De Tsjerne. Jaargang 8

[p. 279]

Piter Wybenga:
Forstanlikens en forsteanberens.

Lit my fuort mar bikenne: ik bin hwat ienkennich en net suver yn 'e lear, Douwe Kalma seit my sa goed as neat, Obe Postma hwat; Frederik fan Eeden (Ellen) mei 'k wol lêze, mar Willem de Mérode leaver; en de hiele Boutens wol ik graech ynroalje foar in nije bondel fan Fedde Schurer. Dat leit oan my fansels. Sei Multatuli net, dat forskil fan smaek oars net is as forskil yn smaekûntjowing? As ik al net stiif fol fan dy dingen siet, soe ik der in kompleks fan skypje kinne.

Fan eksperimentele poëzij wit ik net folle. Ik hie der net fan lêzen, foar't ik ‘ote boe’ ûnder eagen krige. Bigripe noch forstean koe ik it. Wol krige ik foar 't forstân, dat ús master in foarrinder wie fan dizze rjochting, doe't er ús opsizzen en foardragen learde: ‘Dikky, Dikky, Aernout, Dikky, Dikky, Flo’. Mar dy man miende, dat syn poëzij hwat to meitsjen hie mei Hollânske g'reven. It wie foar him net alhiel sinleas, dat in echten eksperimenteel wie er net.

Winliks moast ik nou ophâlde. Mar ketters binne in like taei ras as ynstjûrde-stikje-skriuwers en great is de brutalens fan harren, dy't, lyk as ik, fan beide molen in reis krigen. Dat ik weagje it mei myn stomp knyft de kant út to swaeijen fan skermmaster Wadman.

Lykwols, op koart front en op in foar my bitroud plak. Hwant it needlot wol, dat poëzij (blykber: soms!) hwat to meitsjen hat mei tael en ikke de lêste tiid, om brea en húshâlding, ek. Tael is de grounstof dêr't ik mei arbeidzje moat en om it goed to dwaen de eigenskippen en eigenaerdichheden fan kenne. Dus wolle of net wolle, forstân of gjin forstân, ik moast der hwat fan witte. En dêr woe ik wol efkes oer prate.

Hwant it komt my foar, dat Wadman yn ‘Poëzij om de poëzij’ net alhiel ûntkaem is oan de bitizing dy't er oaren forwyt. Om dêr sels wol safolle mooglik oan to ûntkommen, sil ik him net op 'e foet folgje, mar op eigen bistek koertse.

Poëzij is kunst, mar net sûnder mear. It is typysk taelkunst. It hat to krijen mei it wêzen fan de kunst, sawol as

[p. 280]

fan de tael. Sûnder tael is poëzij ûnbisteanber en elk tokoart dwaen oan it wêzen fan de tael yn in fers, docht ôfbrek oan de poëzij. Hwa't oer de fragen fan de poëzij skriuwe wol, moat him earst rekkenskip jaen fan it karakter fan it materiael dat de dichter brûkt, fan wêzen, struktuer en funksje fan de tael. Dat is in foarfrage, mar in needsaekliken ien; dêrnei earst komme eigenlike problemen fan de poëzij oan 'e oarder. Troch't Wadman hjir net genôch ûnderskie makke, hat er alles troch elkoar mjokse.

Tael dan bistiet allinnich yn in minskemienskip. Dêrbûten hat er gjin sin, It grânzg'jen fan in houn mei in bonke, it wrinzgjen fan in hynder, it mjêkjen fan in bist yn deadsneed, is gjin tael. Dy ûntstiet pas, dêr't analytysk formogen is en ûnthâld fan it forline, dus by minsken. Dan komme der wurden mei ynhâld, wurden dy't hwat bitsjutte, bitekenje, symbolisearje. Der wurdt in forkearsmiddel foarme, in mooglikheit om hwat oer to dragen fan de iene op 'e oare, der groeit in systeem fan ûnderlinge forsteanberheit. Gjin logysk, mar in taelkundich, in linguistysk systeem, dat him ûntjowt nei eigen aerd, neffens eigen ymmaninte wet. De útdrukking nea net (nooit nie) is net logysk, mar taelkundich goed; de umlaut fan lange a nei ea is logysk net to forklearjen, mar in taelkundich feit, dat út eigenwetlikheit fuortkaem.

