Ts. Tijdschrift voor tijdschriftstudies. Jaargang 2000 (nrs 7-8)

[p. 31]

Recensies

Thomas Vaessens
Hans Renders, Braak. Een kleine mooie revolutie tussen Cobra en Atonaal. Met een facsimile-uitgave van het tijdschrift. De Bezige Bij 2000.

Little reviews noemde Renato Poggioli ze: de kleine, opstandige tijdschriftjes van jonge avant-gardekunstenaars op zoek naar vernieuwing, institutionele erkenning en natuurlijk publiek. Geen enkele zichzelf serieus nemende, jonge en progressieve kunstenaar kan zonderzo'n podium. Het behoort tot de voorwaarden om het scenario van de avantgarde succesvol te laten verlopen.

Poggioli's studie, The Theory of the Auant-Garde, verscheen in het oorspronkelijke Italiaans voor het eerst in 1962, op een moment dat het tijdschrift inderdaad nog altijd het uitgelezen podium was voor de profileringvan literaire ambities (Barbarberen Gard Sivik zijn dan bijvoorbeeld in Nederland typische little reviews). Je hoort de laatste tijd nogal eens de veronderstelling dat het sindsdien met de kracht van het literaire tijdschrift bergafwaarts is gegaan. Misschien is er wel wat voor die mening te zeggen. Heeft de geboekte technische progressie er niet voor gezorgd dat het vervaardigen van een professioneel ogend tijdschrift een fluitje van een cent is (en dus op onoverzichtelijk grote schaal gebeurt)? Hebben jonge kunstenaars inmiddels niet veel adequatere middelen om hun ambities publicitaire kracht bij te zetten? En dan: is Barbarber, met al zijn relativering van rol en functie van (avant-garde) literatuur niet ook een beetje de zelfmoord van het ambitieuze literaire blad?

Als Poggioli's scenario van de avantgardevernieuwing inderdaad sinds het verschijnen van The Theory of the Avant-Garde aan geldigheid heeft ingeboet, dan geldt voor Nederland in elk geval dat van die op handen zijnde verandering in de jaren vijftig nog geen tekenen zichtbaar waren. Niels Augustin, een nu zo goed als vergeten randfiguur in de literaire wonderperiode omstreeks 1950, somde in zijn eigen tijdschriftje Cahier Eylders een heel rijtje op van ‘min of meer literaire pamfletten’ die in de laatste twee jaar door jonge kunstenaars waren uitgegeven: De dualist, Uiting, De keerkring, Spleen, Braak, Blurb en Cahier Eylders.

Hans Renders kiest in zijn inleidende essay bij de onlangs verschenen facsimile van het tijdschrift Braak dit citaat als uitgangspunt. In een negentig pagina's tellend overzicht schetst hij een beeld van de artistieke context waarin Braak verscheen. Hij zette daarvoor de zeer omvangrijke literatuur over deze roemruchte literatuurhistorische episode (van Redbad Fokkema's Het complot der Vijftigers tot, recent, Hans Groenewegens Licht is de wind der duisternis) op een rij, maar ook sprak hij met ooggetuigen (Campert, Kousbroek, Vinkenoog en anderen) en mocht hij gebruik maken van een aantal archieven die nog niet uitgemolken zijn door literatuurhistorici (zoals het Braak-archief van Campert).

Renders' speurwerk heeft een informatieve inleiding opgeleverd. Zijn keuze om vooral de context van Braak te bespreken, heeft uiteraard als consequentie dat maar een klein deel van zijn essay over het tijdschrift zelf gaat. We lezen veel min of meer biografische informatie over uiteenlopende figuren als Lucebert, Niels Augustin en Karel Grazell. Er staan allerlei aardige anekdotes in de inleiding - sommige bekend, andere

[p. 32]

niet. Verhalen over het niet betalen van drukkers en stencilbedrijfjes (Kousbroek: ‘we hebben ze gewoon laten stikken’); het verhaal overde naam van het tijdschrift Reflex die, nadat de laatste aflevering verschenen was nog geld bleek op te leveren omdat uitgeverij Spaarnestad ook een blad onder die titel wilde doen verschijnen; verhalen over de bemoeienis van de bvd met kleine periodiekjes als Braak; verhalen over geborneerde reacties op de literaire avantgarde etcetera - alles ademt de aanlokkelijke ‘jongens waren wij, maar aardige jongens’-sfeer in een club van jonge ophefmakers.

