De Tsjerne. Jaargang 5

[p. 102]

Filmkronyk:
Inne de Jong:
Emily Bronte.

Der draeit op dit stuit in film, dy't gjin inkele kâns hat, om in schlager to wurden, likemin as party oaren, dy't kulturele wearde hawwe, mar dy't bilangryk is om syn ûnderwerp en om de bihanneling dêrfan. It is de Warner-Bross film ‘Devotion’, ûnder regy fan Curtis Bernhardt, dy't de libbensskiednis fan de susters Brontë jowt. Jit altiten hinget der om de iensume doarpspastorij fan Haworth, yn de forlitten sompen en klingen fan Yorkshire, dêr 't Emily en Charlotte har libben slieten en opgroeiden ta de skriuwsters fan ‘Wuthering Heights’ en ‘Jane Eyre’, in ûnforklearber mystearje. Generaesjes fan kommentators, litterators en historici hawwe bisocht it riedsel to forklearjen, dat Wuthering Heights jin stelt, mar it is nimmen slagge.

Nou kin men redenearje, dat libbensbisûnderheden fan genyen ûnbilangryk binne. Dat men tankber wêze kin foar har wurk en dêrmei út. As reäksje tsjin ûnbitsjuttende sneuperij kin dat wier wêze. It is folslein ûnbilangryk, hokker ûnderklean Shakespeare oanhawn hat, hoe faek Dante him wyks skearde, en oft Emily Brontë rûch yn 'e húshâlding wie. De keamerfammen en lakeijen, dy't soks ornaris skoan witte en neffens it sechje de greaten dy't hja tsjinje, better kenne as de skerpste litteratuer-historicus, bliuwe op it lêst flarden en lakeijen, hwaens bigryp net fierder rikt as de klean, it skearmes en it théguod.

Der is lykwols ek in reedlike, minsklike en rjochtfeardige bilangstelling foar de persoan fan it geny, dy't mei vulgaire nijsgjirrichheit neat út to stean hat. Dy't efter de fascinearjende skepping de minske siket dy't skepen hat. Net om to witten, oft er tearen yn de broek hie of syn hier bihoarlik útkjimde. Mar wol hoe't er hate, leafhawn, lijd, bidden of flokt hat. Hoe't er fallen en opstien is en wraksele hat. Hoe't er stien hat foar God en de freonen, foar it mystearje fan de natûr en foar de forsiking fan de idelheit oer. Ut dat witten wei komt men net ta in formule dy't syn skepping wiskunstich forklearret, wol faeks ta in better bigryp, in yngeander niget, in greater earbied.

Hwa't Wuthering Heights lêzen en jitris lêzen hat, ûntkomt net oan de driuwende frage: hwa wie Emily Brontë? Hwa wie de faem dy't dit forbjusterjende drama skreaun hat, dêr't hja amper in útjower foar fine koe, mar dat nei har dea ta de greate skeppingen fan de wrâldlitteratuer rekkene wurdt? Ut hokker siel binne Heathcliff en Cathy berne, dizze demon en dizze ûnbarmhertige, bitsjoenende faem, libjend en fortard fan in leafde sûnder grins en gebot, dy't as in elementaire skreau út de kosmos opklinkt en dêr't it avontûr fan Tristan en Isolde suver in mylde idylle by wurdt? Hwa is sa trochkrongen ta de geheimen fan loft en ierde, dat hja dizze binearjende kontreijen stâl jaen koe en de stoarmen hearre litte, dy't om de woaste hichte waeije?

Berne to Thornton, Yorkshire, 20 Augustus 1818, forstoarn to

[p. 103]

Haworth, 19 Desimber 1848. Har hiele libben taholden yn de doarpspastorij op 'e heide, bihalven dan in yntermezzo fan in pear moanne op in skoalle yn Brussel. Sa goed as gjin omgong hawn mei minsken bûten har famylje. Hûsûnderwiis hawn fan in muoike en fan har heit.

Denys Kilham Roberts seit yn syn karlêzing fan Ingelske poëzij fan 1938 fan har: ‘Her life was unhappy and uneventful. She was the author of the remarkable novel Wuthering Heights and of a number of poems’. En dan noch, dat hja oan de tarring stoar, meidat hja to let nei de dokter gyng.

Ja wisse, the remarkable novel Wuthering Heights and a number of poems. Poems fan dit soarte:

Though earth and man were gone
And suns en universes ceased to be
And Thou wert left alone,
Every existence would exist in Thee.

Uneventful. Roberts sil wol bidoele, dat hja Londen faeks nea sjoen hat, nea yn artystekroegen kaem, nea fan kunstbruorren biwiereke of fan it publyk bijubele is. Yn de heide biierdige, en net as de great poets, dêr't Roberts net fan forjit to sizzen: buried in Westminster Abbey. It jowt in iensum dreamer hope, dat immens libben sa uneventful wêze kin, dat er sa forgetten bistean en sa ûnbikend stjerre kin, en dochs Wuthering Heights skriuwe. It jowt ek in lyts folk, dat hwat bisiden de greate wrâld en it eventful libben leit, suver moed, dat de geast waeit hwer't er wol, en dat in doarpsfanke yn in krite, dêr't oars net wenje as hwat boeren en in pear rûge lânjonkers, in streekroman skriuwt, dy't daliks de bitsjutting kriget fan in klassyk, universeel drama, dêr't party ûnstjerliken út Westminster Abbey net oan takamen. Men kin unhappy wêze en dochs dreamen hawwe, dêr't Sidney Dobell en Matthew Arnold optein fan binne, dêr't Swinburne in lofsang op sjongt, dêr't A. Roland Holst fan forklearret dat se in greate ynfloed op syn libben hawn hawwe.

