De Tsjerne. Jaargang 7

[p. 220]

E.B. Folkertsma:
Gjin bistean.
II

En like sekuer as de ûntwikkeling fan 'e maetskippij de kunstner nei of sels oer de rânne fan it bistean kringt, like sekuer docht de ûntwikkeling yn 'e kunst it. It formidden dat it bigryp, de sympathy en de wurdearring hat om de kunstner to dragen, wurdt àl lytser. Yn 'e tiden fan 'e klassike en de romantyske kunst wienen it noch ridlik greate rounten dy't de kunstner en syn wurk neikomme koenen of alteast de yllúzje hienen dat hja se neikamen, dy't se itsij artistyk itsij yn alle getallen yntellektuëel bigriepen, dy't der, wie it lang altyd net mei it hert, dan dochs mei it forstân diel oan hienen. Mar de moderne kunst mei har forwidering fan de natûrfoarm, har dramatisearre psychology en eksistinsialisme yn 'e literatuer, har ûnforskillige ûnderskikking fan melody en harmony oan it rhytme yn 'e muzyk, har driuw nei it abstrakte en absolute yn 'e byldzjende kunsten - om mar inkele fan har sterkste eleminten to neamen - sprekt hoe langer hoe minder minsken ta. De moderne kunst is foar in great diel sa ûnpopulair mûglik. Yn har bigearte om it lêste to sizzen, to sizzen hwat net of mar amper mear sein wurde kin, ferget hja op in to greate, né, in to frjemde ideële ynspanning en rekket it forbân mei minske en folk kwyt. Ut greatske trou oan 'e wet fan har eigen ûntwikkeling is hja dwaende, har to isolearjen. Hwat nei it absolute trachtet, hâldt g'jin klankboaijem, mar stjert wei yn in absolute romte. Dat seit neat tsjin moderne kunst. Hwat de foarmjowing oanbilanget, is dy folle earliker as de klassike en de romantyske. Om ta it wêzen fan 'e skientme to kommen, is hja sa earlik en offerje de skiene skyn byneed op oan 'e lilke. Hwat bitsjut trachtsjen nei it abstrakte en absolute yn 'e kunst ommers oars as it siikjen fan suvere skientme, ûnttein oan al it net-wêzentlike bykomstige, hoe skien dat op himsels ek wêze mei? Mar it seit ek neat tsjin it weibliuwend publyk. Dat bistiet nou ienris net neffens de wetten fan 'e kunst. Men kin fan 'e mannichte, de lytste sels, net easkje, dat hja moai fine sil hwat hja net bigrypt, dat har frjemd is, dêr't hja inerlik gjin diel oan hat. It seit allinne, dat de

[p. 221]

moderne kunstner ideëel bistean kinne moast, like ideëel as syn wurk is. Hy moast bistean kinne fan roes, skientme en leafde, en oars jild genôch hawwe om sûnder materiële soargen net fan, mar foar syn kunst to libjen. Mar salang't dat sa net is, ûnderwrot er mei syn moderne kunst eigen maetskiplike posysje. Maetskiplik stiet it einliken sa, dat de moderne kunst allinne bigoedige tsjinners hawwe kin. En dat soe noch neakener bliken dwaen, as moadiëuzens en snobisme har rol fan filantroop net spilen.

Hwat de moderne kunstners maetskiplik yn 'e twade pleats bilije moatte, is it konflikt fan kunst en seedlikheit, of oars wol sede. De moderne kunst dóchs forkeart net allinnich op 'e grins fan itjinge sein wurde kin, mar ek op dy fan itjinge sein wurde mei. Of hwer't hja safier noch net is, giet hja yn alle gefallen dy kant fierhinne út. By de mannichte dy't út ûnbigryp en maklikens net fan har witte wol komme sadwaende noch brede formiddens dy't har op prinsipiële grounen ôfwize, foar har warskôgje en har safolle mûglik mije.