De door Renders gekozen benadering (nadruk op de context) en publiek (introducerend) zijn uitstekend te beargumenteren, maarop een ander punt heb ik wel kritiek. De inleiding voorziet niet in de toch gerechtvaardigde behoefte aan een verantwoording van de uitgave. Zo neemt Renders nergens de ruimte om zijn bronnen adequaat te beschrijven. Wat zit er bijvoorbeeld precies in Camperts Braak-archief? Waar komen de in de facsimile gereproduceerde nummers vandaan? Waarom precies gingen eerdere plannen voor een Braak-herdruk niet door? Waarom werden voor sommige nummers twee verschillende omslagen gemaakt? Het gebrek aan verantwoording wreekt zich ook waar het gaat om de publicatie in deze uitgave van een verloren gewaande proefdruk van Luceberts de analphabetische naam (bedoeld als eerste deel in de nooit gerealiseerde ‘Braakreeks’). Hoewel de vondst een nuancering van de ontstaansgeschiedenis van Luceberts ‘historische debuut’ nodig maakt, vernemen we niets over het hoe en waarom van het plotselinge opduiken van de proefdruk.

Maar het belangrijkste is natuurlijk de reprint op zichzelf. Bij de voorbereiding van de uitgave, schrijft Renders, ‘kon worden vastgesteld dat niemand de complete set Braaks in bezit had, of zelfs maar ooit bij elkaar had gezien’. En inderdaad: in lang niet alle universiteitsbibliotheken waren alle nummers in te zien (zeker de originelen niet). Natuurlijk: het verhaal van dit little reuiew was wel zo'n beetje bekend, en de belangrijkste van de erin gepubliceerde teksten worden heren der geciteerd. Maar hoe leuk is het niet om te bladeren in iets dat tot in detail lijkt op wat de protagonisten zelf in handen hadden? Nu dit klaarblijkelijk voor betrekkelijk weinig geld kan (de uitgave kost 49 gulden), zou je toch dromen van een reeks van facsimile-uitgaven: Blurb, Reflex, Barbarber, De vrije bladen, Forum...

Renders' Braak. Een kleine mooie revolutie tussen Cobra en Atonaal heeft een prachtig literairen historisch document toegankelijk gemaakt. Het achter in de uitgave opgenomen register op de inhoud van Braak en het personen- en periodieken-registerdragen tot die toegankelijkheid uiteraard bij. Toch moet mij overeen consequentie van de registers nog iets van het hart. Er zijn mooi ongeschonden exemplaren van de verschillende Braak-nummers gebruikt en de kwaliteit van de natuurgetrouwe fotografische herdruk is hoog. Wat heeft de uitgever dan bezield om de doorlopende paginering op zo'n onhandige plaats te zetten? De nummers, die door het erbij geplaatste rode streepje van een centimeter extra goed opvallen, staan soms midden in de tekst van Braak. Een schoonheidsfoutje in een welkome, prachtige uitgave.

[p. 33]

Lotte Jensen
Ulrike Weckel, Zwischen Häuslichkeit und Öffentlichkeit. Die ersten deutschen Frauenzeitschriften im späten 18. Jahrhundert und ihr Publikum. Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 1998. isbn 3-484-35061-X

Het vrouwentijdschrift groeide in Duitsland aan het eind van de achttiende eeuw uit tot een bloeiend medium. Tot 1770 werden er zo'n dertig afzonderlijke tijdschriften voor vrouwen gepubliceerd, maar in de periode 1770-1800 steeg het aantal vrouwenbladen spectaculair: erverschenen maar liefst tachtig nieuwe titels op de markt. Vergeleken bij andere Europese landen als Frankrijk en Engeland was dat een ongekend hoog aantal. Uniek was ook het feit dat een aanzienlijk deel van deze tijdschriften door vrouwen werd geredigeerd.

