Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1777

[p. 329]

Hedendaagsche Vaderlandsche Letter-oefeningen.

Verdeediging der Waarheid van den Christelyken Godsdienst, door Origenes tegen Celsus. Uit het Griekz vertaald, en met Aanmerkingen verrykt, door J.L. Mosheim. Uit het Hoogduitz in 't Nederduitz vertaald, door J. Millies, Leeraar by de Euangeliz Lutherze Gemeente te Deventer. Eerste Stuk. Te Amsterdam by A. Eichhorn 1777. Behalven het Voorbericht 104 bladz. in gr. octavo.

MEn heeft de asgifte van dit Stuk slechts te houden voor een Voorlooper van het Werk zelve, als behelzende alleenlyk de Voorreden van den Hoogleeraer Mosbeim, benevens de Opdracht van 't Verweerschrift van Origenes aen zynen Begunstiger Ambrosius, met een nevensgaend bricht van 't Leven van dien Ambrosius. De Uitgever heeft dit gedeelte vroegtydig het licht doen zien, om daer door te beter voor te komen, dat anderen gene vergeefsche moeite en kosten aenwenden, om dit Werk ter Drukperse te brengen; en hy verzekert, dat de Eerwaerde Millies het geheele Werk reeds volkomen af vertaeld heeft; des hy staet make met de verdere uitgave spoedig voort te varen. - 't Is bekend dat dit Verweerschrift van Origenes tegen Celsus, waer in hy den Christelyken Godsdienst tegen de lasteringen van dien Heiden verdeedigt, een waerlyk opmerkenswaerdig Gesechrift is, op 't welke men zich nog heden, in 't bestryden van 't Ongeloof, dikwerf beroept. Maer 't is tevens ligt te begrypen, dat men, ten rechten verstande van zulk een Geschrift, ervaren moet zyn in de denkwyze en gewoonte van dien tyd; dat gevolglyk de meeste Lezers hier merkelyke onderrigting noodig hebben, om het zelve in alle deelen te verstaen; en dat dus ene uitgave van het zelve, door den kundigen Mosheim met ophelderende aenmerkingen verrykt, van wezenlyken dienst kan zyn. Men mag uit dien hoofde verwachten, dat het den Nederduitschen Lezer gevallig zal zyn, dit Werk, aldus opgehelderd, ook in zyne tael te kunnen lezen; ten einde daer uit te leeren, hoe 't Ongeloof in vroegere dagen den Christelyken Godsdienst bestreed, en hoe dezelve te-

[p. 330]

gen zulke aenvallen verdeedigd werd; dat ter nadere bevestiginge van ons Geloof aen de Euangelieleer kan strekken.

Uit de Opdracht van Origenes is het blykbaer, dat die Oudvader het Geschrift van Celsus zo verleidelyk niet oordeelde, dat het noodig ware, het zelve opzetlyk te wederleggen; maer dat hy 'er zich toe verledigd heeft, op het sterk aenstaen van zynen Vriend Ambrosius. En deze was, volgens het daerby gevoegde Bericht, nopens 's Mans leven, één van de rykste, voornaemste en geleerdste Leden der Christelyke Kerke, en een yverig Voorstander van dezelve: hy overleed, na 't doorstaen veler wederwaerdigheden om de belydenis der waerheid, vóór Origenes; welke laetstgenoemde, volgens Mosheim, stierf in 't 253ste jaer na Christus; weshalve de dood van Ambrosius omtrent het jaer 250 voorgevallen zal zyn; nadien hy in 't jaer 249, toen Origenes hem dit zyn Geschrift opdroeg, nog leefde.

Behalve deze Opdracht, en de daerby gevoegde Levensbeschryving van Ambrosius, behelst dit Stukje, als boven gezegd is, de Voorreden van den Hoogleeraer Mosbeim, die wel ene byzondere melding vordert. Met den aenvang geeft hy ons verslag van zyne poogingen, om ene nauwkeurige Hoogduitsche Overzetting van dit Geschrift te geven; waer uit men kan opmaken, dat hy gene moeite ontzien, maer alles wat in zyn vermogen was ten dien einde aengewend heeft; en in 't slot meld hy ons hoe zyne aenmerkingen ingericht zyn, niet zo zeer ter ophelderinge van woorden, als wel van zaken, en vooral ter volkomener verdeediginge van den Godsdienst. ‘Ik weeg, zegt hy, in myne aanmerkingen eigenbelang en bedrog, de tegenwerpingen en antwoorden der strydende Partyen, en doe elk zo veel regt als hem toekomt. Myn biliykheid gaat zo verre, dat ik voor den ongeloovigen pleit, wanneer zyn tegenparty hem niet opregt en edelmoedig genoeg behandeld. En zou ik een Christen zyn, indien myn billykheid zig zoo verre niet uitstrekte? Origenes antwoord somtyds niet op de beschuldigingen van Celsus, om dat hy ze overziet; somtyds slegt, om dat hy ze niet regt verstaat; somtyds zo zinryk en konstig, dat hy de waarheid mist. Daar, waar hy 't in een van deze dingen zo gemaakt heeft, bekleed ik zyn plaatz, en toon den navolgeren van Celsus in onze dagen, dat hun broeder 't daarom niet gewonnen heeft, om dat zyn tegenparty somtyds in de lugt schermt. Dikwils spreken ze beide van dingen, die in onze landen en in onze tyden heel onbekend zyn. Dan moet ik hun tolk wor-

