TS. Tijdschrift voor tijdschriftstudies. Jaargang 2010 (nrs 27-28)

[p. 155]

Recensie

Marloes Hülsken, Kiezen voor Kinderen? Vrouwentijdschriften en hun lezeressen over het katholieke huwelijksleven, 1950-1975. Hilversum: Verloren, 2010. 224 p. ISBN 978-90-9704-173-1, € 25.

In september 2010 promoveerde historica Marloes Hülsken aan de Radboud Universiteit Nijmegen op een onderzoek naar de geschiedenis van het katholieke gezinsleven in de periode 1950-1975. Zij onderzocht op welke manier er in vrouwentijdschriften over moederschap, gezinsgrootte, geboorteregeling en de seksuele moraal werd geschreven en of deze tijdschriften van invloed waren op hun katholieke lezeressen.

De goed geschreven, helder gestructureerde en dus prettig leesbare studie heeft drie ambities. In de eerste plaats werd onderzocht welke ontwikkeling er zit in de manier waarop de commerciële vrouwentijdschriften Beatrijs, Libelle en Margriet, en het blad van het Katholiek Vrouwengilde Doorkijk in de periode 1950-1975 schreven over moederschap, gezinsgrootte, geboorteregeling en de seksuele moraal. In de tweede plaats werd door middel van interviews nagegaan hoe katholieke lezeressen over deze tijdschriften dachten: wat betekenden die tijdschriften voor hen en werden ze door de tijdschriften beïnvloed? De derde ambitie betrof de vraag op welke manier de geïnterviewden omgingen met de katholieke moraal aangaande moederschap, gezinsgrootte en geboorteregeling.

De ervaringen van katholieke vrouwen met moederschap, geboorteregeling en seksualiteit waren al eerder onderzocht: bekend is onder meer het brievenboek van Marga Kerklaan ‘Zodoende was de vrouw maar een mens om kinderen te krijgen’ (1987). Het beeld dat hieruit naar voren komt is dat vrouwen vooral slachtoffers waren van de geboortepolitiek van de katholieke kerk en afgeschilderd werden als onmondig en onwetend. Hülsken noemt dit beeld stereotiep.

Ook vrouwentijdschriften (‘damesbladen’) zijn vaak stereotiep afgeschilderd. Hülsken schetst in haar boek de dominante opvattingen over de rol die een tijdschrift voor de lezer kan hebben. Tijdschriften kunnen worden gezien als spiegels van hun tijd; indien ze geen kritische rol ten opzichte van die eigen tijd vervullen, kunnen ze een bevestigende invloed op hun lezers hebben. Daartegenover staat de opvatting dat een tijdschrift ook de motor achter bepaalde ontwikkelingen kan zijn.

Voordat de inhoud van de verschillende tijdschriften wordt geanalyseerd, brengt Hülsken eerst in kaart wat de standpunten waren van katholieken over

[p. 156]

gezinsgrootte en geboorteregeling in de periode 1950-1975. Ze gebruikt hiervoor onder meer enkele informatieve contemporaine surveys. Vanaf de jaren dertig in de twintigste eeuw deden katholieken volop aan geboorteregeling, meestal periodieke onthouding. De anticonceptiepil kwam in 1962 op de markt. Officieel wees de paus deze vorm van kunstmatige geboorte-beperking af. Desondanks werd de pil ook door katholieken gebruikt. De kloof tussen de leer en het leven was blijkbaar behoorlijk groot. Ondanks het officiële verbod op de pil daalde het kindertal van katholieken razendsnel, zodat er eind jaren zestig geen verschil meer was met het geboorteniveau van andere Nederlanders. De opvattingen over geboortebeperking en gezinsgrootte van katholieken weken echter wel af, zo bleek uit eerder onderzoek.

Op die opvattingen is de rest van Hülskens boek gericht. Ze onderzocht daartoe de inhoud van de jaargangen 1950, 1955, 1960, 1965, 1970 en 1975 van de vrouwentijdschriften Beatrijs, Libelle en Margriet. De vraag was hoe deze tijdschriften schreven over moederschap, gezinsgrootte, geboorteregeling en seksuele moraal. Het is niet verrassend om te lezen dat deze commerciële tijdschriften niet voorop liepen in hun berichtgeving over geboorteregeling en anticonceptie. In de jaren vijftig werden de bladen gekenmerkt door zedelijkheid, huiselijkheid en een moederschapscultus. Vanaf 1960 kan er worden gesproken over voorzichtige openheid. Een vrouw was meer dan een moeder en kon zich ook op andere terreinen ontwikkelen. Geboorteregeling en anticonceptie bleven nog taboe in de drie tijdschriften. In de periode 1965-1970 werden in de bladen snel taboes doorbroken. Alle drie schreven ze over veranderingen op het gebied van seksualiteit en geboorteregeling. Beatrijs was vanaf 1965 niet meer als katholiek te herkennen en ging in 1967 geruisloos op in Libelle. Vanaf 1968 kreeg de pil aandacht in Libelle en Margriet. Uit enquêtes die Margriet vanaf midden jaren zestig hield bleek dat de meeste Nederlanders geboorteregeling heel normaal vonden. In de periode vanaf 1970 gaat emancipatie een rol spelen in Libelle en Margriet. In 1975 wordt kinderen krijgen als een keuze gepresenteerd.

Deze drie tijdschriften fungeerden op het gebied van geboorteregeling en seksualiteit dus niet als motor voor nieuwe opvattingen, maar zorgden volgens Hülsken voor ‘een brede acceptatie van nieuw denken en gedrag’.