De achttiende-eeuwse Duitse vrouwenpers staat de laatste decennia volop in de wetenschappelijke belangstelling. Van de hand van Sabine Schumann verscheen in 1980 een bibliografische lijst, terwijl onderzoeksters als Ulrike Böhmel Fichera en Ruth Dawson in de daaropvolgende jaren verschillende artikelen over afzonderlijke vrouwentijdschriften publiceerden. De in 1998 uitgekomen studie van Weckel, die bijna 700 pagina's telt, biedt verreweg het compleetste overzicht, zowel in bibliografisch als inhoudelijk opzicht. Weckel spitst zich toe op de door vrouwen geredigeerde vrouwentijdschriften uit het laatste kwart van de achttiende eeuw, maar ze besteedt ook ruime aandacht aan de voor- en nageschiedenis. Het is in veel opzichten een bewonderenswaardig boek, omdat Weckel erin is geslaagd een descriptieve benadering met een meertheoretische invalshoek te combineren.

Rode draad in dit volumineuze boek vormt het door historici veelvuldig gehanteerde begrippenpaar ‘Öffentlichkeit’ (openbaarheid) en ‘Häuslichkeit’ (huiselijkheid). Weckel stelt dat de toepassing van deze termen te vaak tot een gesimplificeerde weergave van de historische werkelijkheid heeft geleid. Te gemakkelijk wordt de politieke openbare sfeer als het domein van de man omschreven, terwijl de a-politieke familie- en privésfeer als het terrein van de vrouw wordt betiteld. Weckel wil zichtbaar maken dat de redactrices en hun tijdschriften zich voortdurend tussen de twee uitersten van ‘openbaarheid’ en ‘huiselijkheid’ bewogen. Verhelderend is dat ze het discours van de redactrices niet zozeer tegenover het mannelijke discours plaatst, maar dat ze de wisselwerking tussen die twee benadrukt. Soms leverden redactrices met hun teksten een bijdrage aan het algemene proces van ‘privatisering’, waarbij vrouwen steeds eenduidiger aan de huishoudingen het gezinsleven werden gekoppeld. Andere keren creëerden ze via dit medium een eigen publieke ruimte voor vrouwen, waarin juist geluiden van verzet klonken. De titel van Weckels dissertatie weerspiegelt die ambiguïteit: Zwischen Häuslichkeit und Öffentlichkeit.

Weckel brengt haar empirische materiaal onder in vier hoofdstukken. Hoofdstuk een bevat naast een beschrijvingvan de ontstaansgeschiedenis van de Duitse vrouwenpers ook een presentatie van alle door vrouwen geredigeerde tijdschriften, hoofdstuk twee is gewijd aan de redactionele werkzaamheden van de redactrices (contacten met uitgevers, medewerkers, financiële beslommeringen etc.), hoofdstuk drie gaat over het publiek (inclusief de receptie in de algemene pers) en hoofdstuk vier bevat tekstanalyses, toegespitst op de vraag welke handelingsruimte (‘Handlungsräume’) de redactrices hun lezeressen toedachten in het huiselijke én openbare leven.

Een van de boeiendste hoofdstukken vind ik dat over het publiek, vooral omdat dit onderwerp in de internationale onderzoeksliteratuuroverde vrouwenpers nog niet eerderzo systematisch werd behandeld

[p. 34]

(veelal ontbreekt daartoe bovendien het bronnenmateriaal). Van vijfvrouwentijdschriften zijn de intekenlijsten bewaard gebleven en Weckel geeft een uitvoerige analyse, inclusief tabellen geordend naar sociale samenstelling, beroep, regio, sekse en burgelijke stand. Erzijn ook landkaarten van Europa afgedrukt waarop de geografische verspreiding is ingetekend. In één oogopslag wordt zo duidelijk dat de vrouwentijdschriften een grote regionale verspreiding kenden, zij het dat ze vooral in de zuidelijke regio's van het Duitse Rijk terecht kwamen. Enkele tijdschriften gingen zelfs de grenzen over. Zo werden Pomona (1783-84), Amaliens Erholungsstunden (1790-92) en Die Einsiedlerinn aus den Alpen (1793-94) besteld in Rusland, Polen, Denemarken en Hongarije.