Tael is dus basearre yn sosiale omg'ong en hat as funksje in relaesje to lizzen tusken minske en minske, om troch dy wei hwat oer to dragen. Sûnder dat is alle tael sinleas; net allinnich de dichterlike, dêr't Wadman op út wol. Alle tael, skreaun of sprutsen, proaza of poëzij, is teken fan hwat der efter leit, fan hwat der mei bidoeld en oantsjutten wurdt, en docht net in appèl op it logysk bisef, mar op it taelkundich formogen fan ‘de oare’, dat it teken, symboal, wurd, wer transformearret yn fysyske, psychyske, logyske en wit ik hwat foar oare oandwanings, fielings en ‘kategoryen’ mear.

It grounprinsipe fan de poëzij leit dan ek alhiel net yn ‘it yntegrael oars wêzen fan de dichterlike tael’, sa't Wadman wol. Deselde tael wurdt brûkt yn buorfrouspraetsje en gedicht; beide binne dy ûnderwurpen oan deselde taelregels. Allinnich it gebrûk forskilt mei de brûker. Yn it lêste gefal is it de kunstner dy't hwat nijs skept út itselde materiael, dat de oare mishannelet yn de rabberij fan de eamelsek.

[p. 281]

Dat komt, omdat de iene syn materiael ken en de oare net. De dichter wit hwat der yn sit; hy knettet en klinzget, foarmet en forfoarmet it, oant er it yn 'e macht hat en der hwat moais fan meitsje kin. En dat kin er, mei't er de wetten fan wurking en reäksje fan it materiael, sa al net ken, dan dochs oanfielt. Mar set er dy biwust of ûnbiwust oan kant, dan wurdt syn einprodukt like goed in ûnbiholpen geëamel as dat fan de rabbelskûte. Negaesje fan de wetten, dêr't de tael oan ûnderwurpen is, makket de poëzij sûnder sin.

It like der efkes op, as soe Wadman de funksje fan de tael as materiael yn de poëzij biljochtsje, mar as er dêr oan ta is, g'lydt er wol sa masterlik út, dat er foar spot stiet. Hwat bitsjut: ‘de tael en har pre-logyske wetten jilde en sprekke litte’? Pre-logyske wetten binne natuerwetten en de lûden dêrby foarmje gjin tael, mar in substraet dêrfan. Tael is minsklik, dus post-logysk; sûnder ‘reedlike forstanlikens’ is tael ûnmooglik. Nammers, Wadman hat dat sels ek sa oanfield, al koe er it doe net mear goed út elkoar hâlde.

Hjir komt de bitizing, dêr't Wadman net allinnich nou, mar altyd mei tangele sit, yn alle neakenens foar 't ljocht. Hwant hy hat ien grouwélich tokoart: hy hat krekt ien diminsje minder as oar soarte lju en dêrom hat er gjin doel oer geastlike wearden. Hy mient, dat alles dat net pré-logysk is, logysk, reedlike forstanlikens, is! Dêrom moat der neffens syn bitinken yn de tael, de kunst, it rjocht, de morael (om mar net mear to neamen), in stik prelogysks - hwat irrasioneels - sitte en in stik logysks, hwat rasioneels. Hy kin net bûten it skema rasioneel-irrasioneel komme. Alles dat bistiet, moat ûnder ien fan dy twa nûmers brocht en opdield wurde, al hoe frjemd as it dan ek út syn foegen skuord wurdt.

Foar de safolste kear rint Wadman dêr mei fêst en hy merkt it sels net iens mear. Hy fantasearret in stik fan de tael ta prelogysk, en it oare stik wurdt dan (fansels) reedlike forstanlikens. Lykwols, it giet by de tael net om de forstanlikens, mar om de forsteanberens en dat net allinnich foar it analytysk formogen fan de minske, mar foar de folle persoanlikheit mei al har aspekten. Dêrom is it mei sin tsjuster meitsjen fan de tael (hiel hwat oars as djip-sin-nig'e tael!) ek yn striid mei it wêzen dêrfan, om't it de forsteanberens skea docht.

