Ts. Tijdschrift voor tijdschriftstudies. Jaargang 2008 (nrs 23-24)

[p. 74]

Tien vragen aan een tijdschriftexpert
·> Mathijs Sanders

In april 1997 stonden zij aan de wieg van Tijdschrift voor Tijdschriftstudies en na elf jaar nemen redacteuren Mathijs Sanders en Helleke van den Braber afscheid.
Als slotwoord vulden zij voor ons de rubriek ‘10 Vragen’ in.

1] Bij welk tijdschrift had u graag in de redactie willen zitten?

Graag zou ik eens aanschuiven bij de redactie van The American Mercury, in 1924 opgericht door de criticus Henry L. Mencken. In de jaren twintig en dertig moet het een van de meest vitale periodieken in de Verenigde Staten geweest zijn. In Nederland werd het tijdschrift ook wel waargenomen door critici als Marsman en Ter Braak die een nieuwe impuls wilden geven aan de polderlandse letteren. Onlangs las ik in de eerste jaargangen van het tijdschrift en liet ik mij verrassen door het verbale vuurwerk van Mencken, zijn eigenzinnige keuzes en het merkwaardige netwerk waarvan hij zich bediende. Een blik achter de schermen is natuurlijk niet meer mogelijk. We moeten het stellen met de papieren sporen die het blad heeft achtergelaten en die zijn - zoals bij veel tijdschriften uit deze jaren - spannend genoeg.

2] Wat is het merkwaardigste tijdschrift dat u ooit onder ogen is gekomen?

Toen ik eind jaren negentig mijn proefschrift voorbereidde, stuitte ik in de Universiteitsbibliotheek van Utrecht op Het Dompertje van den Ouden Valentijn (1867-1900), een door katholieke polemisten op touw gezet tijdschrift dat de strijd aanbond tegen alle uitwassen van de moderne tijd, de ‘valsche verlichting’ van het goddeloze liberalisme in het bijzonder - het ‘niet-denkend deel der natie’ dus. Zoals het veel periodieken met grote oplagen verging is ook Het Dompertje in de schaduw van de geschiedenis verdwenen (de Utrechtse exemplaren moesten in 1999 nog voorzichtig worden opengesneden). Het blad is een staalkaart van stijlen en van journalistieke en literaire vormen,

[p. 75]

een voorraadschuur ook van humoristische technieken. Intussen was het natuurlijk wel ‘Rome of de dood’.

3] Van welk tijdschrift herleest u oude nummers voor uw plezier?

Twee jaar geleden schafte ik bij een inbreidende stadsbibliotheek alle jaargangen van het Nederlandse letterkundige recensietijdschrift Den Gulden Winckel (1902-1940) aan. Dat tijdschrift stelde zich tot doel om zoveel mogelijk boeken uit binnen- en buitenland te bespreken voor een groot algemeen lezerspubliek. Daardoor was het blikveld van dit maandblad veel breder dan dat van meer programmatische literaire tijdschriften. Voor wie iets wil leren over literatuur en het literaire bedrijf in de eerste helft van de twintigste eeuw is Den Gulden Winckel een echte aanrader - van de omslagen tot en met de advertenties. Het is te hopen dat deze rijke bron spoedig integraal gedigitaliseerd wordt, al kan het turen naar een beeldscherm het plezier van het willekeurig doorbladeren natuurlijk niet evenaren.

4] Van welk tijdschrift betreurt u de ondergang het meest? Van welke het minst?

Binnen mijn vakgebied was de ondergang van het Tijdschrift voor Literatuurwetenschap wel zeer te betreuren. Dat was een degelijk en leesbaar tijdschrift dat voorzag in de behoefte aan een Nederlandstalig literatuurwetenschappelijk forum. Tijdschriften op het gebied van de geesteswetenschappen verkeren in zwaar weer. Intussen laat ook ik veel tijdschriften ongelezen maar de ondergang wens ik ze niet toe.

5] Wanneer en waarom bent u met (onderzoek naar) tijdschriften begonnen?

