De Tsjerne. Jaargang 5

[p. 1]

[Nummer 1-2]

Sj. van der Schaaf:
Amearika, massa-experimint.

Hwa't Amearika sjen wol yn it skema fan Toynbee dat, lyk as bikend, boud is op de folchoarder: opkomst, bloei, forfal, komt ta de konklúzje dat de Foriene Steaten pas yn de twadneamide fase binne en noch net ta oan de tiid fan ûnrest dy't dêr op plichtet to folgjen en it forfal ynliedt. It greatste ûnderskied tusken West-Europa en Amearika moat nei myn bitinken net socht wurde yn de bettere technyske outillage, yn it fûleiniger wurktempo en sels net yn ít ûnskrupuleuze forbrûk fan de natuerlike rykdommen yn de Foriene Steaten. It greatste ûnderskied is dat Amearika net de spjalting ken fan Europa, de spjalting yn de siele fan it yndividu en de spjalting fan de mienskip.

Der binne greate forskilien fan libbenswize en ek fan opfettingen yn de ûnderskate dielen fan de Foriene Steaten; en dochs is it ‘objektive’ libbensideael fan it meastepart fan de minsken yn haedsaek itselde. Dat ideael is ienfâldich, yn saken of op oare wize ‘der to kommen’. Slach dy der troch, bring it fier, dat is it devys. It bikende forhael dat earme minsken ryk en rike minsken earm wêze kinne, stiet faeks noch wol yn somlike Amerikaenske skoalboekjes; mar der is nimmen dy't it leaut.

Ofgeande op dizze opfetting hat it wol eigenskip dat lju bûten de Foriene Steaten de Amerikanen wolris der fan biskuldigje, yn dollars to tinken; en net alhielendal sûnder reden. Der moat lykwols altiten om tocht wurde, dat de Amerikanen minsken binne lyk as wy of hwa oars ek. Dit makket dat it objektive libbensideael op hûnderten manearen trochkrúst wurdt troch de natuer dy't jimmer en oeral sterker is as de lear. Yn theory sette de Amerikanen de dollars wolris to heech en minder materiële dingen to leech. Mar neat minskliks is harren frjemd. En it stiet sa dat foar it kultivearjen fan oare wearden as de materiële, maetskiplike wolstân in better basis is as earmoed.

Feit is dat it objektive libbensideael yn Amearika de aksinten oars leit as by ús. Yn de Foriene Steaten jowt bgl. de frou yn it meastepart fan de gefallen har baen yn it fabryk of de winkel net oer foar it wolwêzen fan de famylje. Hja achtet it wolwêzen fan de famylje better

[p. 2]

tsjinne mei noch in lean der by. En hwa doar út to hâlden dat hja ûng'elyk hat?

Dúdliker komt it gefaer út yn oare dingen. Party lju, dy't in foarbyld binne foar de hiele naty fanwegen har ‘succes’ blike, as men harren persoanlik libben neigiet, der neat fan torjochte brocht to hawwen. De jammerdearlikens fan it famyljelibben fan de Hollywoodske filmgreatheden is nammers bikend genôch; dêr soarget de Amerikaenske publisiteit wol foar. Mar it docht neat ôf oan de oertsjûging dat film-star einliken it heechste is dat in minske birikke kin.

De krityk op de Amerikaenske ‘way of living’ komt lykwols faek fan minsken dy't der neat fan ôfwitte. Slacht, as it der op oankomt, de dollar foar master op? Yn elts gefal binne de Amerikanen rynsk mei de dollars dy't hja ienkear fortsjinne ha. Hoe't hja ré binne om to helpen, hat Europa nei de oarloch ûnderfoun, doe't in stream ‘care’-pakketten oer de oséaen kaem; en it ûnderfynt it nammers noch. Fan ûnderskate kant is sein dat de Marshall-help neat oars is as goed birekkene imperialisme. Dêr is neat fan wier. Fansels, it is ek net allinne goederjowskens. It is soasiael wurk fan great formaet. Amearika jowt ús de káns op 'e nij to bigjinnen om't it dit moreel en praktysk fan bilang achtet foar de greate wrâldmienskip dêr't it sels diel fan útmakket.