Nou is dat konflikt djipper en net sa djip to bigripen. Men kin it taskriuwe oan boargerlikheit, konvinsionalisme en geastlik provinsialisme, mar der ek karakter, forantwurdlikheit, barmhertichheit, gewisse en hearrichheit oan heger wet efter sykje. Men kin it forklearje út 'e naïviteit fan it swart-wyt skema en it noflik forlet om de ûndeugd sa tsjuster en de deugd sa blinkend mûglik foar eagen to krijen, mar ek út it djippe forlet fan rjochtfeardiging en bifêstiging fan 'e (in) seedlike wrâldoarder. Men kin der in oanslach yn sjen op 'e frijheit en de souvereiniteit fan 'e kunst, mar ek stelle, dat de kunst gjin mear gerjochtichheit hat as hokker oare libbensutering en ‘wetsrounte’ ek en it foaral net minder fan biheining hawwe moat. Men kin komme op it binypte en it ûnbigryplike fan gâns seedlike krityk, mar ek op 'e warskôgingen krekt fan fan 'e greatste kunstners: Platoon, Augustinus, Pascal, Kierkegaard, Nietzsche, foar de forliedende macht fan 'e kunst.

It is hjir lykwols de gelegenheit net ta in bisykjen de ûngelikense bigripen datoangeande to skieden. Dat soe nammers ek neat jaen ta oplossing fan 'e kwestje. It konflikt bistiet, sa reëel mûglik en hjoed de dei feller as ea fan to foaren. Hjir giet it lykwols allinnich oer de maetskiplike kant, de gefolgen foar it materiële bistean fan 'e kunstner. En dy hoege net folle útliz; hja sprekke kleardernôch

[p. 222]

foar harsels. Net allinnich ûnbigryp, fortier en populariteit, mar ek prinsipiëel forset hâldt de greate mannichte by de moderne kunstner en syn wurk wei. En al binne fan beide groepen de lju mei prinsipiële biswieren minmachtichst, de ynfloed dy't fan harren útgiet moat men net ûnderskatte. It wurket by harren faek sa spontaen net, mar dêrfoaroer jowe hja opfieding en bringe oertsjûging by. De biskreaune yndeks by de roomsk-katholiken en de ûnbiskreaune by protestanten wjerhâlde hiele formiddens om kennis mei moderne kunst to meitsjen, en net minder om der jild foar út to jaen. Yn pleats sykje hja forhael yn stichtlike lektuer fan godstsjinstige, wiisgearige, populair-wittenskiplike of letterkundige aerd óf trachtsje, noch altyd sûnder bilangrike fortuten, nei it meitsjen fan kunst neffens eigen bigjinsels. En sa moat de moderne kunstner nei twa kanten it sûnder folle sympathy en stipe rêdde, wurdt nei twa kanten syn maetskiplike basis al smeller.

Sil dat altyd sa trochgean en bliuwe? Somliken hawwe moed op 'e takomst. Hja bitrouwe, troch wend wurden en troch opfieding sil alteast in diel fan 'e mannichte ta better bigryp fan 'e moderne kunst komme. Ek hoopje hja, dat yn 'e iene of de oare foarm seedlikheit en kunst, ethos en skientme elkoar neijer fine sille. Bygelyks troch forromming fan 'e seedlike bigripen, of troch greater wurdearring fan wjerskanten foar elkoars rjocht en frijheit, of troch groei fan kunst en kunstner nei de mienskip, of mei't it de kunstners ienris slagje sil it moderne libben bihearske en ienfâldich út to byldzjen. Der is al lange tiden en wurdt ek hjoed de dei fan alles dien om sawol kunst en maetskippij as de ethyske en de aesthetyske minske tichter byinoar to bringen. Great binne de fortuten fan al dy foarljochting en opfieding troch allerhanne wegen: skoalle, kursussen, propaganda-ynstituten, reportaezje, kritiken yn 'e parse, útstallingen en gean mar hûndert út, oant nou ta lykwols net. It hat alles meiïnoar mear bitizing as klearrichheit jown, en mei dêrtroch wurdt it foar etliken hwat langer hwat mear de frage, of't it konflikt wol net ris to djip en to wêzentlik wêze koe om oplost wurde to kinnen. Hoe't dat ek komme mei, yn alle gefallen is dêr foar de kunstner, dy't hjoed de dei libje en bistean moat, gjin wachtsjen op. Hy sit net mear mei fyftich of mei fiif en tweintich jier, mar dizze eigenste dei yn de need.

(It allerlêste sil folgje.)