Tijdens mijn studie Nederlands in Utrecht bracht Wilbert Smulders een groep studenten met groot enthousiasme in aanraking met literaire tijdschriften uit het Interbellum. Dat was medio jaren negentig, toen het onderzoek naar de infrastructuur van het literaire leven een nieuwe impuls kreeg. Niet alleen een beroemd tijdschrift als Forum bleek interessant, ook het tijdschrift De Gemeenschap - het in 1925 opgerichte Maandschrift voor Katholieke Reconstructie - bleek intrigerende vragen op te roepen. Van Wilbert Smulders leerde ik hoe je tijdschriften kon lezen. In 1996 schreef ik een afstudeerscriptie over de aanwezigheid van de Franse filosoof Jacques Maritain in De Gemeenschap. Die scriptie lag aan de basis van mijn promotie-onderzoek (1997-

[p. 76]

2002) naar literatuuropvattingen in katholieke, algemene en letterkundige tijdschristen tussen 1870 en 1940 (Het spiegelend venster). Tijdschriften vormen prachtig materiaal voor iedere moderne historicus. Zij tonen immers het heden van toen, al moet dat heden natuurlijk wel in ons eigen heden tot spreken worden gebracht.

Optionele vraag: Wat is uw professionele relatie met tijdschriften?

Sinds 2004 ben ik redacteur (inmiddels ook redactiesecretaris) van het wetenschappelijke tijdschrift Nederlandse Letterkunde. Het ‘vak’ leerde ik als medeoprichter en redacteur van TS. Tijdschrift voor tijdschriftstudies.

6] Wat was uw grootste of meest bijzondere tijdschrift-gerelateerde vondst?

In mijn proefschrift schenk ik nogal veel aandacht aan een volstrekt vergeten dichter en literatuurcriticus, de priester Antoon Binnewiertz (1870-1915), die ik op het spoor kwam in periodieken als De Katholiek en Van Onzen Tijd. Binnewiertz bleek een intrigerende figuur in wie de spanning tussen moderne literatuur en katholieke orthodoxie goed gedramatiseerd kon worden. Binnewiertz heeft een onvoorstelbaar hoge prijs betaald voor zijn liefde voor de poëzie van Kloos en Gorter: onderdrukking, uitsluiting en uiteindelijk verbanning uit de eigen kring. Deze Binnewiertz is gemakkelijk weg te zetten als een derderangs dichter en een al te dweepzieke naprater van de zo bewonderde ‘modernen’. Ik heb geprobeerd hem een stem te geven, niet in een poging tot rehabilitatie maar om de dynamiek van de moderne literatuur te tonen.

7] Wat is uw grootste tijdschrift-gerelateerde ambitie?

Mijn ambitie is het leveren van een bijdrage aan het laten bestaan - ook in digitale tijden - van tijdschriften die visies en ideeën produceren. Dat wil ik doen als redacteur van een kwetsbaar maar belangwekkend tijdschrift en als abonnee van juist dat soort tijdschriften. Het maken van een mooi tijdschrift met een goede groep mensen.

8] Droomt u weleens van tijdschriften en zo ja, zijn dat prettige dromen?

In donkere uren schrik ik wel eens wakker - zie onder 7.

[p. 77]

9] Stel, u richt morgen een tijdschrift op. Welke auteurs (dood of levend) zou u voor artikelen of bijdragen willen vragen? Waarom? Wat zou het thema / de titel van het tijdschrift zijn?

Laat ik eens op klassieke wijze verzuchten dat er al erg veel tijdschriften in ons vaderland zijn die aandacht, zorg en vooral werkkracht vragen.

10] Op welke tijdschriften bent u geabonneerd? Op welke tijdschriften zou u geabonneerd willen zijn?

Ik ben sinds mijn studententijd geabonneerd op het sympathieke tijdschrift Vooys en daarnaast op Parmentier, De Groene Amsterdammer en natuurlijk op TS. Verder schaf ik nogal eens losse nummers aan van vaktijdschriften en algemene periodieken. Van talloze tijdschriften begeer ik een abonnement - The New Yorker voorop - maar tijd en ruimte houden nu eenmaal een noodzakelijke beperking in.

·> Helleke van den Braber

1] Bij welk tijdschrift had u graag in de redactie willen zitten?

