroegste deïsten.

Verscheide Woorden zyn 'er van eene oorspronglyk onverschillige betekenis; doch die, met den tyd, door eene bykans bestendige duiding, in eenen ongunstigen zin, eenen kwaaden gekreegen hebben, en meest altoos zo opgevat worden: van deezen aart zyn, gelyk bekend is, de woorden Tyran en Kettery, en wy mogen 'er de benaaming van deïst nevens voegen. Deeze betekent, in den oorsprong, zo veel als een godgeloo ver, een godist, in tegenstelling van atheïst, een godverzaaker: en, op eenen Aanhang overgebragt, eene zamening van Menschen, die in den waaren god gelooven.

Men is, in 't algemeen, van gevoelen, dat zulk een Aanhang van zeer laate herkomste zy, en niet voor de zestiende Eeuwe bestaan hebbe;^(*) wanneer de Voorstanders van den Natuurlyken Godsdienst, en de Bestryders der Openbaaringe, met dien naam benoemd wer-

(*) [Pierre viret, die, in 't midden der zestiende Eeuwe bloeide, schryft in den Opdragt-Brief van het II Deel zyner Instruction Chretienne. ‘Ik heb gehoord, dat 'er een heep menschen is, die zich Deïsten noemen een geheel nieuw Woord, 't geen zy tegen het woord Atheïst willen overzet en. Want daar Atheïst zodanig iemand aanduidt, die zonder god leeft, zoeken zy daar door te verstaan te geeven, dat zy niet geheel zonder god zyn: dewyl zy wel gelooven dat 'er een god is, dien zy voor den Schepper van Hemel en Aarde houden, even als de Turken: maar ten opzigte van jesus christus weeten zy niet wie hy is, en houden geheel niet van hem, noch van zyne Leere. Deeze Deïsten spotten met allen Godsdienst, niettegenstaande zy zich voor het uiterlyke schikken naar de Menschen, onder welken zy leeven.’ Zie verder de klag en van deezen Man in de dicton. de bayle Art. viret. N.C.

[p. 198]

den; en het woord Deïst dus, met grond, eene haatlyke betekenis kreeg. Maar wy vinden reeds zeer vroeg gewag van Menschen, die, hunne gevoelens in aanmerking genomen zynde deezen Naam verdienen. De Geleerde Heer east apthrop, M.A. Vicaris van Croyden, heeft in zyne Letters on the Prevalence of Christia ty before its Civil Etablissement, &c. 1778, ons, ten deezen opzigte, eene Aantekening medegedeeld, welke wy onzen Geschiedlievenden Leezer niet willen onthouden, en met eene en andere aanmerking zullen voordraagen.

In alle Eeuwen der Kerke, merkt die Schryver aan, heeft de Deïstery, de zegepraalen des Christendoms vergezeld, of als een vyandin, of als een wederspannige, of als een gevangene. Eenige Heidenen gaven, ten tyde van de eerste verkondiging der Euangelieleere, den voorrang aan eene redelyke Deïstery boven eene ongerymde Afgodery, en werden Jooaengenooten te Jerusalem^(†), zonde zich aan het waarneemen van der Jooden plegugheden te onderwerpen. - Veelen van de Jooden, die, naa de verwoesting van hun Stad en Tempel, in ballingschap, onder verschillende Volken, omzwierven, schynen geene andere byzonderheid van hunnen Voorvaderlyken Godsdienst overgehouden te hebben, dan het hoofdleerstuk van gods eenheid. Heidenen en Jooden, van deezen stempel vereenigden zich, en vormden eenen Aanhang, in de Kerklyke Geschiedenisse maar weinig bekend; te weeten, de Hypsistariaanen, of Coelicolae, van de derde Eeuw. Zy maakten een Aanhang uit van Deïsten, bestaande uit zulken van Joodsche en Heidensche herkomste; als den Godsdienst hunner Voorvaderen verlaatende, den Natuurlyken Godsdienst in stede daar van stelden. Het blykt niet, dat zy verlaaten of afvalligen van den Christelyken Godsdienst geweest zyn.

