Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1776

De voordeelen van den Godsdienst aangedrongen, door J.v. Nuys Klinkenberg. A.L.M.Ph. Dr. en Predikant te Deventer. Tweede Deels, tweede Stuk. Te Utrecht by H. van Otterloo 1776. Behalven het Voorbericht en de Bladwyzers 337 bladz. in groot octavo.

IN dit Stuk, waer mede dit weluitgewerkte Geschrift beslooten word, ontvouwt de geachte Autheur het laetste gedeelte van zyne voorgekomen taek, ter vollediger opgave der voordeelen van den Godsdienst; te weten, de voorregten, welken de Burgerstaet, uit de belydenis, het geloof en de betrachting van den Christelyken Godsdienst erlangen kan; met wederlegginge der tegenbedenkingen van het Ongeloof.

Ter betere behandelinge hier van bepaelt hy zich in de eerste plaetle, om te toonen, dat de Euangelische Zedenleer zeer ver verheven is, boven alles wat de bloote rede immer ten dezen opzichte uitgevoerd heeft. Hier toe brengt hy ons onder 't oog, hoe de voorheen bewezen onkunde der Rede, nopens de gewigtigste leerstukken van den Godsdienst^(*), natuurlyk moeste medewerken tot het voortbrengen ener slech-

(*) Zie Hedend. Vad. Letter-Oef. III D. bl. 293.

[p. 477]

te Zedekunde; en hoe meer men dit gevolg ook ten duidelykste bespeure, niet alleen in de Zedenleer der Heidensche Dichteren, Priesteren en Overheden, maer zelfs ook in die hunner Wysgeren. Die der laetsten, welken zekerlyk bovenal in aenmerking komt, was, gelyk hy vervolgens doet zien, 'er geenzins toe geschikt, om het gedrag des Volks te regelen, en had gebrek aen genoegzaem vermogende drangreden, en hulpmiddelen; van waer zy ook, naer uitwvzen der ondervindinge, geen of weinig invloeds had op het Menschdom. Hier tegen over stelt zyn Eerwaerde, verder, de voortreflykheid heid der Euangelische Zedenleere, zo ten aenzien van derzelver inhoud in 't algemeen, als wel byzonder ten opzichte van derzelver geschiktheid, drangredenen en hulpmiddelen; waer door zy ook, gelyk hy doet zien, met de eerste verkondiging, terstond ene gezegende verandering in de zeden te wege gebragt heeft. - Het laetste, zo zichtbaer in de hervorming der Heidensche Waereld, met de eerste verkondiging der Euangelieleere, leid den Autheur tot de tweede Afdeeling van dit Stuk, om nog wat nader open te leggen, de voordeelen, welken de Burgerstaet, uit het geloof aen, en de betrachting van de Christelyke Openbaring, trekken kan. Om dezen ten duidelykste voor te dragen, wyst hy eerst kortlyk aen, hoe de Godsdienst der Christenen, voor den Burgerstaet in 't algemeen, by uitstek heilzaam zy; en vervolgens betoogt hy wat meer in 't byzonder, hoe 't Christendom een alleszins gezegenden invloed hebbe, op de verschillende staten, en onderscheiden betrekkingen der Burgerlyke Maetschappye. - Zyn Eerwaerde ontvouwt alle de hier toe behoorende byzonderheden met zeer veel nauwkeurigheid en oordeel, ter onwraekbare overtuiginge, ‘dat 'er geene maetschappy van menschen kunne gedacht of genaemd worden, welke gelukkiger zyn zou, dan die van waere Christenen:’ 't welk, gelyk hy ten besluite aenmerkt, ook Rousseau heeft doen zeggen^(*): ‘De Christelyke Godsdienst, die niets anders schynt te bedoelen, dan de gelukzaligheid van het volgend leven, maekt ons ook daerenboven in dit leven gelukkig.’ - Aen dit alles hecht onze Leeraer wyders nog ene beantwoording van de tegenwerpingen der Deïsten, tegen het geen hy, wegens de voordeelen van den Christelyken Godsdienst, aengevoerd heeft; die ten deele de Leer, ten deele de Zedenkunde van het Christendom, en ten deele derzelver invloed op den Burgerstaet betreffen. Zy hebben 't

(*) Emilc T. III.

