De Tsjerne. Jaargang 23

[p. 402]

Tiny Mulder / Tuskenbeurtsje

Ypk fan der Fear, De man mei it famke.
Utjefte fan de KFFB by Osinga, Boalsert.

As ik in roman fan Ypk fan der Fear lês, dan komme der hieltiten stuiten fan argewaesje, mominten dat ik tink: Hie nou better om de tael en de sinsbou tocht! It wurkstik hie better west en 't hie foar ús allebeide - en foar de oare lêzers - safolle nofliker wêze kind.

Yn Ypk fan der Fear har nijste útjefte - neam it mar in novelle - is it op de earste side alwer sa: argewaesje om de sin ‘Doe't har mem stoar wie se foar in koart skoft oerflein kaem, letter noch in pear kear, mar gjin tiid hawn om in heap to sjen’. Taelflater: ‘oerflein kaem’ moat wêze ‘oerflein’ of ‘oerfleanen kaem’. Stylflater: ‘mar gjin tiid hawn’ moat wêze ‘mar se hie gjin tiid hawn...’. Letter lêst men sinnen mei forsinnen as: ‘Hy hie it hert yn al syn gewoanens wol heech hawn’ (bls. 14), ‘Sliependerwize roun ik efter him oan’ (bls. 35), ‘dit iensume oarde’ (bls. 44), ‘buorren’ foar ‘buorlju’ (bls. 52), ‘Op forsierde weinen rieden se it gea roun, dy't se de deis tofoaren mannemacht mei papieren roazen forsierd hiene...’ (bls. 55), ‘... winske er dat sy mar in jonge wêze moatten hie’ (bls. 60), ‘mear dan genôch’ (bls. 61), ensfh. It binne allegearre tipyske Ypk fan der Fear-flaters en -ûnkrektheden, dy't mei hwat skerper oandacht foar tael en styl maklik foar to kommen west hiene. Sokke skampers steure by it lêzen slim en taeste de wurdearring foar it wurkstik as gehiel oan. It giet by it skriuwen net allinne om hwat der forteld wurdt, mar wol sekuer ek om hoe't it forteld wurdt. De skriuwer wol - mei men oannimme - in forhael oan de lêzer kwyt, mar as de lêzer brûkel wurdt om tael en styl mist it forhael syn doel en de skriuwer hat forgees arbeide. Ik haw dizze preek al earder - mei oare wurden - hâlden en ik herhelje him, omt it my muoit om Ypk fan der Fear har wurk. It minst fan alle Fryske skriuwers skroomt sy tiid en energy om romans mei ynhouten klear to krijen yn in taelgebiet dat to lyts is om as skriuwer jildlik gewin of eare yn ruil forwachtsje to meijen. Hwerom moat nou krekt sa'n skriuwster oanhelle wêze mei sloardrigens yn tael en styl en sadwaende har eigen bousels brekfallich meitsje! De Aldehou koe

[p. 403]

har foarbyld wêze. Of is it dóchs har soms makabere niget oan it mishipte en miswoeksene, dat har ek by it skriuwen nytget ta skeinen fan in wurd, in sin.

Ik stean salang stil by dit aspekt fan Ypk fan der Fear har wurk, omt ik it langer net sjen kin as in ûndergeskikt aspekt. Dit negatyf kenmerk is har hannelsmerk wurden.