Men ontmoet eenige kundschap van deezen Aanhang by den Hoogleeraar wetstein, die, in de Prolegomena van zyn Nieuwe Testament, te Amst. 1751, in 't

(†) [De Joodengenooten der Poorte, dus genoemd in de onderschieding van de Joodengenooten der Geregtigheid, die, besheden zynde, zich verbonden hadden, om de gansche wet te onderhouden. In de Gewyde Schriften word alleen van de laatstgemelde soort gewaagd. Zie wagenaar, Euangelische Geschiedenisse, bl, 153.]

[p. 199]

licht gegeeven, p. 31, verslag doende van het Handschrift der Euangelien en Handelingen te Cambridge, in 't Grieksch en Latyn, zich dus laat hooren: ‘Bovenal staat hier aan te merken, dat τους Σεθομενους, in de Handelin en door Coelicolas wordt overgezet. Deeze vertaaling verspreidt licht over de woorden der Instellinge van honorius, die gothofredus, in eene breedbewerkte verhandeling, niet heeft kunnen verklaaren. Met dit woord worden de zodanigen aangeduid, die de Jooden eertyds Joodengenooten der Poorte noemden, een, in Engeland, eer dat woord in eenen geheel anderen zin gebezigd werd, den naam van Deïsten droegen.’ Vervolgens schryft hy: ‘'t geen ik p. 31. van de Coelicolae gezegd heb, verdient eenigzins breeder ontvouwd te worden: naamlyk, dat zy Menschen geweest zyn, die geen Geopenbaarden Godsdienst, 't zy waaren of valschen, aanneemende, alleen den Natuurlyken Godsdienst, die de Rede voorschryft, beleeden. Dan, schoon dusdanige Lieden, van den aanvang der wereld af, bestaan hebben, spreeken honorius en augustinus van de Coelicolae als van een Nieuwen Aanhang. Doch het valt niet bezwaarlyk dit over één te brengen. Eenige zonderlinge Menschen, in deezervoege over den Godsdienst denkende, zyn 'er, van de vroegste tyden af, gevonden; doch net is een toen nieuwe Aanhang geweest; dat is, eerst in de Derde Eeuwe, hebben de Caelicolae zich van de Heidenen, Jooden en Christenen beginnen af te zonderen, en eene Maatschappy op te rigten; een Oversten of Patrlarch verkooren, en een Doop ingesteld hebbende, waar door de Aankomelingen in deeze nieuwe Kerk ingelyfd werden. Onder deezen, door de Grieken ὕψισαριους geheeten, behoorde, in zyn jeugd, gregorius, de Vader van gregorius den nazianzener.’

Deeze byzonderheid der Kerklyke Oudheid verdient naauwkeuriger nagegaan te worden. De Hekeldichter juvenalis schynt het oog te hebben op eenen dergelyken Aanhang, wanneer hy, de Jooden van zynen tyd, afschilderende, schryft XIV. 96-106.

Quidam, fortiti metuentem sabbata patrem,
Nil praeter nubes & coeli numen adorant.

[p. 200]

Bingham geeft in zyne doorgeleerde Antiquities of the Christian Church. B. XVI. Sect. 2. VII Vol. p. 305, het breedste berigt van de Coelicolae, 't welk ik ergens heb aangetroffen; hy beschryft ze als eene soort van Syncretisten, ‘die het Joodendom en Christendom zamen voegden, de Besnydenis en den Doop bedienden: met Jooden en Christenen zamenstemmende, in het verwerpen der Afgoden, en den Hemel, dat is, den god des Hemels, alleen dienende: van waar zy den naam van Coelicolae, of Hemel-eerders, gekreegen hebben: doch hierin kwamen zy met de Jooden alleen overeen dat zy de Leer der Drieëenheid in de Godheid verwierpen, en God in één Persoon eerden.’ -, 'Er was een andere Aanhang, die zich Hypsistariaanen noemden, dat is, Dienaars van den allerhoogsten god, dien zy als de Jooden, in één Persoon, dienden. Zy onderhielden hunne Sabbathen, en maakten onderscheid in reine en onreine Spyzen; schoon zy de Besnydenis niet onderhielden: gelyk gregorius de nazianzener, wiens Vader een van deezen Aanhang was, berigt Naz. Orat. 19, in Funere Patris, Tom. I. p. 289. 't Is zeker dat de Kerk nimmer deeze vermengde Aanhangen erkende; maar als Ketters veroordeelde en uitsloot van haare Gemeenschap En de Wetten van den Staat waren byzonder streng tegen de Coelicolae, die de Besnydenis en den Doop zamenvoegden. Drie Wetten zyn van honorius, in het Theodosiaansche Wetboek, rechtsteeks tegen hun gemaakt. In de eerste, stelt hy hun in eenen rang met de Donatisten, de Manicheen, de Priscillianisten en de Heidenen^(*); last geevende, dat alle de Strafwetten, tegen de Ketters gegeeven, tegen hun zouden volvoerd worden: wel byzonder beveelende, dat de Huizen der Coelicolae, waarin de nieuwe Aanhang de vergaderingen hieldt, met alles aan de Kerk verbeurd zou verklaard worden, Codex Theod. Lib. XVI. Tit. 5. de Hoeret. Leg. 43. In de tweede, noemt hy hun een nieuwen