Nou is it altyd noedlik, as de filmwrâld op in greate, iensume histoaryske figuer losgiet: It gefaer foar falske romantyk en spektakel is sa great, binammen yn in gefal as fan Emily Brontë, dy't stiel fan bûten wie en fjûr fan binnen, to great om show en applaus forneare to kinnen, hwaens wrâld de lytse famyljerounte, hwaens went de dream wie. As men it portret sjoen hat, dat Branwell Brontë fan syn suster Emily skildere hat, dat wûndere, klassike antlit, like geheimsinnich as har boek en har fersen, dan hâldt men jins hert fêst, as in sprankeljende filmstjerre as Ida Lupino yn har hûd krûpt. Lokkernôch is ‘Devotion’ yn 't algemien oan de gefaren ûntkommen. Regisseur, spylsters en spilers hawwe har opjefte earnstich nommen en bisocht, in documentaire styl to jaen. Mei de sobere histoaryske gegevens wurdt in dramatyske spanning birikt, dy't jin meinimt. Ida Lupino makket fan Emily in oannimlike kreäesje, lyk as ek Olivia de Havilland fan de oerflakkiger en libbener Charlotte, Nancy Coleman fan de stille, fromme Anne en Paul Henreid fan de helppreker Nicholls. Men kriget, ek al skaeije sommige fragminten ryklikernôch de kant fan it raffinemint út, wol in yndruk, hoe swier it libben fan Emily Brontë west

[p. 104]

hat. Hwat fansels hiel hwat oars is as uneventful and unhappy. Har opofferjende striid om Branwell, dat in folsleine alcoholist en swankebast wie, to rêdden, is mislearre en dat moat foar har hast ûndraechlik west hawwe.

Ien suggesty fan dizze film is jit de muoite wurdich, om der efkes by stil to stean. Emily hat hjir hertstochtlik de helppreker Nlcholls leaf, dy't lykwols har leafde net biantwurdzje kin, omdat er fan Charlotte hâldt, dy't ek op him foreale is. Yn dit dramatysk conflict toant Emily in greatens fan siel, dy't hast boppeminkslik is. By de ruïne fan har greatste forwachting dreamt hja ‘dreamen as gjin kreätuer to dreamen doar’ en skriuwt Wuthering Heights.

Oft dizze foarstelling histoarysk krekt is, wit ik net, mar it wol my wol oan. Hwant hwa't de leafde biskriuwt lyk as hja it docht, in leafde dy't oer de dea hinne rikt en ropt, moat sels wol al har stoarmen trochlibbe hawwe. Ik tink oan dy strophen út har ‘Remembrance’:

Cold in the earth and fifteen wild Decembers
From those brown hills have melted into spring:
Faithful indeed is the spirit that remembers
After such years of change and suffering.

No later light has lightened up my heaven,
No second morn has ever shone for me:
All my life's bliss from thy dear life was given,
All my life's bliss it in the grave with thee.

Ik tink oan dat tafriel út Wuthering Heights, as Heathcliff, jierren nei Catherine har dea, yn de sniestoarm ropt en snikt: ‘Come in, come in! Cathy, do come! Oh do...... once more! O, my heart's darling, hear me this time, Catherine, at last......’

It soe de muoite wurdich wêze, Emily Brontë har reäksje op it ‘iensum avontûr’ to forgelykjen mei dy fan Anna Blaman, krekt in ieu letter. Mar gaedliker, hwat formaet en geast oangiet, om Brontë's konsepsje fan de leafde to konfrontearjen mei dy fan in oare tweintichste ieuwer: Gerrit Achterberg. Hwant it is gjin kwestje fan tiid. ‘Waar zo de liefde viel’, fait in ieu wei, falle de ieuwen wei, en fordwine analisten, de cynici en de forbitteren fan it toaniel.

Nou suggerearret dizze film lokkigernôch net: sa hat Emily lit en leafhawn, dus is it riedsel fan Wuthering Heights forklearre. Dat soe al to simpel wêze. Emily hat yn dizze rolprint fisioenen. Hja sjocht yn har dream en op har iensume tochten troch de klingen de skym fan in wylde ruter, dy't hja net mear kwyt wurdt. Dat is de erkenning fan de regisseur: it geny is nea rationeel to forklearjen, ek út lot en omstannichheden net. Jeanne d' Arc heart himelske stimmen, Emily Brontë sjocht it binearjende stâl fan Heathcliff. De omstannichheden meije har siel biynfloede hawwe, biskiedend bliuwt it fisioen, syn net to ûntkommen rop, syn ûnforklearbere twang.

Qua filmskôging is dit artikel faeks to lang. Ik ha mar ien ûntskuldiging: it gyng oer de skriuwster fan Wuthering Heights.