Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1778

[p. 541]

Hedendaagsche Vaderlandsche Letter-oefeningen.

J.D. Michaëlis Nieuwe Overzetting des O.T. met aanmerkingen oor Ongeleerden, in het Nederduitsch overgebragt. Tendimus ad Caelestem Patriam. II. D.I. Stuk. Te Utrecht by J. v. Schoonhoven en Comp. 1778. Behalven de Voorreden 138 bladz. in gr. octavo.

Overeenkomstig met het geen wy, nopens het oogmerk van den Hoogleeraer Michaëlis, en den Heer de Perponcher, zo in 't schryven als vertalen, mitsgaders wegens de verdere uitvoering van dit Werk, voorheen gezegd hebben^(*), is ook dit eerste Stuk van het tweede Deel, behelzende een gedeelte van het eerste Boek van Mozes, ingericht; des het niet noodig zy, daer op staen te blyven. Alleenlyk hebben wy den Lezer desaengaende nog te melden, dat de Heer Vertaler, met alle oplettendheid vertolkende, hier meerder ruimte genomen heeft, in 't maken van oordeelkundige aenmerkingen, die geschikt zyn om deze en gene voorkomende gebeurtenissen en zaken in een helder daglicht te stellen, en ons de wyze schikkingen der Godlyke Voorzienigheid, in vele byzondere gevallen en inrichtingen, onder het oog te brengen. Zyn Ed. heeft daerdoor deze Nederduitsche uitgave van dit hooggeachte Werk, by uitstek, leerzaem en nuttig gemaekt. Die zelfde bekwame hand heeft ook voor dit Stuk geplaetst ene lezenswaerdige Voorreden, van dien inhoud, dat dezelve ene byzondere melding verdiene; waerom wy ons daertoe zullen bepalen: een volgend Stuk zal ons wel gelegenheid geven, om een stael van 't Werk zelve mede te deelen.

Met den aenvang ontvouwt ons deze Voorreden het doelwit en den inhoud van het Boek Genesis. ‘Mozes zegt onze Schryver, schreef het byzonder voor zy-

(*) Zie Hedend. Vad. Letter-Oef. V. D. bl. 469.

[p. 542]

ne Israëliten. Hy wilde hun, voor eerst, een regt denkbeeld van 's menschen en 's waerelds oorsprong geeven, byzonder daer toe geschikt, om hen, tegens de verkeerde en tot afgodery leidende leerstellingen van andere volken, te wapenen. En verder stelde hy zig voor, hun zodanig een verslag van hunnen byzonderen oorsprong te geeven, als best in staet was, om hun een volleedig denkbeeld te doen vormen van hunne hooge bestemming, en daeraen beantwoordende duure verpligtingen’. Getoond hebbende dat Mozes aen dit dubbelde oogmerk in het boek Genesis voldoet, merkt hy wyders aen, dat wy dit Geschrift ook onder een algemener oogpunt mogen beschouwen; te weten, als behelzende ‘een onwaerdeerbaeren schat van gedenkstukken, de oudste tyden der waereld betreffende; en tevens de eenigste bronwel, waeruit men een voldoenend, en met de grondbeginselen eener gezonde wysgeerte, welstrookend berigt, van derzelver oorsprong, mitsgaders van de opkomst en eersten voortgang der menschelyke maetschappy haelen kan’. En dit leid den Heer de Perponcher, om deze Voorreden ten grootsten dele te schikken, ter naspooringe van de opkomst en eerste vorderingen der menschlyke maetschappy, naer uitwyzen van het verslag, door Mozes, van 't vroegere voorgevallen gegeven^(*).