(*) [Gelyk cromwell onze, Engelsche Deïsten deedt, voegt 'er apthrop tusschen beiden. ‘Deeze liet, gelyk mosheim het uitdrukt, de Deïsten strafloos te voorschyn treeden, en een soort van Godsdienst prediken, bestaande in eenige weinige eenvoudige voorschriften ontleend uit de Natuurlyke Rede. Zie mosheim's Kerklyke Geschied. IX. Deel bl. 215.]

[p. 201]

en stouten Joodschen Aanhang, die het zich onderwondt, de Sacramenten der Kerke te stooren; dewyl zy de Catholyken, even als de Donatisten gewoon waren, herdoopten. Ibid. Leg. 44. In de derde, noemt hy hun wederom, den nieuwen Aanhang der Coelicolae, die eene ongehoorde Bygeloovigheid invoerden; en bedreigt hun, dat, wanneer zy niet, binnen een Jaar, wederkeerden tot den dienst van god en den Christlyken Eerdienst, alle de Wetten, tegen de Ketters gemaakt, aan hun zouden worden uitgevoerd. Ibid. Leg. 19. Vader augustinus gewaagt ook, in eenen zyner Brieven van den Aanhang der Coelicolae, en geeft te kennen, dat zy met de Donatisten zamenstemden, in het herdoopen der Catholyken. Aug. Ep. 164, ad Eleusium p. 284. Spontanus en fleury, ad Ann. 408. 409.’

Dr. cave, in 't Leeven van gregorius den nazianzener, van diens Vader spreekende, laat zich in deezer voege, op dit stuk, uit: ‘Zyn Vader was een goed Man; doch ongelukkig opgevoed in een vreemden Godsdienstigen Aanhang eene soort van Samaritaansch Mengzel, uit het Jooden- en Heidendom zamengevoegd, die eenige plegtigheden daar van overgenomen hadden. Met de Heidenen, eerden zy het Vuur, en ontstooken Lichten; maar zy verwierpen de Afgoden en Offeranden: met de Jooden, onderhielden zy den Sabbath, en zy vermydden zeer strikt eenige soorten van spyzen; doch zy verzaakten de Besnydenis: voorgeevende, geene andere Godheid te dienen dan den Almagtigen, Oppersten en Hoogsten god; waarom zy zich ook den naam van Hypsistariaanen toëeigenden. Een Aanhang, die ons op de lyst der Oude Ketteren niet voorkomt, schoon men iets dergelyks aantreft by de Euphemitae^(†), vermeld door epiphanius, Hoeret. LXXX. p. 450. Deeze was, zo 't schynt, de Godsdienst zyner Voorvaderen geweest, en die, waar aan hy, in zyne jongere jaaren sterk gehegt was. Naz. Orat. 19. p. 289. Vid. Orat. X. p. 161. XI. p. 178. De vita sua. p. 2. De Rebus suis, p. 33. Gregor. Presb, in vita Naz. p. 3.

(†) [Deezen stamden, volgens het berigt van epiphanius, uit de Heidenen af.]

