De Tsjerne. Jaargang 17

[p. 405]

Fan wadzjen frjemd:

Sunder kapitalen

In leechsteand en útsloerd 17e ieusk pakhús yn Harns. Twa jongkeardels mei sawol kunstsinnige as organisatoaryske oanliz nimme de foarstap om yn 'e Tobbedounsersstêd, simmerdei tillend fan toeristen en eilânreizgers, in bliuwend sté foar kunsteksposysje to stiftsjen. Hja bigjinne sels to klossen en to fervjen en juny '62 is it

jerre hakse

safier dat de blauwe hand (âlde namme fan it pakhús) iepene wurde kin. Jild is der net, mar plannen desto mear. De souders en pakhúskelders binne nou omtsjoend ta útstallings-, wurk- en wenromte. Ja, it lêste ek, hwant de hollânsktalige Fryske kunsttwilling joasum walstra en jerre hakse (sûnder kapitalen) hawwe beide, alhoewol togearre amper in heale ieu âld, in húshâlding opset. Foar brea yn 'e spine leafst mei hwat derop moatte foaral de permaninte forkeapútstallings (winters ek iepen) soargje. Fierders moatte hja finânsieel de holle boppe wetter hâlde troch hwat subsydzje fan it Prov. Anjerfûns en de gemeente en op oerienkomst fan kontraprestaesje falle hja yn it Voorzieningsfonds voor Beroepskunstenaars. Om't dizze grypstehealstûr in to wiffe basis is, hawwe hja togearre in alderaerdichste map printsje litten mei tolve frije grafiken fan har hân, dy't foar f 25, - by harren to bisetten is. Om de mûle iepen hâlde to kinnen tsjinje foaral de wikseljende útstallings fan byldzjende kunst: skilderijen, tekeningen, byldhouwurk en keramyk. Dy foarmje de trekpleister foar toeristen, Harnzers en lju fierder wei. Doe't wy it twamanskip yn de blauwe hand opsochten, stie der prachtich pottebakkerswurk opsteld fan de Hynljipper Jaap Visser. Hy wurdt opfolge troch in keramist út Oosterbeek, wylst Jan Jorns (fan De Ploeg út Grins) skielk mei skilderijen fortsjintwurdige wêze sil.

Dizze inisiativen binne foar walstra en hakse middel om ta har doel to kommen. Dat doel is om as frij skeppend kunstner warber to wêzen. Beide binne tekener-skilder. Hja neame harren wurk leaver net abstrakt, mar neo-ekspressionistysk. Neffens harren docht it skea oan de artistike persoanlikheit as in kunstner - faek út bittere needsaek, dat wol - him as tekenlearaer of sokssahwat der trochslacht. Alhoewol ré ta opdrachten foar tapaste byldzjende kunst (muorreskilderingen of oare forsiering nije gebouwen, nijjierskaerten byneed) sjogge walstra en hakse skerp it gefaer om jin dêrûnder to bidobjen. It ‘opgean yn’ wurdt by de kunstners al faek in ‘ûndergean oan’. Persoanlike visy en it jin frij útlibjen yn kleur of foarm kriget de knoei wei. ‘Een schilder’, seit walstra de prater fan it twatal, ‘moet zelf de gelegenheid maken om veel te kunnen werken.’ Der libje by dizze beide jonge en enthousiaste knapen noch gâns plannen ûnder it caesarkapsel. Dat Fryslân gjin ôffaller foar harren wurde mei. Gjinien fan beiden is lid fan it Boun fan Fryske Kunstners. Nuver genôch.