[p. 478]

naemlyk zeer geladen op de duisterheid der Openbaringe, de verdeeldheden der Christenen, de éischen der Zedenleere, en het slechte gedrag der Christenen; terwyl zy aen den anderen kant veel op hebben, met de deugden der heidenen, en inzonderheid met de wetten en deugdzaemheid der Chinezen; tevens ten laetste bewerende, dat de Geschiedenissen ten overvloede getuigen, dat het Christendom de Burgerlyke Maetschappy zeer dikwils en grootlyks benadeeld heeft. - Zyn Eerwaerde gaet deze bedenkingen van 't Ongeloof manlyk en te gelyk bescheiden tegen, onder 't voorstellen van zodanige aenmerkingen, die, terwyl ze de kracht der redeneringe van 't Ongeloof verbreken, ten zelfden tyde dienen, om de Christenen aen te spooren, tot het leiden van een gedrag, overeenkomstig met den aert van den Christelyken Godsdienst, dat der Maatschappye heilzaem zou wezen, den Godsdienst ter eere zou strekken, en het Ongeloof, in veelerleie opzichten, de wapens, om zo te spreken, uit de handen zou nemen.

Reeds een en anderwerf hebben wy dit Geschrift, zo van wegens het onderwerp als de uitvoering, ten ernstigste aengeprezen, en 't laetste gedeelte versterkt onze goede gedachten van dit Werk indiervoege, dat wy niet schroomen van het zelve, onder de nuttigste Geschristen van die soort, te plaetsen; als ten krachtigste dienende, om het onnadenkelyke voordeel van den Godsdienst in 't algemeen, en der Christelyke Openbaringe in 't byzonder, ten nadruklykste in te boezemen, en een ieder op te wekken, om die kundigheden invloed te doen hebben op zyne betrachting. Uit een en ander stael, by de melding der voorige Stukken te berde gebragt, heeft men des Autheurs schryfwyze ook al zo wel leeren kennen, dat het niet noodig zoude zyn, hier van nog een byzonder voorbeeld te geven; echter kunnen wy niet wel nalaten in dezen nog mede te deelen, des Autheurs beantwoording van de tegenwerping, ontleend uit de twisten en verdeeldheden der Christenen. Voorhenen zagen wy, hoe zyn Eerwaerde de bedenkingen van 't Ongeloof, nopens de verschillende verklaringe der Openbaringe, oploste; we gaven diestyds met des Autheurs woorden te kennen, hoe hy vervolgens de zwarigheid, uit de verdeeldheden der Christenen, ontleend, afzonderlyk zou overwegen^(*); en 't zal derhalve niet oneigen zyn, zyne aenmerkingen deswegens thans nog te plaetsen. - Hy erkent, dat die twisten en verdeeld-

(*) Zie Letter. Oef. als boven, bladz. 297.

[p. 479]

heden het Christendom geenszins ter eere strekken; maer hy oordeelt evenwel in staet te zyn, om te kunnen toonen, dat de daeruit ontleende tegenwerping van zo veel belang niet is, als dezelve wel in den eersten opslag schynt. ‘Myne aenmerkingen hieromtrent, zegt hy, zyn deeze.

I. Dat deeze verdeeldheden geenszins uyt den aart van het Christendom voortvloejen, maar uyt gantsch onchristelyke beginselen haeren oorsprong hebben. De oneenigheid der Christenen is wel voorspeld Act. 20:29, 30. 1 Cor. 11:19 seqq. en zelvs noodzaekelyk om wyze redenen, welke ik voor tegenwoordig niet kan opgeeven; maer het is 'er wel zo ver van daen, dat de leer van het Christendom deeze verdeeldheden begunstigen of bevorderen zou, dat het Euangelium ons overal tot vreede, lievde en eensgezindheid, op het allernadruklykst aenmaene. “Indien 'er dan eenige vertroosting in christus is, zegt paulus; indien 'er eenige troost der lievde is, indien 'er eenige gemeenschap des geestes is, indien 'er eenige innerlyke beweegingen en ontfermingen zyn, zo vervult myne blydschap, dat gy moogt eensgezind zyn, dezelvde liefde hebbende, van één gemoed, en van één gevolen zynde, en doet geen ding door twisting oste iedele eer, maer door oot noedigheid achte de een den anderen uitneemender dan zich zelven. phil. 2:1-3. Zyn 'er nu twistgierige menschen, onder de Christenen, die zich in deezen opzichte niet naer de voorschrivten van het Euangelie gedraegen, zo kan men dit aen de leer van het Christendom alzoo min te laste leggen, als men het aen de allerbeste wetten van een staet kan toeschryven, dat de onderdaenen zich naer dezelve niet gedraegen willen.

