Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1776

[p. 245]

Hedendaagsche Vaderlandsche Letter-oefeningen.

Brieven over het Hooglied, door Josua van Iperen, A.L.M. Phil. Dr. Medelid van de Haarlemsche, Vlissingsche, Leidsche en Haagsche Maatschappyen, en Predikant te Veere. Eerste Deel. In 's Gravenhage, by J.A. Bouvink 1776. Behalven het Voorwerk 348 bladz. in groot octavo.

NA veelvuldige herhaelde poogingen ter ophelderinge van het Hoogelied, behoud het zelve nog zyne duisterheid; of de Heer van Iperen, in 't verklaren van het zelve, gelukkiger zal slagen dan anderen, staet nog te bezien. Men kan, uit dit eerste gedeelte van zynen arbeid over het zelve, deswegen niet genoegzaem oordeel; voor zo ver hy zyn gevoelen in deszers geheelen omslag nog niet ontvouwd heeft, een volgend Stuk zal het zelve mogelyk, in het geheele verband in een duidelyker licht plaetzen. - Hy stelt zich zelven voor, in 't behandelen van dit onderwerp, alle vooroordeelen af te leggen, en het stuk aen te grypen, eveneens als of er niemand nog iets in gedaen had; en 't geen hy wel inzondeheid bedoeldkomt voornaemlyk hier op uit. (1). Na te gaen welken tyd de Schryver, in 't opstellen van dit Boek, bedoeld hebbe. (2.) Een onderzoek te doen, naer het gewest en de landstreek, waer de Dichter zyne hoosdpersoonaedjen doet verkeeren; en daerenboven naeuwkeurig te onderscheiden de verschillende plaetzen, in welken wy haer beschouwd vinden, benevens den afstand dier plaetzen; om 'er met enigen grond uit af te leiden de langduurigheid van den tyd, welken zy; volgens de opgave van den Dichter, in hare onderscheiden bedryven hebben moeten doorbrengen. (3.) In acht te nemen, of de persoonen, zo wel de voornaemste als de min voorname altoos in dezelfde houding en kleeding zich opdoen: en, zo neen; dan na te spooren, hoe die verschillendheid van kleeding en houding veroorzaekt zy, en wat 'er aenleiding toe gegeven moet hebben. (4.) Te onderzoeken, of alle de vertooningen in dit Lied, of beschreven of voorondersteld, wel in één en 't zelfde Jaersaisoen, kunnen zyn voorgevallen: en, zo neen; welke onderscheiden Jaersaisoenen 'er zich opdoen: en in hoe verre ons deze bedenkingen verder kunnen opleiden,

[p. 246]

tot het beramen van een zeker tydperk van dagen, maenden of jaren, binnen welke de ware of versierde gebeurtenis, hier voorgesteld, haer vol beslag gehad kan hebben. En eindelyk (5.) te overwegen, hoe men het Hoogelied hebbe te beschouwen, als een Drama of Tooneelstuk, of als een enkel Dichtstuk, dan als bestaende uit ene Verzameling van Gezangen.