De Amerikaenske ‘melting-pot’ is folle mear in ienheit as bgl. Frankryk. Kaptael en arbeid stride wol yn de Foriene Steaten; mar net op prinsipiële grounen. Elke net-kapitalist soe kapitalist wêze wolle. De ûndernimmers dogge har bêst, sa folle mooglik to fortsjinjen; de arbeiders dogge it ek. Der is amper immen dy't ornearret dat de maetskippij net goed ynrjochte is. Foar fierwei de measte Amerikanen leit de wrâld der sljocht genôch hinne. Hja woene it fansels noch wol in bytsje better ha, mar dochs achtsje hja Amearika in goed lân; better (dêr binne hja djip fan oertsjûge) as alle oare lannen op 'e wrâld. En hja hawwe it grif in stikhinne by it rjochte ein.

Yn Europa is dat hiel oars. Hjirre is foar gâns minsken de sin fan it libben tige twiveleftich wurden. It skepticisme is wiid forspraet. Spengler is net de iennichste dy't ornearret dat it der mei it ‘Abendland’ mar faei foarstiet. Jacob Burckhardt, de forneamde Switserske skiedkundige út de foarrige ieu, seach it swurk al driuwen. It takomst-

[p. 3]

byld dat hy jowt yn syn ‘Weltgeschichtliche Betrachtungen’ en nammers ek yn oare publikaesjes, is útsprutsen pessimistysk. En lês ‘Geschonden Wereld’ mar ris om to witten hoe'n bytsje ljocht Johan Huizinga der winliken noch yn sjocht. Europa is syn selsbiwustens, it bisef fan syn krêft en syn macht kwyt. De Europeeske minske is net mear wis fan himsels en fan de mienskip. Hy wit net oft de foarútgong fan de technyk him helpt of bidriget. Hy hat in skalk each op 'e rin fan de dingen en fielt him net lokkich. Der is in rounte dy't mar leafst alles op 'e kop sette en mei in skjin laei op 'e nij bigjinne woe.

Sjoch dêr Europa, anno 1950. It forskil mei Amearika is dúdlik. Dêr jinsen leauwe de minsken oan harsels, oan har lân, oan 'e takomst. Hja strike hege leanen op en ite fan goede tafels. De jongerein giet it libben yn, tinkend: Der is romte foar ús en der binne kânsen foar ús yn dit rike en greate lân. Der is gjin bangens foar de technyk; der is earder bernlike opteinens oer alle nije finingen dy't it libben ommers moaijer en makliker meitsje. Europeeske streamingen en opfettingen, hja reitsje Amearika amper mear. Elke Amerikaen wit wol hwat syn lân oan Europa to tankjen hat; mar de oertsjûging dat de rollen nou omkeard binne, wurdt jimmeroan krêftiger. Amearika, ryk, great, libbenskrêftich, hat in taek yn 'e wrâld. It hat Europa hjoed de dei mear to bieden as oarsom.

Dy selsbiwustens is wol karakteristyk foar alle steaten dy't op in hichtepunt steane. Men foun dy yn Rome yn syn glânsjierren; yn it sawntjinde ieuske Nederlân, yn it Frankryk fan Louis Quatorze, yn it Ingelân fan de earste helte fan de foarrige ieu. Der is dêrre oeral wissens fan eigen krêft, optimisme en in fleurich ekonomysk libben.