Kabaretman numer ien

Gjin ‘angry young man’, mar ek gjin lolbroek, dat soe as it net hwat ryklik negatyf wie, as definysje jilde kinne foar Rients Gra-

[p. 406]

tama, ien fan de jonge fortsjintwurdigers fan it Fryske amusemint. In tsjinner fan de lichte muze mei in boartlike geast en in skerp each foar it komyske en soms tragi-komyske. Hwannear't er op 'e praetstoel

Rients Gratama

rekket oer syn eintsje libben, dizze Peinjumer fan komôf, nou Ljouwerter, dan kinne ûnder syn earnstich-saeklik relaes syn eagen ynienen bigjinne to twinkeljen en syn fysionomy út 'e ploaijen teare, om't der him blykber by elk libbensfeit dat er fortelt wol in komike situaesje yn 't sin sjit. Al wer fiif jier spilet Rients Gratama (30) nou mei yn it selskip Tetman en Jarich. Hy mei Fryslâns bêste kabaretartyst hjitte. Syn libben soe oars earst in hiel oare kant út. Nei syn h.b.s.-tiid hat er mannich broek op 'e kantoarstoel forsliten, earst to Ljouwert en neitiid yn Harns, dêr't er by ‘in singeltsje om’ syn frou foun. Yn it fuotspoar fan syn heit makke Rients jubileumrevues foar personielforienings en fuotbalklubs en spile dêr ek yn mei. Syn debút as lietsjesjonger makke er foar de RONO mei de tekst In karke fol wille: titel dy't symptomatysk hjitte mei foar Gratama's bliere libbensynstelling. Sûnt hat de regionale omrop yn him in fêste meiwurker, nei hwa't jong en âld, mar foaral jong, graech harkje mei.

Yn 1958, doe't Klaes Westra by de ploech weirekke, sollisitearre Rients by Tetman en yn ien sneintojounspraetsje wie de saek biklonken. It lietsje Hwat in dei!, songen troch Ryk Landman, waerd syn earste bydrage yn 'e Tetman-programma's. Goed aktyf waerd er pas yn folgjende revues as Hwat is jou libben? ('58), Sa is 't, net oars ('59), Minsken, minsken... ('60), Feestfiere is ek in kunst ('61). Nou is it safier hinne dat Tetman en hy op fifty-fifty basis togearre de nije tekst skriuwe, lyk as foar Omke Doeke ('62). Hwa't dizze wurklisten oersjocht en ken, wit dat Rients Gratama, al wol it himsels amper oan, in nij en modern elemint yn dit foar Fryslân sa wichtich toanielwurk brocht hat. Nij en modern, sûnder de folksaerdige ynslach en it brede publike kontakt skea to dwaen. Dat is in prestaesje, dy't allinne immen leverje kin mei ‘Fingerspitzengefühl’ foar de draechwiidte fan it wurd en it komike fan situaesje en yntonaesje. As Rients Gratama (yn in scene mei Jetske Zylstra) twakear ‘nou ju!’ seit, oars neat, dan leit in hiele seal krom. Soks tekent him as rasartyst.

Fansels sjocht Rients Gratama yn dit libben-fan-alle-jounen-fuort wol biswieren. ‘Wy plege eins in bytsje roofbou’, seit er. ‘Wy kinne net genôch lêze, net genôch oar kabaret sjen, net genôch ta ússels komme.’ Lykwols sjocht er kâns, dizze ek skilderjende wurdkunstner, om tusken de bidriuwen en drokten fan syn bistean noch piano- en sjongles to nimmen! As meidogger oan in audysje foar de televisy wol men bislein op 't iis komme! Kâns om fuortkocht to wurden nei Hollân ta? Lit ús ynlik hoopje fan net. Rients Gratama is gjin lid fan it Boun fan Fryske Kunstners. Nuver genôch.

Kunstnersboun: keal en griis?

‘Boun fan Fryske Kunstners. Hjirby binne sawol litteratoaren, musisi, byldzjende kunstners, toanielspylders en architekten oansletten.’

[p. 407]

Sa stiet it, mei in taelkundich hwat kreupel sintsje, yn it rapport Kultureel Perspektyf. En de Encyclopedie van Friesland fordútst jin: ‘Gesticht 1941, 116 leden.’

