Ts. Tijdschrift voor tijdschriftstudies. Jaargang 1999 (nrs 5-6)

[p. 37]

Het denken over sekse en emoties in achttiende-eeuwse spectators
José de Kruif

Dorothée Sturkenboom, Spectators van hartstocht. Sekse en emotionele cultuur in de achttiende eeuw, Hilversum, Verloren, 1998. isbn 90-6550-595-4. 421 pp. f 54,-

De achttiende-eeuwse saletjonker had zichzelf, mode en de laatste roddels als favoriete gespreksonderwerpen. Hij was een laffe opschepper, die tot zijn ergerlijk gedrag gedreven werd door een teveel aan ijdelheid en eigenliefde. Zijn vrouwelijke equivalent was de saletjuffer of coquette, een egocentrische jonge vrouw die ‘had-je-me-maar’ tot lijfspreuk had verheven. Vaak waren deze lichthoofdige ijdeltuiten leden van de brooddronken en verfranste aristocratie. De bevindelijke, dwepende gelovige daarentegen, die zo vol was van het idee uitverkoren te zijn dat mensenhaat tot de mogelijkheden behoorde, was relatief vaak afkomstig uit de lagere klassen. Vrouwen, kinderen en bejaarden liepen door hun zwakkere verstandelijke vermogens een groter risico het slachtoffer te worden van de retoriek van al te fanatiek bevindelijke predikanten. Een overmatig gebruik van het verstand daarentegen was, vooral voor vrouwen, eveneens ongewenst. De al te belezen vrouw, de savante, liep het risico haar gezin te verwaarlozen en de mannelijke studeerkamergeleerde verwerd gemakkelijk tot een melancholicus. Maareen uit de hand gelopen gevoelsleven kon er weer toe leiden dat een vrouw door uit onbeheerste emotionaliteit voortvloeiende heerszucht het leven van haar echtgenoot tot een dagelijkse hel maakte.

Bovenstaande typetjes zijn karikaturen, afkomstig uit achttiende-eeuwse spectatoriale tijdschriften. Sturkenboom voert ze ten tonele om te illustreren hoe in de eerste helft van de achttiende eeuw het beeld dat men van emoties had, bepaald was door veronderstelde verschillen in de dispositie van mannen en vrouwen, door verschillen tussen de standen en soms ook door vermeende verschillen tussen de nationaliteiten. Daarnaast speelden de tijdsomstandigheden, zoals de relatieve achteruitgang van de Republiek op het economische en politieke toneel, een belangrijke rol. De natie ging aan feminisering, verfransing, de spilzucht van de hogere klassen en de tekortschietende geestelijke vermogens van de lagere klassen ten onder. Wanneer daar niets aan werd gedaan zou de glorieuze bloei van de zeventiende eeuw nooit meer terugkeren. Niettemin was de samenleving volgens de verlichtingsideologie maakbaar. Men kon dus zijn landgenoten tonen hoe zij zich konden verbeteren. Bekering tot burgerlijke deugden was de voor de hand liggende oplossing, waarbij het motto ‘matigheid in alles’ ook op emotioneel gebied toegepast diende te worden. Emoties moesten door de rede gekanaliseerd worden.

De huiver voor al te opzichtige gevoelens, die licht konden leiden tot min of meer permanent ongewenst gedrag, evolueerde later in de eeuw, waarschijnlijk mede onder invloed van het internationaal in zwang komende sentimentalisme, naar een debat over ‘nuttige’ emoties. Vooral gevoelens die de potentie hadden de onderlinge band en harmonie tussen mensen te versterken, zoals compassie voor zwakkeren, naastenliefde, liefde voor het vaderland, en vriendschap, werden door de spectatorschrijvers aangemoedigd. De koppeling van gevoelens en eigenschappen aan sekse bleef gehand-