In de redactie van elk nieuw tijdschrift dat zichzelf aan het opstarten en uitvinden is. De eerste maanden en jaren van een nieuw blad zijn leuk en spannend: wat gaan we opnemen, en wat niet? Welke visie hanteren we (en hanteren we eigenlijk wel een visie?) Op welk publiek richten we ons eigenlijk? En hoe zit het met het geld, met de distributie, met de abonnees? In de beginjaren van TS werd het blad gemaakt door een groepje jonge onderzoekers en pas afgestudeerde letterenstudenten, die in overleg met een veel ervarener bestuur het tijdschrift in elkaar zetten. Ik herinner me nog de frequente ansichtkaarten met tips, goede raad en aansporingen die Nop Maas de redactie stuurde (ze zitten deels nog in het TS-archief), en ook het succesvolle eerste symposium in Huize Heyendael in Nijmegen, dat goed werd bezocht en dat ons veel nieuwe abonnees opleverde.

[p. 78]

2] Wat is het merkwaardigste tijdschrift dat u ooit onder ogen is gekomen?

In de beginjaren van TS (ik maak van deze rubriek maar even een terugblik op het TS-verleden) werd ik door de redactie op pad gestuurd om bij instellingen en bibliotheken onbekende en ‘verborgen’ tijdschriftcollecties te bestuderen. Tijdens gesprekken met conservatoren en bibliothecarissen passeerde menig merkwaardig blad de revue - zo herinner ik me in het niod een hele rij van ‘bruine’ bladen uit de jaren dertig, en in het Museum Meermanno bladerde ik met handschoenen aan door prachtig vormgegeven en schitterend gedrukt spul uit de jaren 1900-1930. Tijdschriftonderzoek doen lijkt vaak op schatgraven.

3] Van welk tijdschrift herleest u oude nummers voor uw plezier?

Enkele jaren geleden kreeg ik de jaargangen 1915/1916 en 1916/1917 cadeau van het tijdschrift Het tooneel, uitgegeven door het Nederlandsch Tooneelverbond. Het tijdschrift bestond toen al sinds 1872, en bestaat vandaag de dag nog steeds (nu onder de titel TM). In 1915 werd het merkwaardig glossy en luxueus uitgegeven, en stond het vol met mooie foto's van destijds gevierde acteurs en actrices. Als mijn moeder bij me op bezoek is (zij is uit 1932, en las het tijdschrift soms in haar jeugd), komen die ingebonden jaargangen soms op tafel en verbazen we ons samen over de jurken, de kapsels en de make-up. Ook de advertenties zijn geweldig: voor corsetten, hoestsiroop en aspirine, maar ook voor luxe auto's, piano's en reisjes langs de Rijn.

4] Van welk tijdschrift betreurt u de ondergang het meest? Van welke het minst?

De laatste jaren hebben de meeste wetenschappelijke tijdschriften op het gebied van de humaniora het moeilijk. Ze kampen met ledenverlies, onwillige uitgevers, geldgebrek en onzekerheid over hun toekomst. Ik denk dat veel van de collega-tijdschriften van TS aan het nadenken zijn over de vraag of het nog lonend is om op papier te verschijnen, en zich aan het oriënteren zijn op een digitale toekomst. Ook in de TS-redactie wordt dit soort vragen uiteraard besproken, maar is de situatie iets minder dringend omdat dit tijdschrift in eigen beheer wordt uitgegeven (waardoor conflicten met uitgevers niet aan de orde zijn) en al sinds jaar en dag een betrouwbare geldschieter heeft in het Lucas Ooms Fonds (en in het verleden droeg ook de Stichting Jacques de Leeuw een steentje bij). Dit geeft rust, op een markt waarin veel andere ‘let-

[p. 79]

terentijdschriften’ moeten vechten voor hun voortbestaan. Ik betreur het feit dat kaalslag dreigt: het onderzoek is gebaat bij een zo divers en geschakeerd mogelijk tijdschriftenlandschap.

5] Wanneer en waarom bent u met (onderzoek naar) tijdschriften begonnen?

In 1997, toen ik in de TS-redactie kwam. Sophie Levie, Paul Op de Coul, Nop Maas, Ieme van der Poel en anderen hadden bedacht dat er vanuit de toen net gestarte Projectgroep Tijdschriftstudies een tijdschrift zou moeten komen waarin onderzoek naar tijdschriften zou kunnen worden gepubliceerd, en dat als contactorgaan van de Nederlandse tijdschriftonderzoekers zou moeten fungeren. Ik geloof dat het Franse La revue des revues voor hen een voorbeeld was. Als jonge, pas afgestudeerde onderzoeker met plannen voor een carrière in de wetenschap had ik wel oren naar een plaats in de redactie en the rest is history.

