Ulenspiegel

(Antwerpen 1580)

[p. 5]

Voorwoord

In de Europese literatuur kennen we slechts weinig voorbeelden van werken die in alle, of althans nagenoeg alle talen zijn vertegenwoordigd. De Historie van Thijl Uilenspiegel is er een van, een boek dat door de eeuwen heen jong en oud heeft gefascineerd door de listigheid en doortraptheid, waarmee de soms charmante, dan weer boosaardige deugniet en potsenmaker Uilenspiegel zijn tijdgenoten beetnam. Iedereen kreeg zijn deel, niemand in de maatschappij van die tijd, van hoog tot laag, werd ontzien, ook niet als het ging om Uilenspiegels eigen kring of stand. Door deze meedogenloze afspiegeling krijgen we een aardig inzicht in het functioneren van de samenleving in de late middeleeuwen. Onverhuld werden de zwakten en gebreken van de adel, de clerus, de ambachtslieden, de boeren, burgers en buitenlui beschreven. De toenmalige lezer herkende z'n buurman of buurvrouw, maar ook... zichzelf. Dit nu is de formule die het werk zo populair gemaakt heeft in de loop der eeuwen. De attractiviteit van het boek werd nog verhoogd door de talrijke illustraties, die niet alleen ter verfraaiing van het werk dienden, maar daarnaast ook een pedagogische functie vervulden; ze verschaften een visuele ondersteuning voor diegenen die nog niet zo bedreven waren in het lezen.

Het volksboek van Uilenspiegel is weliswaar in het Duitse taalgebied ontstaan, de verspreiding over een groot deel van de Europese literatuur ging uit van de Nederlanden, om precies te zijn van Antwerpen. Daar werd al kort na de publikatie van het Duitse origineel een Nederlandse vertaling gedrukt, die al even snel wederom in het Engels en het Frans werd overgezet. Ook deze uitgaven verschenen allereerst in Antwerpen. Opnieuw een voorbeeld waar de Nederlandse literatuur een bemiddelende positie tussen de Duitse en Franse of Engelse literatuur ingenomen heeft.

[p. 6]

De populariteit van het werk is tot in onze tijd ongebroken gebleven; vanaf de 16de eeuw zijn er talrijke oplagen en herdrukken of bewerkingen verschenen, aangepast aan de veranderende maatschappelijke normen en inzichten. Een van de hoogtepunten in dit ontwikkelingsproces vormt zonder twijfel Charles de Costers bewerking uit de 19de eeuw, waarin Uilenspiegel het symbool werd van de vrije geest en het nationale bewustzijn. Ook deze Uilenspiegel straalde over de grenzen van de eigen literatuur uit en vond grote belangstelling in andere talen.

In de 19de eeuw steeg het interesse voor het oude volksboek van Thijl Uilenspiegel ook in wetenschappelijk opzicht. Dat bleef aanvankelijk beperkt tot de Duitse filologie. De belangstelling voor de Nederlandse vertaling begon in 1898, toen Martinus Nijhoff een facsimile van de oudste bewaard gebleven uitgave, de Van Hoochstraten-editie, het licht deed zien. Sinds die tijd heeft men zich met de regelmaat van de klok beziggehouden met allerlei aspecten van het volksboek. De laatste jaren, sinds het opduiken van tot nog toe onbekende uitgaven, is er sprake van een nieuwe opleving van de Uilenspiegel-filologie. De hierna volgende facsimile-uitgave is een gevolg van deze hernieuwde belangstelling. Voor de herdruk werd gekozen voor de uitgave die bij Jan van Ghelen III te Antwerpen in het jaar 1580 is verschenen. Het enige bewaard gebleven exemplaar bevindt zich in de Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek te Göttingen onder de signatuur: 8^o Fab. Rom. VI, 1223. De voorkeur ging uit naar deze editie, omdat zij i.t.t. de Van Hoochstraten-uitgave volledig bewaard gebleven is. Bovendien zijn de tekst en de illustraties van een originaliteit en kwaliteit die door geen enkele andere druk overtroffen wordt. De druk is in al haar onvolkomenheden, zoals ongelijkmatigheden in de druksterkte van een bladzijde, zo authentiek mogelijk weergegeven, ten einde de lezer van nu het boek te presenteren zoals de lezer van toen het heeft gekocht.

Aan de uitgave gaat een inleiding vooraf. Daarin wordt het werk als het ware geplaatst in een historisch-cultureel kader. Een kort

[p. 7]

overzicht over de politieke en culturele ontwikkeling van Antwerpen in de 16de eeuw wordt gevolgd door een overzicht over het ontstaan en de voortgang van de boekdrukkunst in de Scheldestad. In het hoofdstuk over de Antwerpse literatuur worden de belangrijkste aspecten van het literaire leven, zijn voornaamste representanten en hun bekendste werken behandeld. Tot slot vestigen we de aandacht op de Uilenspiegel zelf, de overlevering, karakterisering en receptie van het werk. Het geheel wordt afgesloten met een literatuurlijst. Inleiding en bibliografie kunnen uiteraard niet volledig zijn; ze geven slechts een selectie van de belangrijkste gegevens die voor een goed begrip van de herdruk noodzakelijk zijn.

Mijn dank gaat in eerste instantie uit naar de Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek te Göttingen, die haar exemplaar bereidwillig ter beschikking heeft gesteld. Tevens ben ik oprechte dank verschuldigd aan de Universitätsbibliothek te Münster, waar de druk tijdens het onderzoek werd gedeponeerd. Voor het kritisch nalezen van de tekst ben ik de heer B.C.H. Sondervan zeer erkentelijk. Tot slot dank ik de uitgeverij en haar directeur, de heer J. Berghmans, voor de voortreffelijke samenwerking bij het totstandkomen van het onderhavige boek.

Münster, april 1987.

Loek Geeraedts