[p. 331]

den, en verklaren dat, wat de lezers hunner dagen zonder uitlegging verstaan hebben.’ - Men kan hier uit enigermate over de natuur en het hut dezer aenmerkingen oordeelen. - Hier benevens geeft ons zyn Hoogeerwaerde in deze Voorreden de redenen op, welken hem tot de vertaling van dit Werk bewoogen hebben. Men kan ze vinden in de mindere of meerdere voortresfelykheid van 't Werk; en deze, zegt hy, is niet de laetste, maer ook niet de eerste en grootste oorzaek van den op zich genomen arbeid. Sterker schynt hem hier toe aengespoord te hebben, een bezef van 't nut van 't vertolken der Schristen der Kerkvaderen, waer van hy in dezen een voorbeeld wilde geven, of 't ook anderen mogte aenmoedigen, om zyn voetspoor te volgen. Dan, buiten deze algemene oorzaek, die zich wyder uitstrekt, is 'er nog ene byzondere reden, welke dit Verweerschrift van Origenes alleen betreft; waeromtrent hy zich aldus uitlaet.

‘Geen kleen gedeelte van onze hedendaagze weereld, vooral van dezulken, welke niet noodig hebben altyd zwaar werk te doen om aan de kost te komen, bestaat uit menschen van beide geslagten, welke een deel van hunnen tyd met leezen doorbrengen, en daarom meer weeten, als dat men ze voor heel ongeleerde, en minder, dan dat men ze voor geleerde zoude kunnen houden. Deze zyn 't eigenlyk, onder welke 't ongeloov 't meest en met het meeste geluk heerscht, tot droevheid van alle getrouwe bedlenaars des Euangeliums over deszelvs aanwas en voortgang. En doorgaans zyn de Herauten, welke 't zelve uitroepen, geen andere, als de moedigste, wakkerste en lustigste medeleden van dit halfgeleerd Genootschap; lieden, die geestig denken, en bevallig schryven, om dat zy ryk van inbeelding zyn; die wel ter tale zyn en veel spreken, om dat zy veel gelezen, gezien en gehoord hebben; en die weinig weeten, om dat zy nooit de dingen doorgronden, welke zy zig vertegenwoordigen, en altyd maar op de opperste vlakte derzelven omzwerven. Hun' eerste en voornaamste konst, met welke zy veelen beguichelen, is deze, dat zy argwaan en agterdogt in de gemoederen inprenten. Wie weet of dit, wie weet of dat ook zo waar is, als men voorgeeft? Waarom zou 't niet in meer Boeken staan, indien 't zekerlyk geschied was? Waarom zouden de omstandigheden niet van alle, die 't melden, op een zelve wyze verhaald worden, byaldien zy 't of zelve gezien, of van geloofwaardige getuigen verstaan hadden? Wie weet, hoe 't met deze, wie weet, hoe 't met geene zaak eigenlyk is toegegaan, over welke de eenvoudige in onze dagen zig verwonderd, en de

[p. 332]

verstandige zig wel verwonderen moet, om dat de sleutel tot dezelve verloren is? Wy zouden misschien over vele dingen heel anders spreken, indien de beste boeken der oudheid door den tyd niet waren verloren geraakt, en de Christenen de Schriften van hunne Vyanden verdonkerd hadden? De leerlingen van deze arglistige Leeraars zyn doorgaans zo geleerd, dat zy deze en andere tegenwerpingen begrypen konnen; maar niet zo verre gevorderd in de geleerdheid, dat zy dezelve konnen beantwoorden, en ze wegnemen. Daar van daan ontstaan eerst kwade gedagten, dan veragting en koelheid, eindelyk ongeloov.