Dizze organisaesje, koartwei ‘Kunstnersboun’ neamd, hat yn syn goed 20-jierrich bistean gâns goed wurk dien. It is yn 'e oarloch op 'e tiid ûnderdûkt en hat binammen as fortsjintwurdigjend lichem nei bûten út har jilde litten by forskate gelegenheden. Mar is it fan binnen langer ek sa geef as it nei bûten ta like? Is der genôch bining tusken de ûnderskate seksjes en binammen tusken de leden fan ienselde seksje? It mei wol sa hjitte. De opkomst fan de leden op 'e bounsgearkomsten is mear as in minskegriis. As in skriuwer-bounslid sprekke sil oer in to forskinen roman fan sines, binne der bûten it ûnfoltallige bistjûr fiif minsken. As in oar lid in lêzing hâldt oer in bilangryk útlânsk dichter, skillet er út foarsoarch in rêst fan syn freonen en kunden op (net-leden dus) om mar hwat sealfolling to krijen. As it Boun syn húshâldlike jiergearkomste forbynt mei in ‘simmerútsje’ nei It Oranjewâld (nei twa jier driigjen út frees foar lege stuollen en banken, sa't de foarsitter sei), dan komme der in dozyn leden op. As de iepening fan de Boekewike to Boalsert om in kabaretprogramma freget, wurde sûnder supervisy leafst acht skriuwers oanspand foar in tekst en dizze as los sân oaninoar hingjende ‘stikjes’ wurde sûnder forbinende conférence oer de fuotljochten tôge ûnder de namme ‘kabaret’. Boppedat wurde as útfierende artysten in mannich toanielspylders út in Ljouwerter amateurtoanielklub rekrutearre (net-leden alwer) en om it spul ‘echt’ to meitsjen wurde twa froulike nozems fan 'e Nijstêd swile en promovearre ta ‘kabaretartystes’. Sic transit....!

Hwer sit hjir de oast? Fansels is dêr it bikende Fryske partikularisme en it sa gau kniesde selsgefoel, dêr't rûzjes, oergunst en proteksje mei mank geane. Mar kin it tokoart oan ûnderlinge bining ek noch yn hwat oars sitte? Is it Kunstnersboun yn har liedingjaende figueren èn yn har ledegearstalling net slim oan 't forâldzjen?

Der wurdt wol sein, dat ús hiele politike wrâldbistel op 't heden yn hannen sit fan in espel skierkerts om en boppe de tachtich. Sûnder erch komt jin dit yn 't sin as men de drege bodders ris op en del oansjocht dy't op dit stuit de lieding hawwe yn dit Boun. De trochsné âlderdom fan dizze bistjûrsmannen (froulju lykje yn it kolleezje sporadysk sit to hawwen) leit ntl. om de 65 jier hinne. Somliken sille hjiryn faeks in garânsje sjen foar in wiis bilied en deeglik bihear, mar dochs liket der reden to wêzen en rop hjiroer ris hwat twivel towekker. Hawwe dizze âlderen genôch redsumens en élan? Doe't dizze neisimmer de kranten ús fornijden, de Amerikaenske skriuwer fan Frysk komôf Meindert DeJong soe ek Fryslân oandwaen op syn trip troch Europa, haw ik útsteld him fan bounswegen yn Ljouwert to ûntfangen; út Amearika wei wie der troch Friezen om forsocht. In skoft letter dielde in bistjûrslid my mei, dat hja net útfine kind hiene hwannear't DeJong hjir kaem, dat in huldiging of kennismakking soe him wol net wurde. In wike letter stie der in foto fan him yn 'e krante, steande op 'e sédyk fan Wierum, syn bertedoarp. Men soe sizze, hoe komt sa'n fotograef der efter!

In twadde fraech is: past it bistjûr genôch op 'e slach as it giet om it oanheljen fan jongere kunstners? De twa foarbylden hjirboppe neamd lykje hast wol in negatyf antwurd út to lokjen. Yn alle gefallen wurde der tomin jongeren aktyf yn it bounswurk bihelle; hja koene dêr oars in mear enthousiasmearjende geast wekker meitsje,

[p. 408]

soe men sizze. Der komt nou ienkear in tiid dat de kealen en de grizen it sté romje moatte foar lju sûnder snie om 'e sliepen.

D.A. TAMMINGA