II. De allerbeste zaeken kunnen misbruykt worden, even zo kunnen ook de allerduydelykste leeringen kwaelyk verstaen en misbruykt worden. De oorzaeken deezer twisten en oneenigheden zyn onder anderen geleegen in de onkunde, in eens opgevatte vooroordeelen, en in de boosaertigheid der menschen. Men meent in het Euangelium te vinden het geen men 'er in wilde vinden, en men wringt deeze of geene uitdrukkingen, om dat geen te betoogen, dat men wilde betoogen. In de daegen van Apostel petrus waeren 'er reeds ongeleerde en onvaste menschen, die de schrivten verdraeiden tot hun eigen verderv. 2 pet. III. 16. en is het dan te bewonderen, dat zy er nu ook zyn? Hoe veele en hooggaende twisten zyn 'er niet, en zyn 'er niet altoos geweest, onder de Wysgeeren? En waer in is de oorzaek deezer verschillende begrippen gelegen? Immers niet in het beginsel der Wysbe-

[p. 480]

geerte, de reden, maer in de verkeerde wys, waarop men zich van dit beginsel meestal bedient. Het beginsel derhalven van den Christelyken Godsdienst, de Openbaering, is geenszins de oorzaek van de verdeeldheden der Christenen; maer, “de natuurlyke gesteldheid van den mensch, de begrippen, welke men door opvoeding heeft verkreegen, de verscheidenheid der vooroordelen, welke men op gezach van anderen aenneemt, en de zeer onderscheiden geneigdheeden van het menschelyk hart kunnen geen andere gevolgen hebben^(a).”

III. Laet ik 'er byvoegen, dat het, uyt hoofde van onze tegenwoordige gesteldheid, onze onvolmaekte kennis, en zeer bekrompene bevattingen onmooglyk anders weezen kunne, of 'er moeten onder de Christenen, over stukken van den Godsdienst, verschillen weezen. De denkwys der menschen is in alle zaeken zeer verschillende, en zoude dan de Godsdienst alleen uytgezonderd weezen? “Men vindt in de waereld geen twee menschen, die volkoomen overeenstemmig zullen denken, en zelvs, onder de gedachten van meerdere persoonen over ééne en dezelvde zaek, ontdekt men eene zeer meenigvuldige verscheidenheid, die zo min, als het onderscheid tusschen enkele menschen zelve, kan weggenoomen worden^(b).” En zoude het dan niet de buitenspoorigste ongerymdheid zelve weezen, onder de Christenen, zodaenig eene volkoomene overeenstemming in alle stukken van den Godsdienst te eisschen, of te verwachten?

IV. En eindelyk voegt het aen niemand minder dan den ongeloovigen, om te vallen over de verdeeldheden der Christenen, daer zy het zelve zo geweldig oneens zyn. Hebben zy een aaneenhangend zaemenstel van leerstukken, waer in zy alle volkoomen overeenstemmen? neen waarlyk, niets minder dan dit. Zy zyn groote meesters in het afbreeken en verwoesten, maer van opbouwen weeten zy in het geheel niet. “De een betuygt my dit - de ander dat - de derde wederom wat anders. - Wat is dit anders dan verdeeldheid, twist en regeeringloosheid van gevoelens? dermaete, dat ik my, na het leezen van werken, die met zulken weidschen toestel zyn aengekondigd, wederom bevinde in de duisternisse van het Heidendom; en niet weet, noch van waar ik koom, noch

(a) Noesselt de waerbeid en Godl. van den Ch. Godsd. I.D. p. 57, 58.