Een van de gemeenste en schynbaarste voorstellingen, door welke 't ongeloov verdagtheid en argwaan zoekt te verwekken, is gehaald uit het verlies der Schriften, welke Fronto, Celsus, Porphyrius, Julianus, Hierocles en andere in oude tyden geschreven hebben, tegen de Christelyke Religie. Hoe beklaaglyk is 't, dat de Werken van deze groote en schrandere Hoofden zyn verloren gegaan! Wat voor geheimen van bygeloovigheid en schalkheid zouden wy niet leeren, indien wy ze nog lezen en gebruiken konden? Maar ze zyn, helaas! weg, en 't is alleen de schuld van de Geestelyken onder de Christenen, dat deze Schat van vernuft en wysheid ons ontroofd is. Nu tasten wy na de duisternis, en zien van de waare gedaante en hoedanigheid der eerste Kerke niets meer, als 't geen zy ons hebben willen toonen, die door de Religie geheerscht en hun lighaam gemest hebben. Dit is 't eeuwig gezang, 't welk alle vyanden van den geopenbaarden Godsdienst in onze dagen, dan eens in een hoogen, dan eens in een laagen, toon zingen, onder die genen, welke zy hunne Broederschap niet onwaardig agten.

't Is een van de oogmerken dezer Vertalinge deze verleidende klagte, welke veele zwakken verblind heeft, en nog verblind, in den grond weg te neemen. Bedaar gy groote Geesten, en houd op de verloorene Meesterstukken van uwe oude Broeders te beweenen! Niet alles is onzigtbaar geworden, wat hunne zo beroemde Scherpzinnigheid tegen de Christenen en hun geloov al bedagt heeft. Julianus, de grootste van uwe Voorgangers, die Keizer, over welken gy u nooit genoeg kond verwonderen, leesd nog voor een groot gedeelte, door de vlyt van zyn tegenparty, Cyrillus, den Bisschop van Alexandrien. Uw voortrefselyke Celsus, welke 't zekerlyk zo goed gemaakt heeft, als gy 't oeit maaken zult, is byna geheel en al gered. Origenes vreesde niet, dat het met het geloof gedaan zyn, of 't zelve nadeel lyden zoude, ingeval hy de

[p. 333]

tegenwerpingen van zyn tegenparty tegen de Christenen, en zyn heevige lasteringen tegen onzen Verlosser, zuiver en volkomen invoegde, in zyn antwoord op dezelve. En wy, wat meer is, hebben gehoopt, dat wy 't allerheiligst geloof, welk wy belyden, in de gemoederen der vertsaagden en twyffelenden zouden versterken, wanneer wy dezelve in de gemeene taal van ons Land vertaalden. Celsus heeft zo heel lang niet na de dagen der Apostelen geleefd^(*). Hy heeft geen moeite gespaard, om de omstandigheden der Christenen uit te vorschen, op dat hy zo veel te beter in staat mogte zyn om ze aan te vallen. Hy beproefd alles, wat een geoeffend Stryder maar beproeven kan, welke alle soorten van Menschen gaarne in zyne belangen wil overhaalen. Dan laat hy eens eenen boosaardigen Jood spreeken, en alles zeggen, wat de wraakzugt en verbittering hem kan inblaazen: dan spreekt hy zelve eens. Hier spreekt hy als een ernstig en deftig Wysgeer, welke van de liefde tot de Menschen blaakt, en bedroefd is over 't ongeluk der geenen, welke van 't geloof hunner Vaderen tot de Christenen afvallen. Daar neemt hy den Perzoon aan van een Man, die de begaaftheid van spotten heeft, en op een zinryke wyze over de dwaasheid der weereld lachen kan. Nu is hy Heraclitus, die altyd schreid; dan Democritus die steeds lacht. Dikwils word hy grimmig, en scheld zo onbeschoft als ooit een Pleiter schelden en smaden kan, welken 't geweeten zegt, dat hy op de regtvaardigheid van zyne zaak niet steunen kan. Hier roept hy 't vernuft, daar de welsprekendheid, elders de geleerdheid tot hulp. Hy schud alles ryklyk uit, wat den Heiland der weereld onteeren, 't geloof aan hem schenden, de belyders van 't zelve met agterdogt, smaad, haat en veragting overladen kan. Zyn makkers in den stryd, de overige aanklaagers der Christenen in de eerste tyden konnen onmogelyk meer, als hy, gezegd hebben, in hunne strydschriften, die verlooren geraakt zyn. Hy put uit alle bronnen, uit welke het ongeloof maar putten kan. En wat is 't alles dan, dat hy, ten deele met zo veel welspreekendheid, ten deele met zo veel geleerdheid, ten deele met zulke boosaardigheid uitschreeuwt? wat is 't? Kaf, welke een kleene wind verstrooid. Onwaarheden, die zig zelven

(*) Men kan genoegzaam uit zyn Geschrift opmaken, dat hy 't zelve zamengesteld heeft, na dat hy al enigen tyd onder de Christenen verkeerd had, na 't afloopen van de eerste helft der tweede Eenwe, en vermoedelyk omtrent 80 of 90 jaren vóór het vervaardigen van dit Verweerschrift van Origenes.