6] Wat was uw grootste of meest bijzondere tijdschriftgerelateerde vondst?

Ik heb me in mijn eigen onderzoek niet zozeer beziggehouden met de bestudering van tijdschriften; ik richtte me op onderzoek naar moderne, vroeg-twintigste-eeuwse vormen van mecenaat. In mijn zoektocht naar weldoeners die tussen 1900 en 1940 actief waren, ontdekte ik dat er toen een heel actieve mecenaatscultuur bestond, waarin vele tientallen schrijvers en kunstenaars op allerlei manieren werden ondersteund. Wat ik van te voren niet had bedacht, maar wat wel aan de hand bleek, was dat die ondersteuning zich niet alleen op personen richtte, maar ook op tijdschriften. Zo werden avantgardetijdschrift i 10, emigrantenblad Centaur en Tachtigers-monument De nieuwe gids ondersteund, net als Het getij, De jonge gids en Vlaamsche gedachte. Dit lijstje is ongetwijfeld nog met vele andere voorbeelden aan te vullen. Waar tijdschriftredacties vaak maar één reden hadden om de steun van een mecenas te aanvaarden (geldgebrek!), waren de mecenassen zélf om uiteenlopende redenen geïnteresseerd in de ondersteuning van een tijdschrift. Dit alles heb ik tot nu toe nog niet goed kunnen uitzoeken, maar nu ik erover nadenk is het misschien een goed idee om de zittende TS-redactie eens te vragen of dit onderwerp zich niet leent voor een artikel....

[p. 80]

7] Wat is uw grootste tijdschrift-gerelateerde ambitie?

Die ambitie heeft natuurlijk met TS te maken: het tijdschrift bestaat nu 11 jaar en wordt geleid door een jonge, ambitieuze redactie met goede plannen. Ik hoop en verwacht dat TS erin slaagt om het tijdschriftonderzoek de komende tien jaar nog steviger op de kaart te zetten, en ook de jongste generatie onderzoekers weet te interesseren voor tijdschriftgerelateerde projecten. Als ik nog even verder mag dromen: de jaarlijkse symposia zouden best wat groter kunnen worden opgezet, en waarom zouden we niet eens wat initiatieven nemen om de contacten met internationale tijdschriftonderzoekers aan te halen...?

8] Droomt u weleens van tijdschriften en zo ja, zijn dat prettige dromen?

Nee, nooit. Wel droom ik soms van labyrinthische archieven, met tal van schappen, dozen en lange gangen, waarin ik de weg kwijtraak en waaruit niet te ontsnappen valt.

9] Stel, u richt morgen een tijdschrift op. Welke auteurs (dood of levend) zou u voor artikelen of bijdragen willen vragen? Waarom? Wat zou het thema / de titel van het tijdschrift zijn?

Afgelopen jaar herlas ik delen van het tijdschrift Forum, en de brieven die Du Perron en Ter Braak gewisseld hebben in de jaren dat het tijdschrift ontstond. Als één blad de canonieke status heeft bereikt, is het Forum wel. Dat was voor mij reden om blad en brieven met enige scepsis te benaderen, maar (zoals dat gaat) raakte ik onmiddellijk in de ban van (met name) de pen van Du Perron. Ik droomde weg. Stel dat Du P. zou verrijzen uit de dood, en ik hem de boeken van vandaag kon laten lezen, de tijdschriften kon tonen, De Volkskrant (en De telegraaf), en hem op televisie kon laten meekijken met, ik noem maar iets, De wereld draait door? Villa Felderhof? Pauw en Witteman? Dat zou genoeg kopij opleveren, vermoed ik, voor een hele jaargang van het tijdschrift ‘Du Perron’, dat in hoge stapels bij de Bruna en de Ako zou liggen (naast de Linda, de Youp, de Gulllit, De Felderhof, de Matthijs en de Brard).

10] Op welke tijdschriften bent u geabonneerd? Op welke tijdschriften zou u geabonneerd willen zijn?

Ik schaam me om toe te geven dat veel tijdschriften thuis ongelezen op de stapel ‘misschien heb ik tijd in de vakantie’ belanden. Beroepshalve lees ik De negentiende eeuw, TM en Boekman. En TS natuurlijk!