Naar al dit cijfer- en kaartmateriaal kan de lezer urenlang en met bewondering blijven kijken: zo veel gegevens en zo ordelijk gerangschikt. Hoewel de intekenlijsten altijd slechts een beperkt deel van het feitelijke publiek onthullen, geven ze toch een aardig beeld van de sociale milieus waarin de tijdschriften circuleerden. Lezers werden niet alleen gerecruteerd uit de hogere burgerstand, maar een substantieel deel van het publiek was van zeer hoge adellijke komaf. Maar liefst 48 exemplaren van Pomona, een maandblad dat geredigeerd werd door de bekende schrijfster Sophie von la Roche, werden besteld door personen uit de meest vooraanstaande Europese adellijke kringen. Tot de intekenaars behoorden de Russische Catharina de Grote, de Engelse koningin, de Deense koningin en haar dochter en de aartshertogin van Oostenrijk. Erwaren ook dertien Nederlandse intekenaars, allen afkomstig uit Den Haag. Onder hen bevonden zich stadhouder Willem Ven zijn echtgenote Wilhelmina van Pruisen, die enkele jaren later overigens ook intekende op Amaliens Erholungsstunden. En, interessant detail, ook een zekere ‘Herrvon Clef’ bestelde een exemplaar van Pomona. Zou dit soms Isaac van Cleef zijn, met wie Betje Wolff en Aagje Deken in 1786 plannen maakten om een Nederlandse versie van dit maandblad op de markt te brengen?

Het staat buiten kijf dat Weckel een zeer waardevolle bijdrage heeft geleverd aan de (vrouwen)persgeschiedenis. Toch zijn er, zoals bij elke studie, wel enkele kritische kanttekeningen te plaatsen. Weckel heeft in haar streven zo compleet mogelijk te zijn een ontzaglijke hoeveelheid gegevens in één boek bij elkaar willen brengen. Om al het materiaal de baas te blijven, heeft de auteur vooreen heel strakke structuur gekozen. Dat komt de praktische bruikbaarheid van het boek zekerten goede, maarsoms is de verslaggeving naar mijn smaakte schematisch en opsommend. De auteur slaagt er, mede door het hoge abstractieniveau van de formuleringen, niet in om de geschiedenis tot leven te wekken of om iets van de historische ‘sensatie’ op de lezer over te brengen: hoe was het eigenlijk om als vrouw een eigen tijdschrift te redigeren? Welke obstakels en moeilijkheden moest ze overwinnen?

Dat neemt niet weg dat Weckels omvangrijke studie een onmisbaar naslagwerk zal blijken te zijn, niet alleen voor degene die zich verdiept in de geschiedenis van het vrouwentijdschrift, maar ook voor een ieder die zich meer in het algemeen bezig houdt met historisch personderzoek. Weckels studie maakt eens te meer duidelijk hoe veelomvattend het historische tijdschriftonderzoek is: om inzicht te verkrijgen in het functioneren van een tijdschrift moet men rekening houden met de auteursintenties, uitgeversstrategieën, het beoogde en het feitelijke publiek, de receptie, de historischmaatschappelijke context etc. In 1997 pleitte Sophie Levie vooreen ‘Handboek voor tijdschriftstudies’, waarin volgens haar niet zozeereen eenduidige methode dient te worden voorgesteld, maar waarin wel allerlei methodologische kwesties en vraagstellingen rondom het tijdschriftonderzoek aan de orde zouden kunnen komen (in: Jaarboek voor de Nederlandse boekgeschiedenis 5 (1998), 159). Voorde samenstellingvan zo'n handboek, dat er mijns inziens zeker moet komen, vormt Weckels studie een uitstekende gids.