De Tsjerne. Jaargang 9

[p. 301]

P. Akkerman:
It riedsel.

Hearke Douma hie sawn jier wurk om fan de earste yn de fyfte klas fan de HBS to kommen. It kin ek acht west ha, in jier tiid is gau om. Likegoed wie it noch in great wûnder dat er dêr to lânne kaem.

Mar hy siet der mei syn puntige efterholle en syn spits witemûzegesicht. In ivige glim om 'e platte mûle. En al dy jierren wie er fan alle learaers al den dei útfeegd, hwat er mei in hautain air oanheard hie.

Sa kaem it eineksamen yn it sicht.

‘Eineksamen’, Hearke helle forachtlik syn útsakke skouders op en lei de efterholle yn 'e nekke, ‘makkest dy dêr noch drok oer? Wês nou wizer. It is in forâldere ynstelling, noch oerbleaun út in foarige ieu. Yn ús tiid heart it net mear thús. De f rikken dogge der wakker gewichtich oer, it moat jin om dy mannen bigreatsje. Dy sjouwe dei út dei yn nei sa'n HBS, it is in oare foarm fan in biwaerskoalle. En dan jowe se wakker spul út oer sa'n eksamen, it is it iennichste forsetsje dat dy lju ha. Winlik binne it stumpers, slaven fan in stelsel. In libben lang rinne se yn in sylbeage. It is in gelok foar dy mannen dat se der sels gjin erch yn ha. Dat eksamen kin ik net foar wei, dat is hjir nou ienkear yn it forflokte systeem opnommen. Ik moat it wol dwaen om op de universiteit to kommen. As ik dêr mar ienkear bin, dan bigjin ik to libjen. Filosofy, dan bin 'k frij man en kin 'k my ta de wittenskip bijaen.’

Doe kaem de greate dei. Hearke sakke as in bakstien.

Hy hie der syn eigen miening oer. ‘Dat wie it lêste hwat se my oandwaen koenen, de skoeljes. Ik moat lyts hâlden wurde. Sokke wjirmen hawwe dêr nou oer to kedizen. Dy sille nou wol rêstich de fakânsje yngean. Douma hawwe wy in traep meijown, dy bliuwt wol stil. Mar tochtst dat ik my fan dy miggen lompe lit? Dat kin let wurde.’

‘Hwat silst nou, Hearke?’

‘Steatseksamen fansels.’

Dêrmei gyngen ús wegen út elkoar. Ik moast in baen sykje en Hearke soe him oan de stúdzje wije.

It wie in goed healjier letter doe't ik in brief fan him krige. It wie fan it allermoaiste papier en yn 'e kop, útfierd

[p. 302]

yn lytse artistike letters, stie: ‘Douma's útjowerij, Socrates’.

Hy skreau my dat er troud wie en in útjowerij hie fan ‘wittenskiplike wurken’. Dêr wie forlet fan. De âlde paden wienen plat trape. Hy soe nije weg'en sykje. Mei in jiermannich soe syn saek in wrâldnamme ha. Fierders skreau er dat ik foaral, foaral ris oankomme moast.

Dêr siet ik mei dat brief. Hearke troud en in útjowerij fan wittenskiplike wurken mar even. Foar Hearke like alles mooglik to wêzen, en wy hienen miend dat er gek wie!

In wike as hwat letter stie 'k by him foar hûs, in nije flat. Fan in kreaze jongfaem waerd my iepen dien.

‘Mynhear is thús ja. Hwa kin 'k sizze dat der is?’

Minlik waerd ik fan Hearke yn in ljochte, tige nijmoadrich oanklaeide keamer ûntfongen. ‘Soa wiest dêr?’ Hy hie noch deselde glim oer it mûzegesicht. ‘Dit is myn frou. Siz mar Wytske.’ In smel mitich frommiske joech my in sloppe hân. ‘Gean sitten jong, gean sitten’, hy skoude mei in stielen stoel, ‘en hwat silst smoke?’ Doe lei er de efterholle tsjin de bekling fan in platte stoel, nea liker as soe er skeard wurde. Ik kaem doe yn earsten net wer oan bod. Hy praette tsjin it ljochte plafond. ‘It earste wurk is by de printer. Fansels wol ik skielk in eigen printerij ha, mar dêr kin myn wurk net op wachtsje. Ik haw de hân lein op in standertwurk. It komt út yn fiif dielen, it kin ek seis wurde. It earste is in stik hinne set: “It riedsel fan de siel”. In boek jong, in boek! De meast fêststeande wiisgearige stelsels wurde dêr yn kreake. Finael ôfmakke. It twadde diel wurdt: “De forhâlding fan de siel ta de stof”. It trêdde....’

‘Hwa hat it skreaun?’

‘Appelman. Harry Appelman, noait fan heard hèn?’ Wer glimke er sa mislik. ‘Né, oan diztiid ta hat dêr noch nea ien fan heard. Elk hat him deaswijd. Bang foar eigen hillige húskes. Ik haw him ûntdutsen. Nou krig'et er syn kâns en kriget de wittenskip syn kâns. Hjir om 'e hoek e haw ik in winkelpân hierd, dêr sil 'k in boekwinkel ha. Oars neat as wittenskiplik wurk. In boekwinkel jong, dû silst der fan opsjen. “De atoombom” sil 'k 'm neame. De forantwurde wittenskip sil as in atoombom ynslaen yn alles hwat oan diztiid ta foar wittenskip trochgien is.’

‘Bist dêr klear foar, Hearke?’