[p. 334]

wederleggen; Lastertaal; Godlooze verdraaijingen van de zuiverste en heiligste Lessen, bedriegelyke Slotredenen, gemeene praatjes, kinderagtige invallen, welke 't hedendaagz ongeloof zelf verfoeid. Origines spreekt niet te veel, wanneer hy in zyne Voorreden [de bovengemelde Opdragt] zegt, dat die Christen zeer eenvoudig en onkundig zyn moest, welke door 't Schrift van Celsus in verwarringe gebragt kon worden. Kom en zie dan, Ongeloovige van onze Tyden, met hoe veel Geluk en Wysheid 't oud verstandig Heidendom tegen 't eerste Christendom gestreeden hebbe. Wy wenschten, dat de andere Boeken der Heidenen tegen de Christenen nog voor handen waren. Wy zoude ze, even zo min, als 't Werk van Celsus, verbergen voor de oogen der Weereld.’

Na dit voorstel komt in aenmerking, wie deze Celsus geweest zy, wat men van deszelfs leven, zeden, leer en gevoelen wete; dan hier omtrent vind men by de Ouden niets aengetekend, dat enigen grond van zekerheid heeft; Origines zelve heeft desaengaende gene genoegzame kundigheid gehad. Volgens zyne gissing is het die Celsus, welke onder Keizer Hadrianus bekend was, een Epicurist, die een byzondere Vriend van Lucianus geweest is; maer hy spreekt 'er met zo veel onzekerheid van, dat men 'er zich niet op kunne verlaten. Intusschen is dit, gelyk de Hoogleeraer aenmerkt, het algemene gevoelen der Geleerden gebleven; doch hy kan 'er, zyns oordeels, niet in berusten. Naer uitwyzen van alles, wat de oordeelkundige Mosheim hier in 't breede bybrengt, heeft men veeleer te denken, om een lateren Celsus, van wien men geen byzondere melding vindt, en wiens character men dus alleen uit dit Schrift moet opmaken. De Hoogleeraer dit doende, brengt ons teffens meermaels onder 't oog, dat deze Celsus geen Epicurist geweest kan zyn; en leid 'er ten laetste uit af, dat men hem te houden heeft voor een lid van de zogenoemde Eclectische Party; die geen onderdaen van een ouden Griekschen Philozooph wilde wezen, maer de waerheid zelve zogt na te spooren: terwyl 't intusschen echter blykt, dat hy bovenal ingenomen was, met de gevoelens van den vermaerden Griekschen Wysgeer Plato.

Wat eindelyk nog Origenes zelven aengaet, de Hoogleeraer agt het niet noodig, zig te verledigen, tot ene uitvoerige beschryving van 't geen dien beroemden Oudvader betreft, daer de nieuwsgierigen, in honderd gemene en bekende boeken, de noodige onderrichtingen nopens hem ten overvloede kunnen opspeuren. Hy vergenoegt zich, ter

[p. 335]

dier oorzake, met een beknopt bericht van 's Mans roem en ongevallen, dat hy indezervoege besluit. ‘Alle waare en verdigte fouten en dwaalingen, die hem te last gelegd worden, konnen hem den roem van eenen grooten Geest, en eenen ongemeenen man niet beneemen. Zyne meeste zwakheden zyn meer toe te schryven aan de tyden, in welke hy geleefd heeft, als aan zyn verstand en wil. De oude leeraars schynen klein te zyn, wanneer zy vergeleken worden met de leeraars van onze tyden: maar de leeraars van onze dagen zouden in vergelyking van de ouden klein geweest zyn, wanneer zy hunne tydgenooten geweest waren. Een leeraar van de Kerk in onzen tyd, die geleerd hieten kan, is misschien nog eens zo geleerd en wyz als Origenes: maar hy heeft ook tienmaal meer gelegenheid en middelen om geleerd en wyz te worden, als Origenes gehad heeft. De meeste gebreken, welke hem misstaan, zouden, naar alle gedagten, niet te zien geweest zyn, wanneer verstand, schranderheid en inbeelding een gelyke sterkte by hem gehad hadden. Zyn verstand behaald menigmaal de overwinning, over de inbeelding; maar zyne inbeelding praald meer met de zege over zyn verstand. Hy zou zyn leven geruster hebben konnen doorbrengen, en tegenwoordig onder de Martelaars en Heiligen boven aan staan, indien hy ongeleerder en meer veragt geweest was.’