De man mei it famke wol ik yn Ypk fan der Fear har oeuvre sjen as in stikje wurk tusken it oare, greatere en mear bitsjuttende wurk troch. It boekje telt 96 siden, printe yn in greate letter. It is gjin roman, net iens in sletten forhael, mar in forslach fan in forhâlding tusken in heit en in dochter - de man mei it famke -, opskreaun út it eachpunt fan de dochter wei oan de ein fan de heit syn lang libben. Details binne bilangriker as de opbou fan it gehiel. Utgeande fan de algemien bikende erfaring, dat minsken mei de dea deun foar eagen en har neibisteanden graech weromgripe nei it forline, har allerhanne feiten en feitsjes wer foar de geast helje, en sadwaende de ûnderlinge bân strakker oanhelje foardat er foargoed knappe sil, nimt Ypk fan der Fear elke moeting tusken heit en dochter yn de lêste wiken fan syn libben to baet om de dochter werom sjen to litten yn tagedienens en yn wrok. In situaesje, in pear wurden, binne genôch om it weromtink-proses by de dochter op gong to bringen. Dizze flash backs binne lang net altyd natuerlik yn de gong fan it forslach opnommen. Faek komme der amateuristyske oergongen oan to pas om de dochter oerstappe to litten fan it nou yn it doe. ‘It dak fan it âlderdomshûs boppe de holle is better as gjin dak’, sei har heit ris. Dat brocht har in forhael yn it sin...’.

De oantinkens steane fansels ek net yn chronologyske folchoarder. De lêzer moat wolris rekkenje: Hoe âld wie dat bern doe? Ik wol efkes helpe. Neffens myn birekkening moat ‘it famke’ yn 1909 of 1910 berne wêze. Yn de Earste Wrâldoarloch, dêr't se gauris oan weromtinkt, wie se op de legere skoalle. As se yn de Twadde Wrâldoarloch mei har heit to fiskjen giet en har wakker fan him sizze lit, is se oer de tritich.

Eigenaerdich, dat yn har oantinkens noait de man in rol spilet mei hwa't se troud west hat, mei hwa't se nei Súd-Afrika emigreard is en dy't se letter misse moast. Har trouwen en har emigraesje moatte dochs ek fan bitsjutting west hawwe foar har relaesje mei de heit, dy't har altyd sa graech liede, stjûre en yn syn foarm twinge woe.

Wol út de ferve komt de relaesje fan de heit mei it lytse famke. Mei in

[p. 404]

fyn gefoel foar de forhâlding lyts famke-heit skriuwt Ypk fan der Fear suver ûnthullend oer de stuiten, dat de heit op syn plak wie en it bern mei wysheit laette, en oer stuiten, dat de heit yn de eagen fan de bern tokoartskeat, ûnbiwust wreed wie, en wer in stikje fan syn oerwicht en fan har bitrouwen yn him forspile.

Wol út de ferve komt it âlderdomshûs, dêr't de dochter, nei safolle jier yn de frjemdte, it doarp fan har jeugd weromfynt. Skerp en wreed sketst Ypk fan der Fear it forfal fan de minsken dêrre.

Wol út de ferve komt de erkenning fan de dochter, dat se op dy âld man liket, ek yn de dingen dy't se net fan him lije mei.

Myn biswier tsjin De man mei it famke is, dat de oantinkens faek as losse flarden yn it forhael steane. Forskeidene fan dy fragminten binne net nijsgjirrich en dogge neat ta oan it foarhael, omt se gjin nij materiael oandrage foar in bettere kennisse fan de heit of de dochter of fan de relaesje tusken dy beide. It bliuwe losse anekdoaten sûnder doel. Soms lit de skriuwster kânsen slûpe om essensjele forskillen tusken heit en dochter markante trekken to jaen, binammen ek as it giet om it generaesjeforskil yn de omgong mei God en godstsjinst.

Dit boek is net skreaun yn de foarm fan in autobiografy, mar de hast achteleaze opbou en dêrfoaroer de oandacht foar allerhanne losse fragminten út in minskelibben, litte dochs riede, dat hjir op syn minst foar in part sprake wêze moat fan oantinkens fan de skriuwster sels. Oantinkens, net in ôfrekkening. De slotsin: ‘De man wie wei en it famke wie mei him stoarn’ doelt op in ôfrekkening, dy't dêr lykwols net oan foarôfgien is. Ypk fan der Fear is tofolle bleaun by it oanelkoar riuwen fan feiten en feitsjes, stikjes fan in puzzle dêr't de skriuwster op healwei of trijekwart mei ophâlden is. Ek mei dêrom sjoch ik De man mei it famke as in, mooglik foar de skriuwster wol needsaeklik, wurkje tusken greater en mear fergjend wurk troch.