Na enige voorafgaende aenmerkingen, zo over het verhael van Mozes nopens de vroegste gebeurtenissen, als over het verschil der menschlyke maetschappyen in onderscheiden gewesten, en de vorderingen in beschaefdheid in 't algemeen, komt hy bepaeldlyk ter zake. In de eerste plaetse gaet hy na, welken trap van volmaektheid Adam bereikte, hoe hy tot denzelven opklom, en hoe God, voor en kort na den Val, alles indiervoege inrichtte, dat het dienen kon, om de menschen, by hunne vermenigvuldiging, tot een staet van beschaefdheid te brengen, en de volmaking van hunnen staet te begunstigen. Onder het voordragen hier van, met by-

(*) Het overige van deze Voorreden gaet inzonderheid over de manier op welke de Hooglecraer zyne Overzetting van dit Boek Genesis ingericht heeft, en 't geen door den Heer Vertaler, zo in 't vertolken, als in 't schryven van aentekeningen, in acht genomen is; waermede wy den Lezer niet zullen ophouden.

[p. 543]

komende aenmerkingen over vele byzonderheden daer toe behoorende, brengt hy ons tevens onder het oog, welke schielyke en groote vorderingen het Menschdom hieromtrent reeds voor den Zondvloed gemaekt heeft. En op dat men zich niet te sterk verwondere over de groote vorderingen, die hy aen dat Geslacht toeschryft, zo verledigt hy zich tot het optellen der voordeelen, welken het Menschdom ter spoediger vorderinge in dat tydperk genoot. Dan dit doet hem te gelyk opmerken, dat 'er ook verscheiden omstandigheden onder waren, die het eens ingekroopen bederf der zeden, met even schielyke en groote schreden, deden voortgaen. Zulks brengt hem vervolgens tot de dagen van den Zondvloed, tot de kundigheden van Noach en deszelfs Zoonen, met de vorderingen van dat Nageslacht, tot op de dagen van Peleg, zo lang zy één volk waren, en eenerleie spraek hadden. Tot dat tydstip gekomen zynde, overweegt hy de verstrooijing der Volkeren in de verschillende Gewesten van den Aerdbodem, en derzelver gevolgen; met na te gaen, wat medegewerkt heeft, om een groot gedeelte van 't Menschdom tot ene verregaende woestheid te brengen; hoe een ander gedeelte in tegendeel beschaefd gebleven, in beschaefdheid gevorderd is, en het zyne toegebragt heeft ter beschavinge van anderen: mitsgaders langs welke wegen vele Volkeren uit ene wilde onbeschaefdheid gered, en weder tot het genot der beschavende gezelligheid geraekt zyn. - Onze Autheur behandelt dit Stuk zeer onderscheidenlyk, staeft zyne bedenkingen en gevolgtrekkingen over 't geheel met bondige redeneringen, en versterkt dezelven, in verscheiden opzichten, met de daedlyke ondervinding, nopens het lot veler Volkeren, in latere dagen; waeromtrent hy zich byzonderlyk beroept, op goguet, de l' Origine des loix, des arts et des sciences; robertson Geschiedenis van America; en ulloa Reize naar Zuid-America. - De gansche Voorreden is, gelyk we gezegd hebben, lezenswaerdig; dan dit gedeelte zal elk oplettende, bovenal, wel ener herhaelde lezinge waerdig oordeelen. - Verder hecht de Heer de Perponcher hieraen nog enige wel overdachte aenmerkingen over het groote oogmerk van den Allerhoogsten met Abraham; het uitnemend character van dien Vriend van God, en zyne herderlyke levenswyze; welke, gelyk ook die der overige Aertsva-

[p. 544]

deren, in dezen te meerder opmerking vordert, om dat zulks ten beteren verstande van etlyke geschiedenissen in het Boek Genesis kan strekken. En ten laetste besluit hy deze zyne behandeling van dit onderwerp met ene korte samentrekking van het gezegde, en ene daer uit voortvloeiende bedenking over de Godlyke schikking, omtrent het onderwyzen der menschen, van den eersten tyd af tot op de verkondiging van het Euangelie.