De hier opgenoemde Artykels ontvouwt zyn Eerwaerde in ene verdichte Briefwisseling, by wyze van verdere naspooring; als waren de Brieven geschreven door twee goede Vrienden, die dit Stuk overwegen, elkanders gedachten toetsen, en 't ten laetste eens worden. Zodanig ene schryfwyze heeft zekerlyk hare gevalligheid, en is niet oneigen aen ene onderzoekende overweging; men gaet met den Schryver trapswyze voort in zyne overdenkingen, en schynt zelf met hem het Stuk te onderzoeken. Maer ondertusschen heeft die schryswyze ook deze zwarigheid, dat het onderzoek wel eens wat langwylig worde, en de Lezer moeite hebbe, om den draed der nasporinge bestendig te houden; hy vind zich, te meer dae de briefwisseling, natuurlyk, niet altoos regelmatig voortgaet, en tusschenkomende denkbeelden hem afleiden, meermaels genoodzaekt te rug te treden, om den draed te hervatten. 't Komt ons voor dat de Eerwaerde van Iperen beknopter, geleidlyker en klaerder geschreven zou hebben; wanneer hy, voor zich zelven onderzogt hebbende, den uitslag zyner onderzoekinge, by manier van betoogde Stellingen, (zo ver zulks hier plaets zou kunnen hebben,) had voorgedragen. Wat voorts de wyze van uitvoering betreft; zyn Eerwaerde behandelt de voorgestelde Artykels, met opheldering der plaetzen en uitdrukkingen uit het Hoogelied, welken, zynes oordeels, dienen, om ons desaengaende te bepalen. En ter ophelderinge hier van maekt hy, het geheele Werk door, een oplettend gebruik van 't geen ons de Oostersche Reisberchryvingen, wegens de zeden, gewoonten, gebruiken, denkwyze en dichtkunde der Oosterlingen, berichten. Voorts vlecht hy, schoon dit zyn hoofdbedoelde niet zy, 'er nu en dan enige aenmerkingen in, nopens de voornaemste Schryvers over 't Hoogelied, en sommigen hunner bedenkingen wegens deze en gene plaetzen. In alles bepaelt zich zyn Eerwaerde nog tot den Letterlyken zin, zonder zich opzetlyk over de geestlyke betekenis uit te laten; als oordeelende, met recht, dat men omtrent het eerste ene behoorlyke vastigheid moet hebben, eer men zich gegrond over 't laetste zal verklaren. - Men moet, dit Werk doorbladerende, erkennen, dat de Eerwaerde van Iperen geen moeite ontzien heeft, om zyne onderzoekin-

[p. 247]

gen voort te zetten, en zyne gedachten in 't gunstigste licht te stellen; hy heeft een oordeelkundig gebruik gemaekt van de berichten, die ons de Reizigers wegens de Oosterlingen mededeelen; en weet dezelven zeer wel te passe te brengen, ter verklaringe van deze en gene plaetzen van 't Hoogelied. Met één woord, het Stuk is in zyne soort tot dus ver zeer wel uitgevoerd; maer om te oordeelen over de gegrondheid van 's Mans gevoelen wordt, als boven gezegd is, de verdere ontvouwing vereischt. Als het Werk voltrokken is, en men 't geheele verband zyner schikkinge kan nagaen, zal 't duidelyker blyken, of zyne verklaring meer dan die van anderen boven het problematike ga, en of zyne uit het Hoogelied opgemaekte stellingen bondrger afgeleid en bewezen zyn, dan die van anderen, welken zich op het verklaren van den letterlyken zin toegeleid hebben.- Om intusschen den Lezer, terwyl we op het tweede Deel wachten, iets uit dit eerste Deel voor te dragen, dat hem, by voorraed, een gedeelte van des Schryvers denkbeeld over dit Lied doet bemerken, zullen we het een en 't ander bybrengen, rakende het gewest, en de verschillende plaetzen, waer in zich Salomo en zyne Gemalin, naer de beschryving van het Hoogelied, onthouden.

Het is, gelyk zyn Eerwaerde toont, alleszins blykbaer, dat men, als 'er van de Stad gesproken word, om Jerusalem heeft te denken, daer Salomo zyn Hof hield, en daer ook het Vrouwenpalels geweest zal zyn. Maer, vervolgt zyn Eerwaerde, in dat Serrail te Jerusalem woonde de Sulamithe niet, als af te nemen is, uit H. VI. 9 en 13. De dochter van Pharao had haren tersten intrek wel in Davids stad, dat is in het Koninglyk Paleis of Cederenhuis op den berg Zion, doch dit was slechts tot den tyd, dat haer onderscheiden Paleis, of Serrail vervaerdigd was, (1 Kon. III. 1. en VII. 8.) 't welk men buiten Jerusalem heeft te zoeken. Zo toch onderscheid de Koninglyke Bruid haer gewoon verblyf uit druklyk van Jerusalem, H. III. 2. En daer de Chronykschryver 2 Chron. VIII. 11. zegt, dat Salomo haer deed opkomen uit de Stad Davids tot het huis, dat hy voor haer gebouwd had, zo is 't te denken, dat haer paleis gesticht was op een hoogeren berg dan Sion, buiten Jerusalem, misschien op den Olyf berg, of eenen der twee andere Bergen, ten Zuiden en ten Westen, welke Sandys vermeld^(*). Van dit Paleis der Koninginne, en van alle de andere Lustprieelen kon gezegd worden, na dat alles door Salomo voltooid was, en eerder niet, 't geen men leest, H. I. 17.