[p. 202]

Le clerc schryft, in zyne Biblioth. Hist. Univ. XVIII. 1. ‘Gregorius werd, in den Jaare CCC, gebooren. Zyn Vader stamde af van Ouders die ik weet welk een Godsdienst hadden, naar het Heidendom en 't Joodendom smaakende. Zy hadden geen Afgoden, geen Offeranden; maar zy aanbaden het Vuur en ontstooken Toortzen. - Zy eigenden zich den naam toe van Hypsistariaanen, om dat zy voorgaven alleen den Oppersten God ὑψιςου te uienen. Deeze Menschen schynen den dienst des Vuurs van de Capadocische Magi, die den naam van Pyreshes draagen, ontleend te hebben.’ Strabo, L. XV. p. 1065.

'Er is eene blykbaare onbestaanbaarheid tusschen deezen Vuurdienst, en hun voorgeeven van Deïstery, die wetsteins bovengemelde gissing verzwakt^(*). Het

(*) [Wie de berigten uit de Oudheid, wegens de Caelicelae, en Hypsistariaanen by een verzameld, naagaat, zal moeten erkennen, dat wy daar van een zeer gebrekkig en onvolkomen verslag hebben; in 't welke verscheide strydigheden voorkomen: en waar op wy ons dus niet kunnen verlaaten. In de Wetten van honorius worden ze op 't leelykst afgeschilderd; doch wat kan men op de beoordeeling van eenen, die, van de Caelicolae spreekende, en hun veroordeelende, zegt: quae nescio cujus Dogmatis novi Convertus habent, en elders berigt dat zy schuldig stonden aan een inauditum novum crimen superstitionis? [Zie de boven aangehaalde plaatzen, in het Cod. Theod.] - Te midden van deeze strydigheden doet zich deeze overeeenstemmig op, dat zy den éénen God eerden: dit Leerstelzel is net grond leerstuk der Godvrugtige Mannen geweest, van welke in de Handelingen der Apostelen gesprooken wordt; doch by 't zelve zyn, met den tyd, naar allen schyn, andere byzonderheden, van de Jooden en Christenen ontleend, gevoegd; en die stand greepen, toen zyl, in de Derde Eeuwe, eenen afgezonderden Aanhang maakten. De oorsprongelyke Deïsten, gelyk men die Joodengenooten, met regt, mogt noemen, betoonden zich leerzaam, en waren, zo als de Handelingen der Apostelen uitwyzen, bereidvaardiger dan de Jooden, in het aanneemen der Christelyke Leeve; zy hadden niet te stryden met de vooroordeelen, die de Jooden te rugge hielden: zy hadden, door het Veelgodendom te verzaaken, en den éénen waaren god te belyden, eene goede en Godsdienstige gemoedsgesteltenis betoond: zy hadden, by 't groote Leerstuk, reeds beleeden, alleen het Geloof in christus te voegen, dus te voldoen aan den eisch des Heillands. Gy lieden gelooft in god, gelooft ook in my. Joan. XIV. 1, en langs dien weg ten eeuwigen leeven te geraaken, volgens het woord van dien zelfden Godlyken Meester: Dit is het eeuwig leeven, dat zy u kunnen den éénigen waaren god, en jesus christus, dien gy gezonden hebt, joan XVII. 3. Hoe zeer ware het te wenschen, dat zy die thans den naam van Deïsten voeren, in alle opzigten, naar de oorspronglyke geleeken; doch hoe wyd zy daar van verschillen is hier de plaats niet om aan te toonen. Wy hebben alleen dit verslag van de Oude Deïsten mede gedeeld als een stuk der Ge schiedkunde, 't geen misschien strekken kan, om den Onderzoeklust van anderen op te wekken.]

[p. 203]

zou niet moeilyk vallen, de Geschiedenis der Deïstery, verondersteld zynde, dat dit de oorsprong was, voort te zetten, en te agtervolgen door de Mahomethaansche Kettery, in de Zevende Ecuwe, en de Joodschen Afval, in de eerste bloeiende tyden des Saraceenschen Ryks, ter oorzaake, dat zy de redenen van moses Wet niet ontdekten, en de voorkeuze gaven aan de Aristotelische Wysbegeerte. Zie warburton, Div. Leg. B. IV. § 6. Vol. I. 124.