‘Dus hebben wy, zegt hy, in korte schetzen, gezien, hoe 't menschdom en de maetschappy, van een gering beginzel, tot een uitgebreid lichaem aengroeide, en, ten minsten voor een gedeelte, tot eenen vry gevorderden staet van beschaefdheid opklom. Wy hebben gezien door welke middelen, langs welke wegen, de voorzienigheid deeze ontwikkeling voortbragt, en in hoe verre zy daertoe zelf, door onmiddelyke tusschenkomsten, wilde medewerken. Dit laetste, de onmiddelyke tusschenkomst der Godheid, de verschyningen en byzondere openbaeringen, waermede zy de menschen, van tyd tot tyd, begunstigde, en wonderen en teekenen, waermede deeze openbaeringen verzeld gingen, maeken 't groote onderscheid tusschen de voormaelige en de tegenwoordige huishouding uit, en brengen, meer dan iets anders, te weeg, dat wy nu in eene geheel andere waereld, dan die der eerste eeuwen, schynen te leeven. Het zal derhalven wel der moeite waerd zyn, den aert en de redenen van dit onderscheid eenigzins aen den dag te leggen, door de oogmerken der voorzienigheid, in deeze, mitsgaders den weg, dien zy ter bereiking derzelve insloeg, in eene algemeene korte schets voor te draegen’.

‘By de allereerste geslagten der menschen, waren de Godlyke verschyningen, onderrigtingen en openbaeringen 't gemeenzaemst en meenigvuldigst. De mensch was toen nog van alle ervarenis en kennis, zelfs in 't natuurlyke, ontbloot, en moest daerom, in allen opzigte, door zynen schepper, als by de hand worden geleid. Ook hebben wy reeds gezien, dat het Godlyk onderwys zig toen, over alles, zelfs het natuurlyke en huishoudelyke uitbreidde. Spys en kleeding werden den eersten menschen aengeweezen; voor de beveiliging van hun leeven werd, door onmiddelyke inzettingen van God, gezorgd. Maer na dat zy, ten aenzien van 't natuurlyke, ver genoeg gevorderd waren, om zelfs in hunne be-

[p. 545]

hoeften te kunnen voorzien, werd het Godlyk onderwys tot andere en verhevener voorwerpen bepaeld. Langzaemerhand van de kennis zynes scheppers afgeweeken, moest de mensch tot dezelve worden wedergebragt. tot eene verdorvenheid vervallen, waeruit al wat hy van natuure wist en doen kon, niet magtig was hem te redden, moest hy ter ontworsteling diens elendigen staets worden bekwaem gemaekt, door de openbaering van waerheden, en de verleening van eene hulpe, die den kring zyner oorspronglyke natuur te buiten ging. Tot het ene en andere was een nieuw onmiddelyk onderwys van God, eene nieuwe omgang tusschen God en de menschen nodig; en met beiden ook werden sommigen uit hen begunstigd. De eerste wien het der Voorzienigheid goed dagt daer toe uit te kiezen, was Abraham; dien wy eerst, door eene byzondere roeping, tot een aenbidder van den eenigen waeren God zullen gemaekt zien; vervolgens, na veele beproevingen, in zyn zaed, tot erfgenaem verklaerd van de belofte des grooten zeegens, dewelke, in laeter tyden, over 't menschdom zou worden uitgestort, om het tot de volle maet der gelukzaligheid weder te brengen. Zyne nakomelingen, op eene wonderdaedige wyze, tot een volk en burgerstaet gevormd, werden niet alleen, tot bewaerslieden van de kennis des waeren Gods gesteld, tot leeraers verordend, by wien de overige volken der aerde hunne denkbeelden van de Godheid konden komen ter toetze brengen, zuiveren en volmaeken^(*); maer zy zaegen zig ook