(*) Sandys Voyagien, bl. 148.

[p. 248]

 

De balken onzer huizen zyn cederen;

 

Onze galderyen zyn cypressen.

Verder bevestigt zyn Eerwaerde dit denkbeeld, dat het Paleis der Sulamithe op het Land, buiten Jerusalem te zoeken is, nog uit verscheiden byzondere omstandigheden. Hier toe dien het onmiddelyk verband, waer in het slaepvertrek voorgesteld word met den Lusttuin, waer in de Bruidegom, op haren wensch en bede, zich was komen vermeien. Zie H. IV. 16 en V. 1 en 2. Het gezegde H. II. 8, 9. is ook duidlyk te verstaen, als dit Serrail, buiten Jerusalem, op eene hoogte stond, van welke de Bruid verre van zich heen kon zien; en hier op is insgelyks toepaslyk de dael op volgende uitnoodiging van Salomo, vs. 10-13; en 't verschuilen der Sulamithe, in ene grot, uit welke hare stemme, als die van ene duive, zich hooren liet, en waer uit zy gelokt word, om voor den Koning lieftalliger en vrolyker te zingen, vs. 14. Hier toe is ook betreklyk het melden der woestyne, H. III. 6. en VIII. 5. van waer men Sulamith, ten minste van verre, kon zien aenkomen, en 't geen vooronderstelt, dat 'er tusschen Jerusalem of Sion en 't paleis der Sulamithe ene woestyne was, lager dan de Stad, uit welke men haer bespiedde. Voeg hier by, dat zy ene bewoonster der hoven genoemd word, H. VIII. 13; op de edele vruchten, die voor hare deuren groeien, roemt, H. VII. 13; en haren Koninglyken Gemael uitnoodigt, om, vrolyk huppelende en vlug toeschietende, over de bergen tot haer te komen, om haer in haer Landpaleis te bezoeken, H. II. 17. en VIII. 14. Dit blykt ook daer benevens ten overvloede uit de zorgen der Princesse, om Salomo te kunnen ontmoeten; waerom zy beiden de kudden, vermaekshalven, hoedden, en by het middagleger samen elkander konden aentreffen, H. I. 7, 8. Dit vooronderstelt een spoor, dat uit haren tuin en boomgaerd naer de woestyn leidde, en dat de onderhoorige Koninglyke Herders en Veehoeders hun gewoon verblyf, het welk der Sulamithe niet onbekend kon zyn, in de buurt van het Landpaleis hadden. Men kan zich, zo als 't den Eerwaerden van Iperen voorkomt, van dit alles geen verstaenbaer begrip vormen, als men het Paleis van Pharaos dochter binnen de Stad plaetst. Hier by komt het weiden onder de lelien, H. II. 6. en VI. 3; welke spreekwyze, schoon duister, echter de vermaeklykheden van het Buitenleven ademt, gelyk ook de Oostersche Vorsten, in de Lusttuinen van het Serrail, of in de Buitenplaetzen buiten de Steden, hunne gewoone verlustiging zoeken: waer op ook zeer wel slaet het geen we le-

[p. 249]

zen H. IV. 6. VI. 2, 11. De samenhang, zo wel als de smaek der Poëzy, zegt zyn Eerwaerde, doet ons ten klaerste zien, dat Salomo alle die bloemen, speceryen en vruchten in het Lustpaleis der Koninginne, even buiten Jerusalem, dagelyks vinden kon, zonder zich verre van zyne hoofdstad te verwyderen. Behalven dat de Dochters van Jerusalem daer dagelyks hare opwachting konden komen maken; wanneer het wel te pas kwam over den Koning, en ter zyner eere, dagelyks onderling te spreken.