Dochs is Amearika net in suvere replica fan eardere steaten yn har bloeitiid. De fiergeande gelikensens fan de minsken, de hege libbensstandert fan de greate massa, hja jowe de Foriene Steaten sûnder mis in tige eigen plak. De klassike biskavingen koene har frijen en har slaven; en is de Europeeske skiednis einliken net dy fan in rige aristokratyen of oligarchyen? De Frânske revolúsje hat dêr sa neigeraden wol foroaring yn brocht; mar de konsekwinsjes fan de forklearring fan de minske- en boargerrjochten binne dochs yn Amearika folle radikaler lutsen as yn Frankryk (dêr't se weikamen) sels of yn hokker oar Europeesk lân. Amearika, sûnder de lêst fan tradysjes, koe fierder gean

[p. 4]

as Europa dat mei al syn revolúsjes dochs mei tûzen bannen oan syn forline fêstsitten bleau.

It sprekt fansels dat Amearika ek syn skaedkanten hat. It hat syn excessen op ûnderskate gebieten en sels in ‘hang’ nei excessive uteringen. Lit ús lykwols goed bigripe, dat dit mei décadence neat to meitsjen hat. It is folle earder energy, dy't in útwei siket. Dy jacht op records, dy fûleinige forkiezingsaksjes en al dy oare, faek minder ûnskuldige manifestaesjes fan aktivens dy't him ris útrûzje moat, hja komme fuort út in primitivens dy't alle kanten út kin en grif ek de goede. Dizze oerdied fan krêft is in tsjinpoal fan de Europeeske wurgens, fan de ûnmooglikheit noch fierder to gean. De Europeeske kultuer is yn wêzen aristokratysk bleaun en dat is de reden dat men der hjirre hwat mei oan is nou't de massa meidocht. De Amerikaenske kultuer is woechsen mei de massa en mist dêrtroch de spjaltenheit dy't wy hjir kenne. De biswieren fan de nivellearring sil wol nimmen ûntstride. Mar Amearika hat in harmony dêr't it op fierder bouwe kin. Hwat moat Europa mei syn rige ivoaren tuorren?

Amearika is in pioniersnaty; en de gefolgen dêrfan binne rounom to fornimmen. Der is net woekere mei de rykdommen, der is gjin bining oan 'e groun, der is gjin troch tradysje biskate harmonyske architektuer. De stêdden hawwe it regelmjittige Romeinske rútskema; mar hja binne foarmleas en sûnder sintrale idé. Bûten de stêdden misse binammen de wenhûzen almeast de dregens en solidens fan Europa. Fakentiden binne se fan hout en set sa heal en heal yn de forwachting, dat se mar foar in skoftsje foar biwenning ornearre wiene. Binnendoarren blykt de ynrjochting lykwols yn de measte gefallen goed en modern to wêzen.

Amearika sil, nou't de naty stadichoan ta rêst komt nei de greate expansy fan de lêste hûndert jier syn eigen architektonyske foarmen fine moatte. Itselde jildt foar de byldzjende kunst. En soe it net wêze kinne dat it op muzikael gebiet de nije idéën bringt, dy't Europa mar net mear fine kin?

Hwannear't al sein wurdt dat Amearika op kunstgebiet noch net meikomme kin, dan jildt dat net foar de literatuer, net foar it toaniel, net foar de film, net foar it ballet. It is nammers folslein forkeard (hwat wolris dien wurdt) de Amerikanen as heale barbaren to sjen. Hja binne wolris hwat minder komplisearre as de Europeänen, mar hja

[p. 5]

hawwe ek minder foaroardielen en dat makket dat hja rjochtút tinke en prate. Oer de Amerikaenske parse soe folle to sizzen wêze. Wy biwûnderje de publisiteit dêrre net yn alles; mar wy moatte tajaen, dat wy gjin lân kenne dêr't de blêdden de bûten- en binnenlânske problemen helderder en bigrypliker bihannelje as Amearika. En op wittenskiplik en technysk gebiet litte de Foriene Steaten sa neigeraden Europa moai fier efter har.

Wy moatte ôfwachtsje, hoe't it Amerikaenske massa-experimint ôfrint; mar de resultaten dy't hja oant nou ta birikt hawwe, binne nijsgjirrich en jowe alle moed.