(*) ‘Ik kan my niet beletten te denken, dat de Godgeleerdheid der Jooden meer invloed, op de samenstelsels van de beste Wysgeeren der oudheid gehad hebbe, dan men gemeenlyks denkt. Na Davids tyden, en nog meer, na de wegvoering naer Babel, waren 'er Jooden in verscheiden gewesten der waereld, vooral in Egypten en 't geheele Oosten, verspreid. Daer nu de oude Wysgeeren, met voordagt, reisden, om alle de stellingen en leeringen hunner buitenlandsche tydgenooten te onderzoeken en na te gaen, en alle de bronwellen op te speuren, waeruit zy eenige nieuwe kennis scheppen konden, is 't kwalyk te denken, dat zy, op alle deeze reizen, geene Jooden zouden ontmoet, met geene Jooden, of ten minsten met zulken, wien derzelver gevoelens bekend waren, omgang gehouden, en naer hunne stellingen naevraeg gedaen hebben. - Meer dan eens ook gebeurde het my, dat ik, onder 't leezen van Plato's gemeenebest, (naer de laetste Fransche vertaeling,) daer hy van de eigenschappen van het Opperweezen handelt, Mozes zelven, of een oplettend leezer zyner Schriften, meende te hooren. Men weet dat deeze Wysgeer lang na de wederkeering der Jooden uit Babel leefde.’

[p. 546]

begunstigd, met verschyningen, openbaeringen, en voorzeggingen, die allen zo veele afbeeldingen, zo veele teekenen, en vooraf gegeeven kenmerken waeren, van de toenmaels aenstaende vervulling der groote verlossingsbelofte, waeraen men, met volle zeekerheid, den hemelschen aenbrenger deezes onwaerdeerbaeren zegens, zou kunnen kennen en onderscheiden. Eindelyk toen deeze kwam, toen de aenbiddelyke emmanuel, in liefde en weldaedigheid, op aerde rond wandelde, en met de menschen, als met zyne broederen, verkeerde, toen werd de volle schat van kennis en Godlyke wysheid geopend, zo ver zy voor den sterveling ontslooten kon worden. By dit groote tydstip, werden de wondertee kenen, de openbaeringen, de blyken van de onmiddelyke tusschenkomst der Godheid, meer dan ooit vermenigvuldigd. Zy zelve woonde nu op aerde, in deezen Heiland der waereld; en, na deszelfs verscheiden, daelde haer geest op zyne leerlingen neder, om alle hunne woorden, alle hunne verrigtingen, tot het groote doelwit hunner zending, te bestieren, ten tyde toe, dat zy aen 't zelve voldaen, en de verkondiging des Euangeliums volbragt hadden. Maer ook terstond na deezen, hielden het onmiddelyk onderwys, de Openbaeringen, de Wonderteekenen, en alle blyken eener onmiddelyke tusschenkomst, geheel en voor altoos, op. 's Menschen Kindsheid was nu voorby, hy kon nu, met de hulpmiddelen, die hem geschonken waeren, in alle opzigten zig zelven bestieren. Hy bezat nu alle de kennis, die hy in 't natuurlyke en in 't Godsdienstige nodig had, om in deeze waereld, voor zyn bestaen en welzyn, in de toekomende, voor zyne behoudenis en zaligheid, te kunnen zorgen. Een nader onmiddelyk onderwys was derhalven nu niet meer nodig. Het zelve hield nu ook t'eenemael op: alle onmiddelyke gemeenschap tusschen den hemel en de aerde werd afgesneeden, nu 't licht des Hemels, in 't Euangelie, zelve op aerde ontstooken was’.

‘Maer, zal men mooglyk zeggen, hoe veele volken zyn 'er, die, zig nog heden, in den zelfden staet van

[p. 547]

onkunde en onervarenis, bevindende, ook het zelfde onderwys, als de eerste menschen, wel zouden nodig hebben? - Gelyk wy zien, dat 'er, in alle Gods werken, de grootste verscheidenheid heerscht, en even daer uit de volmaektheid van 't geheel geboren word; zo toonen ons niet minder alle zyne weegen en bedeelingen over de menschen aen, dat 'er ook onder hen eene groote verscheidenheid, in den trap van volmaektheid, dien zy beklimmen, heerschen moest^(*). Niet