Efkes seach er my twivelriedich oan. Doe frege er: ‘Dû bidoelst mei diploma's en sa? Hwat tochtst dat ik dêr sels

[p. 303]

efter dy toanbank stean gyng? Bist wol wizer. Dêr haw ik wol in mantsje foar. Fakmanskip is to keap, jong’.

‘Hast fan it steatseksamen ôfsjoen?’

‘Ik bin lokkich wizer wurden. Ik moat gjin sylbeage en gjin systeem. Ik sil op myn eigen manear ta de boarnen fan de wittenskip trochkringe....’

Mei in rûzige holle roun ik dy jouns nei de trein. Altyd hienen wy sein dat Hearke in bytsje gek wie en oan syn praet fan dizze joun soe 'k sizze dat er it in soad wie en dochs, dochs, syn hûs wie hwat oars as in keamer mei in gong. In ynrjochting en oanklaeijing' om der stil fan to wurden. Hy wie in útjowerij bigoun en hie in winkelhûs hierd. Soenen wy him faeks altyd forkeard bioardiele ha? As ik myn eigen boargerlik baentsje neist it ûndernimmen fan sines sette, moast ik my skamje.

Mooglik wie it ek allegear net wier. Dêr treastge ik my oan, om net alhiel by Hearke wei to fallen.

Der gyng in fearnsjier foarby, doe krig'e ik in mânske kaert (mei de hân skept papier), it wie in útnoeging om de iepening by to wenjen fan de boekhannel: ‘De atoombom’. Dat wie dat. In deimannich letter waerd yn de advertinsjerubryk fan in tydskrift oankundige: ‘Utkommen: It riedsel fan de siel, fan Harry Appelman. Utjowerij Socrates’. Ek dat noch. In skoft siet ik mei dat krantsje foar my en tocht oan it riedsel dat Hearke wie. Wy moasten ús alleg'ear op him forsjoen ha.

Op 'en ûnforwachtst roun ik tsjin Hearke oan, dy't út in folksweintsje stapte ‘....drok jong, drok. By nacht en by dei bin 'k yn 't spier. Ik sit it hiele lân troch’.

‘Hoe giet it mei 't boek?’

‘Goed, ja forsafier der yn dizze forrotte mienskip noch hwat goed gean kin. Dû moatst ek net miene dat it in foardrachteboekje is. Hjir moatte tinkers oer gear.’ ‘Ik haw der noch net in skôging fan sjoen yn in krante of ding.’ Hy glimke lyk as yndertiid tsjin de learaers. ‘Dêr silst ek nea hwat fan sjen. Hjir doare hja net tsjin oan. Noch helte minder doare hja it hjir mei iens to wêzen, dan binne hja sels wei. Ik sil dy in eksimplaer stjûre. Nou moat ik fuort, ik wurd fan alle kanten dreaun.’

Dêr gounze er hinne yn it platte grize weintsje. Hearke. Fan alle kanten dreaun, hwa wit hwat greate dingen men noch fan him forwachtsje koe.

It earste birjocht dat ik wer fan him lies wie twa moanne

[p. 304]

letter. It wie gjin nijs om der fan to bearen. Yn in rigelmannich waerd wrâldkundich makke dat H. Douma, útjower, faillyt wie.

Hearke dan dochs!

Noch gjin wike letter trof ik him op in perron. Ik woe noch om in hinnekommen sjen, om't in moeting al to pynlik wêze soe. Mar deagemoedereard kaem er op my ta: ‘Noch goed?’ Ik koe my net stilhâlde, ik sei: ‘Hearke, hwat is dit slim’. Hy g'limke mislik irritearjend: ‘Nou hawwe se har sin, de greate hânzen, dy sadisten. Sa lang hawwe se wol oanhâlden. Hja wienen bang dat se fan har fuotstik reage wurde soenen. Dat mocht net fansels, en doe wie gjin middel to min. Hja hawwe de macht. Dat hja mei dizze smoarge streek withoefolle lytse lju ûngelokkich makken, dat rekket harren de kâlde klean net’.

‘Hoe woest sizze?’ ‘Nou, fan mysels haw ik gjin jild, Wytske har famylje hie my holpen. Hja sille alles wol kwyt wêze. Mar hja binne noch net fan my ôf, dy moaije mannen. Ik sil in brosjuere skriuwe. Ien greate oanklacht tsjin guon dy't nou noch in foaroansit hawwe yn 'e hegerein. Ik sil se mei namme en tanamme neame. Ik sil se útklaeije, neaken útklaeije foar Jan en alleman. Né, hoechst net to freegjen hwa't dat bitellet. Dêr giet gjin minske hwat fan oan. Al sil it fan de kommunisten bitelle wurde, dat is myn saek. Dû hearst der wol fan....’

Ik seach him nei. Dat er fier fan normael wie hienen wy ommers altyd al sein, mar dat der sa folle oan mankearde, hienen wy dochs nea witten.

Earme Hearke. Hwat dit noch wurde moast....?

Hwat dit noch wurde moast? Dêr hoegde ik ek noch net ienris sa lang op to wachtsjen. Wer wie it de krante dy't it nijs brocht: Bineamd ta direkteur fan Sosiale Saken, de hear H. Douma. It wie in net ûnforneamde stêd dy't it mei Hearke oandoarst.

Doe koe ik der net mear útkomme. Hwa wie nou winlik net normael, Hearke of dat gemeentebistjûr? Of (en dy fraech wie slim binearjend) of ik sels?