Op dit voorstel, hier en daer met nevensgaende aenmerkingen opgehelderd, doet de Eerwaerde van Iperen zynen Vriend schryven, dat de aengevoerde bewyzen hem redelyk voldoende schynen; maer 't geen zyne volle toestemming wederhoud is, dat dit denkbeeld ons in een later tyd brengt, dan de Uitleggers ons hebben willen; en wel ten minsten in het vier-en-twintigste jaer der regeringe van Salomo. Hier in vind hy iets, dat hem vreemd voorkomt, en echter ontdekt hy 'er ook tevens iets in, dat hem toelacht.

‘Toen ter tyd, zegt hy, was Salomo ten hoogste top punt van heerlykheid geklommen, zyne schatkisten vloeiden over, en zyne uitspanningen en vorstelyke vermaaken gingen de inbeeldingen des herten te boven. Pred. II. 4-10. En dan eerst alle die verrukkende minnekozeryen te stellen, welke in het Hooglied geboekt zyn, klinkt wat vreemd in myn ooren. 't Is my altoos toegescheenen, dat de prille jeugd en de drift der jongheid het minnevuur, en den Huwelyksfakkel, in het Hooglied, hadden aangestooken en brandende hielden. Maar gy verbystert my, myn Vriend! Indien de tydsbepalinge, welke gy maakt, doorgaat, gelyk het my toeschynt, dat zy doorgaan moet, dan ademt alles reine liefde, zonder wulpsheid, standvastige teederheid, zonder ydele en onbezuisde driften. 't Hooglied wordt dan een welgeschilderd tafereel van de volmaaktste Huwelyksliefde, welke de Kruisgezant eene verborgenheid noemt, Eph. V. 22-33.’ - En hier op geeft zyn Eerwaerde in een volgenden Brief ten antwoord.

‘Ik had geen ander antwoord van u verwacht; en 't gaat noch al vry beter, dan ik gedacht had, betrekkelyk tot het buitenpaleis der Sulamith, 't geen, hoe meer ik alles overweeg, waarlyk de plaats moet zyn, welke doorgaans, in het Hooglied, beschreeven en bedoeld wordt. 't Is juist zoo, gelyk gy vermoedt, ja, ik heb reeds lang van de gewaande Bruilost van Salomo afgezien, en deszelfs Huwelyksliefde bevonden te behooren tot dien tyd, wanneer alles te Jerusalem, en in de nabuurschap, tot den grootsten luister gebragt was

[p. 250]

geworden. Neen! de Bruiloften der Oostersche Koningen zyn, gelyk uit het boek van Esther en uit de latere Historieschryvers blyken kan, geheel anders, dan de gewone Bruiloften der Herders en Herderinnen, en van andere Echtelingen in den Burgerstaat. Die vergelykinge, met welke men zoo veel heeft opgehad, koomt, by de ophelderinge van een Koninglyk Huwelykslied, zeer weinig te pas. Maar, hoe zeer ik dat ook begrype, 't zou my echter niet ten vollen overreed hebben, indien ik uit het beloop der zaake, in het Hooglied voorkomende, niet meende te moeten besluiten, dat het Buitenpaleis der Sulamithe alles besliste. Ja wel! het was omtrent het vier en twintigste jaar van Salomons regeeringe, toen het zelve voltooid was, en 'er Sulamithe eerst haar intrek in kon neemen. En de wyze, op welke zy uit Zion en Jerusalem, als 't ware, verbannen, ten minsten uitgeslooten werd, zou misschien wel eenig licht verspreiden over de klagt der Sulamithe, H. 1. 6.; ook zou 'er het geduurig gekerm over het afweezen van Salomo, met andere byzonderheden, door opgehelderd kunnen worden’. - Zyn Eerwaerde houd dit vervolgens, als ene bewezene zaek, in 't oog, en grond daer op zyne verklaring van verscheiden plaetzen; waer mede wy ons, zonder te breed uit te weiden, tegenwoordig niet kunnen ophouden. Ook oordeelen wy het bygebragte genoeg, om den oplettenden Lezer, by voorraed, te doen opmerken, wat de Eerwaerde van Iperen byzonder beoogt; en als men 't der moeite waerdig oordeelt, om de aengewezen plaetzen uit het Hoogelied opzetlyk na te gaen, zal men 'er uit kunnen afleiden, dat zyn Eerwaerde zeer wel in staet is, om deze en gene Teksten ter begunstiginge van zyn gevoelen aen te dringen.