(*) ‘De ondervinding van alle eeuwen, gelyk onze Schryver vroeger opgemerkt heeft, toont ons, dat, na den val, 't menschlyke geslagt bestemd was, om alle de verschillende trappen van volmaektheid, waervoor de menschlyke natuur, in haeren jegenswoordigen staet, kon vatbaer zyn, van den allerlaegsten af tot den hoogsten toe te doorloopen. Men vergelyke den Hottentot, den Jagga, alle de volken, die de zuidlyke woestenyen van Africa bewoonen, met den beschaefden Europeaen. Welk een afstand! En hoe veele tusschenschakels, die deezen afstand vervullen! Voorzeeker alle deeze zo verschillende, en langzaemerhand tot steeds hooger trappen opklimmende trekken van volmaektheid, in een enkel geheel samengevoegd, en door onmerkbaere overgangen, in een geimolten, maeken een gedeelte der schoonheid van 't groot taefreel der aerdsche schepping uit; en bieden den wysgeerigen beschouwer de nuttigste, schoon dikwils vernederende, lessen aen. Daer leert hy den regten aert, de vatbaerheid en eigenschappen zyner natuur, beiden in haere engste paelen en grootste uitgestrektheid kennen. Daer ziet hy wat haer verlaegt, en tot op de onderste trappen haerer volmaektheid vernedert; wat 'er daerentegen vereischt word, om haer tot het hoogste toppunt derzelve op te leiden. Aen haer zelve overgelaeten, van alle onderwyzende en beschaevende hulp ontbloot, ziet hy ze, in de ruwste Amerikaenen, byna tot de gelykheid met het gedierte des velds vervallen. Onder de mildere lugtstreeken hunnes halfronds aen eene logge agteloosheid overgegeeven, brengt een gedeelte deezer volken geheele daegen door, op den grond nederzittende, zonder eens hunne houding te veranderen, hunne oogen op te slaen, of een enkel woord te uiten: voldaen met het enkel dierlyk gevoel en genoegen der aenweezigheid te genieten, zo ras hun honger gestild is. Onder ruwer lugtstreeken, op dorre en rotsagtige Zeekusten verbannen, neemen anderen eene wreede, zelfs hun eigen kroost niet ontziende woestheid aen, die hen eer beneeden 't wild gedierte, dan met het zelve gelyk stelt. - Maer die zelfde mensch, dat zelfde schepsel, in welgeregelde maetschappyen vereenigd, door onderwys en beschaeving ontwikkeld, vooral door een hooger licht bestierd, klimt tot zulk een trap van volmaektheid op, dat men schier in twyffel staet, of wel de wilde volken, waervan wy zo even spraeken, met deeze laetsten, eenerleisoort van weezens, eenerleigeslagt kunnen uitmaeken.’

[p. 548]

allen zyn zy tot dezelfde kennis, tot dezelfde volmaektheid, geroepen. Het is slegts een gedeelte des geslagts, dat de hoogste trappen derzelve beklimt; en deeze moeten de gidzen en onderwyzers hunner medemenschen worden. Dit heeft, van alle tyden af, beide in 't natuurlyke en in 't Godsdienstige plaets gehad. En wanneer zig de ontwerpen der voorzienigheid over ons, in de uitvoering der toekomende huishouding, in de alles vervullende en volmaekende eeuwigheid, naer hunne volle uitgestrektheid, voor ons oog, in 't helderste daglicht, zullen ontvouwen, dan zullen wy met bewondering zien, hoe deeze verscheidenheid eene der vrugtbaerste bronwellen van de schoonheid en volmaektheid des geheels moest uitmaeken. Onze tegenwoordige gezigteinder is te eng beperkt, en met te veel nevelen bedekt, om in Gods groote ontwerpen iets te kunnen beoordeelen. Wanneer eens die gezigteinder, in de toekomende waereld, zal worden uitgebreid en opgeklaerd, dan zuilen wy beschaemd staen, over 't oordeel, dat wy hier zo vermeetel en blindlyk dorsten vellen’.