Noch in oar skema sit Wadman ek tige dwers, dat fan

[p. 282]

foarm-ynhâld. Dêr rint er ek mei fêst, binammen nou't er it hat oer tael as materiael foar de poëzij. Hy wol de tael yn faktoaren ûntbine, net yn taelkundige lyk as er de bern op skoalle dwaen lit, mar feitlik yn dy fan foarm en ynhâld, dy't yn dit gefal frijwol gearfalle mei irrasioneelrasioneel.

It is spitich foar Wadman, mar dizze desyntegraesje lit de tael net ta, Ek hjirby skimere it rjochte ynsjoch op 'e eftergroun; de forgeliking mei muzyk hie him dat leare moatten. In klank bistiet ek sûnder minsken - kin foarm sûnder ynhâld wêze. In wurd, as ûnderdiel fan in tael, nea en to ninter. Dat is oeral en altyd foarm, symboal, fan hwat it bi-tekent en dêr ûnforbreklik mei forboun, hwersûnder it gjin wearde of sin hat en it ienfâldich lûd wurdt. Foarm en ynhâld binne by tael net to skieden; elk bisykjen dêrfan taest de tael sels oan, makket dy ûnforsteanber en dêrmei ûnbisteanber.

Dat is it greate krús foar ús poëten. Harren kollegakunstners, de skilders, hawwe it dat oangeande folle makliker. In streek is in streek, in skras in skras en in kwits ferve kleur. Nim dêr fiks hwat fan, neam soks ‘vader en zoon’ en inkel foarm ‘ûntdien fan alle a-dekorative bymingsels’, en ‘dy't der forstân fan hawwe’ sizze: sublym, roppe jûchhei en hantsjeklappe. It forachte publyk fynt soks wol bêst; it giet der oan foarby, lûkt oan 'e skouders of praet fan berneboarterij. Forflokt en ivich skande dat se de ‘Kunst’ net bitelje wolle, mar dan moat it Regear it mar dwaen.

Lykwols, by poëzij is dat oars. Boarterij mei ferve mei hinne bruije, mar de tael is uzes mei elkoar. Dy kenne wy allegearre mear of (meast) minder. Dat is materiael dêr't wy al den dei mei omgean, dêr't wy de sin fan kenne of oanfiele, al brûke wy dy dan ek mar yn it praet-mar-raekmonopoalje fan ús platfuottekultuer, It folk, it sljochtwei folk dêr't 99% fan de minsken ta heart, driuwt dan lokkich de ‘stompsinnichheit en ûnbiskiedenheit’ sa fier, dat it foar dizze steltrinderskultuer alhiel gjin ‘earbied’ (sic) hat, mar roungear fan laitsjen leit om it nuvere wjokkeljen fan de forbettere útjefte fan Von Münchhausen. Net omdat it him opsmyt as kampioen fan de ‘reedlike forstanlikens’; Hegel hie minder folgers as Hitler. Wol, omdat it yntuïtyf forstiet (ik siz net bigrypt), dat it ûntbinen fan de tael yn foarm en ynhâld delkomt op itselde as it ûnt-

[p. 283]

binen fan in minske yn libben en lichem.

Wol dit nou sizze, dat der neat hoecht to barren en alles by it âlde bliuwe moat? Alderminst. Mar earst moat it probleem suver steld wurde en dêr binne noch Anne Wadman noch ik oan ta kaem. Us stikken binne mar ynliedingen oer it materiael en kamen oan it eigenlike fraechstik net ta. Dàt liet by de relaesje (net de tsjinstelling!) tusken foarm en ynhâld (net by it taelmateriael mar by de poëzij). Nammers, dat hâldt by de poëzij net op; it jildt foar de hiele kunst en it probleem fan de kunst is it probleem fan de minske. Salang as wy ús foar de sintrale problematyk weiwine, net prate oer de ûnfolsleinens en biheindens fan de harmonij as it motyf yn de kunst, ús net forsteane oer oarsaek en funksje fan de dissonant yn de harmonij, salang sil der bitizing bliuwe.

It past my net dat hjir nou út to wurkjen; ik skriuw mar ynsidenteel. Mar soe it net fan bilang wêze, dat Wadman de noarm dêr't er alles neffens hifket, ris op dit plak útiensette?