[p. 38]

haafd. De zo veel emotionelere vrouwen, die er voorheen van werden verdacht gemakkelijk tot heerszucht, dweepzucht en dergelijke te vervallen, werden later in de eeuw de hoedsters van het gezinsleven bij uitstek. Nieuwe politieke theorieën legden de nadruk op de gelijkheid van mensen. Het dilemma voor de verhoudingen tussen de seksen dat daaruit volgde, werd opgelost door de vrouw haar plaats in huis te wijzen. Een vrouwelijk en een mannelijk ideaaltype namen de plaats in van de afkeurenswaardige karikaturen uit de eerste helft van de eeuw. De liefdevolle vrouw en moeder werd bijgestaan door een medelijdende welgestelde burger, die zich op een rationele manier inzette voor de liefdadigheid.

Door zowel de inhoud van het debat als de manier waarop de discussie gevoerd werd nauwgezet te ontrafelen, wil Sturkenboom de uitlatingen van de spectators verbinden met maatschappelijke en culturele ontwikkelingen. Zij is hierin uitstekend geslaagd. De invalshoek is origineel, en het is een uiterst grondig doordacht betoog. Het boek laat zich bovendien door de heldere formuleringen en goed gedoseerde citaten vlot lezen. Het gebruik van uitsluitend spectators als bron betekent wel dat de grens tussen constructies die gemaakt zijn om op de lachspieren te werken, en teksten die werden geschreven met vooral moraliserende bedoelingen, vaag is. Echter, met genregebonden conventies kan, voor zover ze tenminste bekend zijn, rekening gehouden worden. Ernstiger is het probleem dat de eerste spectators zo succesvol zijn geweest. In navolgingvan het succes van de pioniers verschenen hele reeksen imitaties. Geschat wordt dat in Nederland minstens zeventig spectators zijn uitgegeven (waarbij de vertalingen niet meegerekend worden). Ongetwijfeld hebben veel auteurs grondig kennisgenomen van de producten van de concurrentie. Dit maakt argumentaties als ‘Deze personages die in de spectatoriale literatuur zeer veelvuldig op de voorgrond treden...’ om te bewijzen dat de problematiek de gezamenlijke spectatorschrijvers ter harte ging, enigszins verdacht. Het is ook mogelijk dat ten minste een deel van het spectatorschrijversgilde zich meer bekommerde om een gemakkelijke, snelle productie dan om kwesties van maatschappelijk ongewenst gedrag. Dergelijke pragmatische motieven blijven vrijwel steeds buiten beeld.

Sturkenboom laat zien hoe de spectators in dubbel opzicht sekse- en standsgebonden waren. Niet alleen had men uitgesproken opvattingen over de verschillen tussen de seksen en de standen, de auteurs hadden zelf een in dat opzicht eenzijdige achtergrond. Meestal waren het mannen afkomstig uit de vrije beroepen, en velen van hen waren in het dagelijks leven predikant. De zeer specifieke kenmerken van de schrijvers zijn uiteraard te herkennen in hun opvattingen; de vraag blijft hoe breed die opvattingen gedragen werden. Dit zijn echter kanttekeningen bij een prachtige studie die nieuwe aanknopingspunten biedt voor onderzoek op dit terrein.

In Spectators van hartstocht zijn alleen oorspronkelijk Nederlandstalige spectatoriale tijdschriften in de analyse betrokken. Het is aan te bevelen de bevindingen te toetsen aan de inhoud van buitenlandse spectatoriale tijdschriften. In hoeverre waren bepaalde ontwikkelingen typisch voor het Nederlandse taalgebied en voor de Nederlandse ‘Christelijke Verlichting’? In welke mate hangen de bevindingen in dit geval af van de gebruikte bronnen? Waren er misschien zienswijzen op emoties in omloop die neergelegd werden in andere fora? De interpretatie die Sturkenboom in dit boek geeft is zo overtuigend, dat het te hopen is dat haar werk het uitgangspunt zal worden voor verdere verkenningen.