Trotwaer. Jaargang 34

[p. 113]

Trioel

Dekalogus

De Dekalogus is in middel om minsken neitinke te litten oer hoe't se mei har talen omgeane. Yn Fryslân hawwe wy wol in soad diskusje oer it Frysk, mar it tal middels om dy diskusje oan te fiterjen is beheind. De minsken wurde net ferge op it brûken fan har talen en dan bliuwt it praat oer it behâld en befoarderjen fan it Frysk gauris stykjen yn algemienheden. As der dan yn it desimbernûmer fan Trotwaer fjouwer reaksjes komme dan berikt dat middel syn doel.

Mei sin is de foarm fan ‘tsien geboaden’ keazen om de diskusje los te meitsjen. It falt dêrby op dat de ferwizing nei de bibelske tsien geboaden, dy't út soarte foar de hân leit, troch safolle minsken sa earnstich nommen wurdt. Der is fansels neat hillichs oan de dekalogus.

It is dan ek neat net slim dat Winters der yn de foarm fan in paskwil sa tsjinoan skopt. Hy makket yn syn stikje oannimlik dat er alhiel neat fan it Frysk hawwe moat, der sels in hekel oan liket te hawwen. Hy wol ommers ‘nimmen Frysktalich toaniel, of Frysktalige radio en tv oanriede’. Hy hat ek gjin boadskip oan Fryskpraters. It is in stânpunt, mar it stiet los fan de dekalogus as middel foar taalbefoardering.

Hofstra tinkt dat Frysk prate genôch is: ‘mear hoecht net’. It mûnlinge brûken is fansels in sterke kant fan it Frysk, mar likegoed kin it net sûnder de skreaune taal. De popmuzyk en de film kinne in bydrage leverje, mar sûnder bygelyks de literatuer en de wittenskip yn it Frysk komt der fan taalemansipaasje net folle te rjochte.

De Mik praat (en skriuwt) net Frysk omdat se - as taalpurist - it Frysk nea sa goed behearskje sil as har memmetaal it Nederlânsk. Soe se dat prinsipe ek tapasse op it Ingelsk?

De echte taalpurist is fansels Bottema. Dy hat him efkes tjirge. Bottema giet út fan it HânWurdBoek (hwb), dat foar him earder it Hillige Wet Boek liket. Spitigernôch is dat ek minskewurk. Willem Abma, Abe Brouwer, Hein Faber en Hylke Speerstra skriuwe gauris ‘bryfkes’, mar dat mei net fan Bottema. It wurd kommaneuker sil ik net sa gau yn 'e mûle nimme, mar no liket it nea better fan tapassing as Bottema seit: ‘tuike, tuike moat sûnder komma’. O ja? En wêrom skriuwe de bruorren Halbertsma it yn de Lapekoer dan mei in komma? Of Jo Smit, Reinder Brolsma of Ypk fan der Fear? Bottema seit ‘Yn geef Frysk komt “sadat” net foar. Slaan it wurdboek, fan de Fryske Akademy, der mar op nei.’ Wat sjogge wy lykwols op side 840 fan diel 1 (Frysk-Nederlânsk)? Bottema lêst grif inkeld diel 2? Yn alle Fryske teksten fan de Taaldatabank fan de Fryske Akademy komt it wurdsje ‘sadat’ mar leafst 1.435 kear foar: allegearre net geef?

Gerrit Kraa neamt sokke diskusjes oer stavering ‘tenenkrommend’ en neffens my hat er gelyk.

Durk Gorter

Huub Mous en 11-9

... want kunst is het meest wrede wat er op de wereld is... op de natuur zelf na... (Bohumil Hrabal, Vita Nova, schilderijententoonstelling)

Yn it desimbernûmer bringt Huub Mous yn ‘Kunst na 11 september’ tal fan ynteressante gedachten nei foaren. Sa't wy dat fan him wend binne docht er dat mei in soad poëtyske omhaal fan wurden, hy steapelt beskriuwende begripen opinoar oant de pylder - de iene kear krekt net, de oare kear krekt wol - omkukelt.

[p. 114]

Oant safier oer syn styl. No de ynhâld.