Veel moderner (en interessanter) bleek de inhoud van Doorkijk, het nietcommerciële ledenblad van het Katholieke Vrouwengilde. De toon van Doorkijk was absoluut anders dan in de drie andere tijdschriften. Het verenigingsblad was gericht op de ontwikkeling van katholieke vrouwen en opmerkelijk genoeg moest die ontwikkeling volgens de redactie vooral buiten het gezin liggen. Terwijl Libelle, Margriet en Beatrijs in de periode 1959-1964 moralistisch schreven over het moederschap, sloeg Doorkijk al een kritische toon aan. Midden jaren zestig was er in Doorkijk veel aandacht voor de positie van de vrouw in de kerk. Ook de opkomst van de vrouwenbeweging werd gevolgd. In 1965 startte men een reeks over geboorteregeling. De redactie schreef dat men verwachtte dat het standpunt van de kerk over geboorteregeling binnenkort zou wijzigen. Toen in 1968 de encycliek van Paulus VI Humanae

[p. 157]

Vitae alle vormen van geboorteregeling verbood, met uitzondering van volledige en periodieke onthouding, was dit een grote tegenslag voor veel gelovigen. Doorkijk hield een enquête onder 1300 leden. Hieruit bleek dat het merendeel (91,3%) vóór geboorteregeling was. 89,1% achtte het bovendien in overeenstemming met het katholiek zijn ‘om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor iedere vorm van huwelijksbeleving’.

Ondanks de duidelijke katholieke signatuur was Doorkijk progressief. Libelle en Margriet hielden zich als commerciële bladen ver van politiek en religie. Doorkijk probeerde juist invloed uit te oefenen; voor nieuwe vrouwbeelden in de kerk en de opkomende feministische beweging was volop aandacht.

Het is jammer dat Hülsken de inhoudelijke verschillen tussen de onderzochte tijdschriften wel beschrijft, maar dat haar verklaring ervoor niet verder gaat dan ‘verschillen in doelstellingen, omvang en verschijningsvorm’. Het blijft nu een onbeantwoorde vraag hoe het mogelijk is dat van de onderzochte tijdschriften juist het meest katholieke tijdschrift het meest progressief is. Hoe kon dit tijdschrift dat onder de vleugelen van de kerk verscheen, zo open publiceren? En waar kwamen de moderne opvattingen van de redactie vandaan? Kregen ze daarbij ook steun of backing van anderen binnen de kerk?

Het laatste deel van het proefschrift is gewijd aan interviews met vijfentwintig lezeressen van vrouwenbladen. Hiermee beoogt Hülsken de invloed van de tijdschriften te achterhalen. Het gaat haar om de betekenis die vrouwenbladen en hun inhoud hadden voor de lezeressen. Betekenisgeving is daarbij opgevat als ‘de plaats die de geïnterviewden [eraan] gaven in hun kennis en wereldbeeld’ (142). De betekenis van Beatrijs, Libelle en Margriet was heel divers. Ontspanning was de meest genoemde functie, maar ook de mogelijkheid tot ontwikkeling werd genoemd. Het vrouwenblad was met name voor vrouwen van het platteland een middel om op de hoogte te raken van trends op het gebied van mode, huishoudelijke zaken en opvoeding. Doorkijk werd veel minder als een ‘vriendin’ gezien en het lezen ervan voelde als een soort huiswerk.

Opmerkelijk is, dat de lezeressen zich herinnerden dat de tijdschriften in de jaren vijftig en zestig niet over geboorteregeling schreven. Op hun beslissingen over geboorteregeling hadden de vrouwentijdschriften Beatrijs, Libelle en Margriet niet of nauwelijks invloed. Wat betreft dit soort levensvragen lieten ze zich niet door de tijdschriften sturen. Hülsken stelt dat de lezeressen op dit gebied geen informatie meer nodig hadden. Deze informatie werd verkregen via literatuur, voorlichtingsboeken en -avonden, kennissen, de huisarts, radio en kranten. Ook militaire dienst werd regelmatig genoemd als een plek waar informatie over geboorteregeling werd verkregen. De geïnterviewde vrouwen in de jaren vijftig en zestig deden al voordat de bladen erover schreven aan geboortebeperking. Dit geeft volgens Hülsken aan dat de invloed van de tijdschriften beperkt was. Op dit terrein hadden ze beslist geen motorfunctie. Ook de invloed van de katholieke kerk op het krijgen van kinderen was veel minder groot dan uit het boek van Kerklaan valt op te maken.

De hoofdstukken met interviews en portretten van geïnterviewden vormen plezierige leeskost. Toch heb ik twijfels

[p. 158]

over de vraag of we hiermee wel informatie krijgen over de betekenis van de vrouwenbladen in de onderzochte periode. Tijdschriftonderzoek is gebaat bij aanvullend receptieonderzoek, maar wil je receptieonderzoek doen naar de toenmalige opvattingen, dan zijn contemporaine reacties van lezers (ingezonden brieven bijvoorbeeld) een veel betrouwbaarder bron dan herinneringen veertig tot vijftig jaar na dato. Wie weet nog echt wat zij zoveel jaar geleden heeft gelezen en gedacht?

De studie Kiezen voor kinderen laat goed zien welke inhoudelijke informatie het onderzoek van commerciële tijdschriften kan opleveren. Receptieonderzoek naar dergelijke tijdschriften is op zichzelf ook zinvol, maar dan dienen contemporaine bronnen te worden gebruikt.

•> lizet duyvendak is UHD moderne letterkunde aan de faculteit Cultuurwetenschappen van de Open Universiteit en doet onder andere onderzoek naar leesgedrag en leeservaringen van vrouwen.