(b) Bonnet Voorr. van lelands nuttigheid en noodzaeklykheid der Openb. p. 69.

[p. 481]

wat ik moet doen, noch wat ik te vreezen of te hoopen hebbe na den dood^(a).” De Heeren Deisten pryzen over het algemeen zeer ernstig aen, dat men zich houden moete aen de eeuwige en onbedrieglyke rede, en betuygen zeer sterk hunne hoogachting voor het geen zy noemen den onvervalschten Godsdienst der rede, die onveranderlyk en altoos dezelvde is. Maar, wanneer zy tot byzonderheden koomen, verschillen zy hemelsbreedte. Zommige erkennen de volgende stellingen voor de grondbeginselen van den Natuurlyken Godsdienst: het geloov aen Gods voorzienigheid, aen zyn zedelyk bestier over de menschen, de verplichting om hem te bidden en te dienen, het natuurlyk en weezenlyk onderscheid van zedelyk goed en kwaed, de onstervelykheid van de ziel, en eenen toekoomenden staet van vergelding. Anderen wederom ontkennen zommige deezer grondbeginselen, of rekenen dezelve ten minste onder de twyffelachtige onzekerheden. Nog anderen maeken eene schoonschynende vertooning van deeze grondbeginselen te erkennen, terwyl ondertusschen het gantsche beloop van hunne redenering derwyze is ingericht, dat het integendeel geschikt zy, om deeze grondbeginselen ten eenenmael te verwoesten, en eene algemeene twyffelaery of onverschilligheid in te voeren^(b).

Om alles af te doen, zal ik my beroepen op eenen getuyge, dien men, in ons geval, niet ligtelyk van partydigheid beschuldigen zal, ik meen den beruchten rousseau^(c), die zich dus laet hooren: “Ik onderzocht de Philosophen, ik doorbladerde hunne boeken, ik ging hunne gevoelens na; ik vond ze alle trotsch, stout in hunne uytspraeken, meesterachtig in hun onderwys, zelvs in hunne zogenaamde twyffelleer, van niets onkundig zynde, niets bewyzende, de een met den anderen spottende, en dit stuk, aen allen gemeen, scheen my het eenigste te zyn, waar omtrent zy alle gclyk hebben. Zeegenpraelende zyn zy, wanneer zy aenvallen, en zonder dapperheid, wanneer zy zich verweeren. Indien gy hunne redenen wikt, dan hebben zy 'er geene, dan om te verstrooijen; neemt men de stemmen op, elk is by zyne eigene stem bepaeld; zy stemmen niet overeen, dan om te twisten. Naer hen te luisteren was geens-

(a) Wysgeerige leerstellingen van eenen hedendaegschen Deist. p. 236.

(b) Lelands Brieven over de Deisten I.D. p. 487, 488.

(c) Emile, liv. 4.

[p. 482]

zins het middel, om uyt myne onzekerheid getrokken te worden.”

Alles wat de Deisten opgeeven zyn bloote ontkenningen, welke geen verband in het geheel hebben, en, ten aenzien van deeze ontkenningen, verschillen zy wederom zelve geweldig. Een hunner heeft het jongstleeden ondernomen een zaemenstel van ongeloov op te stellen, in een eeuwig doemwaerdig boek, dat hy den naem gegeeven heeft van Systeme de la Nature, Zaemenstel der natuur. Maer, goede God! wat zou 'er van de zaemenleeving worden, indien deeze vermetele, Godslasterlyke, rede en deugd verwoestende leerstellingen algemeen wierden aengenoomen^(a)!

Deeze aenmerkingen, meen ik, zullen genoeg zyn, om deeze tegenwerping, welke als een locus communis der Deisten geworden is, te beantwoorden.’

(a) De geleerde m.j. de pinto heeft dit rampzaelig zaemenstel voor een goed gedeelte wederlegt, welke wederlegging, naer den tweeden Franschen druk vertaeld, en onlangs by T. Tjallingius te Hoorn is uitgegeeven. [Zie Hedend. Vad. Letter-Oef. IV. D. bl. 537.]