Twa dingen mis ik yn syn ferhaal. Yn it foarste plak ûntbrekt in relativearring fan de yndieling foar en nei 11-9. It is as fansels dat wy, minsken - westerlingen, mei ús politike lieders foarop - fan dizze tiid, skokt troch it barren, in simpele twadieling yn ús tinken hantearje: foar en nei 11-9. Mar de stelling dat de wrâld nei de oanslach op de Twintowers fûneminteel feroare is, is op syn minst foarbarich. Wy sitte der noch fierstente ticht op om dat in bytsje objektyf te besjen en bewize te kinnen. It is - om mei de kroanprins te sprekken - mar in miening. De skiednis tilt op fan de yngripende foarfallen dy't brûkt binne of te brûken binne as wetterskieding. Foar en nei Napoleon, de stoommasine, ‘14-18’, de Wallstreet crash, ‘40-45’, ensfh. Fierder moat ik tinke oan Joop den Uyl syn sizzen yn 'e tiid fan de oaljekrisis fan '73: ‘It wurdt nea wer sa as it wie.’ En dan it ferskinen fan het rapport fan de Club van Rome, de fal fan it kommunisme, de fal fan de Muorre, ensfh. Breuken, brekpunten. Yn wittenskippen as skiednis en filosofy kenne wy it struktueralisme, men siket nei typearjende struktuerferoaringen.

Yn Nederlân wie it J.H. van den Berg dy't it ‘breuktinken’ systematisearre yn syn teory fan de metabletica, te finen yn û.o. Metabletica of leer der veranderingen - beginselen van een historische psychologie (1956) en Gedane zaken, twee omwentelingen in de westerse geestesgeschiedenis. (1977)

Al sleept Van den Berg noch safolle materiaal oan om syn stelling te bewizen, it wol mar net oertsjûgje. It byinoar binen fan gelyksoartige feiten op ferskaat mêd, dy't dan de breukline foarmje, liket al gau willekeurich te wêzen. Ut de see fan mooglikheden wurde inkele opfiske en as wichtige parallellen beskreaun. Om op dy wize struktueren yn de skiednis te ûntdekken is ien ding, om ien tige ynponearjend feit fan hjoed fuortendalik ta breukline te ferklearjen is wat oars, is ûnmooglik. Wy kinne net witte wat yn de takomst as it wichtichste foar-en-nei-feit fan ús tiidrek sjoen wurde sil. Dêr komt noch by dat wat fierder it barren efter ús komt te lizzen, wat minder wy de breuk noch fiele. Mear en mear sjogge wy it feit as in ûnderdiel fan in komplekse ûntjouwing.

In oare kwestje dy't Mous oanstipt. Hy konstatearret dat de bylden fan 11-9 by guon minsken ‘een vreemd gevoel van schoonheid’ oproppe. Hy skrikt dêrfan, mar doart te bekennen... ‘ik heb mezelf ook heel even op die verontrustende esthetische ervaring betrapt’. Wat is der sa frjemd en ferûntrêstend oan dizze erfaring? Neffens my hielendal neat. Tanks, ûnderseeërs, militêre fleantugen fassinearje, kreklyk as in harnas, in swurd en in kastiel. Deadsmasines út de hiele minsklike skiednis roppe gefoelens fan skientme op. Dat hat altiten sa west en elke ûntwerper fan wapens wit hoe wichtich dat is. Mei de bylden fan atoompoddestuollen, fan de delstoartende Hindenburg, fan de ynvaazje yn Normandië, fan de Golfoarloch is it net oars. Se roppe allegear dat ‘frjemde estetyske gefoel’ op. Net allinne fotosjoernalisten witte hjir alles fan, ek byldzjende keunstners as Andy Warhol mei syn bylden fan de elektryske stoel en auto-ûngelokken, meitsje gebrûk fan de prinsipes dy't hjir de grûnslach fan foarmje. En wat te tinken fan it ultime byld fan wredens, fan lijen, fan pine, fan ûnminskelike straf: Jezus oan it krús! De ferbylding fan syn lijen rint as in reade tried troch de Westerske keunstskiednis. De ferneamde krusiging (1950) fan Francis Bacon, dy't him nei eigen sizzen ynspirearje liet troch Grünewalds krusigingen, giet jin troch ieren en sinen. Wy hawwe - sa liket it - sokke skilderijen nedich om ta it besef te kommen hoe

[p. 115]

frjemd it eins is dat yn miljoenen hûzen en tsjerken fan katoliken dizze skriklike sêne oan de muorre hinget, dat men de Man van Smarten oan in kettinkje om de hals draacht. Wy binne der sa ta wend dat in keunsthistoarikus as Huub Mous, in master yn it lizzen fan ferrassende ferbannen, der net iens oan tocht hat dizze wrâldferneamde estetisearre eksekúsje yn syn ferhaal te ferwurkjen.

Mear estetyske grouwélichheden binne te finen yn de keunstwurken fan bygelyks Cindy Sherman, Christian Boltanski en Jeffrey Silverthorne (sjoch: Gregory Fuller, Endzeit-stimmung, düstere Bilder in goldener Zeit; 1994), om oer films mar te swijen.

Ek skriuwers - fan D.A.F. de Sade en Leopold von Sacher-Masoch, oant Pavel Kohout (De Beulse, roman oer de oplieding ta beul) - witte fan de bekoaring fan it literêre lijen. Ferjit net hoe wreed dy prachtige sprookjes fan Grimm binne. Sa lit Sniewytsje op har troudei har styfmem hite izeren skuon oandwaan. ‘Ze moest in de roodgloeiende schoenen gaan staan en zolang dansen, tot ze dood ter aarde viel.’ Moat Sniewytsje net ris foar in tribunaal brocht wurde?

It is dúdlik: al jouwe wy it miskien net graach ta, wy fine estetysk genot yn De Grouwel. De Futuristen, keunstners yn it spoar fan Filippo Marinetti, gyngen fierder, in stap té fier, mei harren ferhearliking fan geweld en oarloch.

As cnn en oare stjoerders de bylden fan de twa fleantugen dy't yn de Twintowers ferdwine hûnderten kearen herhelje dan is dat net om't se sok rücksichtlos geweld ferhearlikje of fanwege it keunstsinnige gehalte fan de bylden, nee, krektoarsom. En dochs wurkje se sadwaande de estetisearring fan dat rampsalige barren yn de hân. En al binne wy dan skokt troch it ûnhuere fan de oanslaggen fan 11-9, omt de bylden it proses fan estetisearing trochmeitsje, kin wy se, sûnder op 'e doele te reitsjen, op ús skermke yn in noflik hoekje ûntfange.

Willem Winters

Sa kin 't net, redaksje

Wat jimme yn it foarige nûmer mei betrekking ta myn kollum útheefd hawwe, redaksje, dat kin net. Jimme nimme dy kollum op, en tagelyk distansiearje jimme jim derfan.

Fansels, it stikje dêr't jim myn kollum yn op it harspit nimme, is ûnderskreaun troch ien persoan en yn 'e rubryk Trioel set. Sa moat it lykje dat de redaksje as sadanich dêr net mandélich oan is. Mar dat is in (knoffelich) handichheidsje.

De redaksje as geheel is ferantwurdlik foar de publikaasje fan artikels yn it tydskrift en foar it ôfwizen fan bydragen. It sil tsientallen kearen foarkomme dat in beslút oer opnimmen of ôfwizen net yn folsleine ienriedichheid nommen wurdt, mar de minderheid konformearret him oan it oardiel fan 'e mearderheid en stipet nei bûten ta dat mearderheidsbeslút. Kin de minderheid dat net opbringe, dan stapt er op.

De yndividuële redakteur hat rjocht op in eigen, persoanlike miening en dy mei er ek yn it tydskrift uterje, mar dan as priveepersoan, as meiwurker en lêzer. Ik hie der abslút gjin muoite mei hân as in redakteur yn it twadde nûmer fan dizze jiergong krityk levere hie op myn kollum. Formeel hie dan steld wurde kinnen dat er as lêzer en meiwurker kennis nommen hie fan dy kollum. Ik jou ta, dit is in wat konstruearre redenearring, want in redakteur bliuwt ek as priveepersoan redakteur. Mar, lykas oantsjut, in redakteur moat de mooglikheid hawwe om strikt yndividueel, en yn oppo-

[p. 116]

sysje ta it team dêr't er deel fan útmakket, te reagearjen en dan is dit in proseduere dy't garant stiet foar in suvere wize fan hanneljen.

Dat is hjir lykwols net oan 'e oarder. Myn kollum siet yn 'e kopijmap en de redaksje koe der twa kanten mei út: oannimme of ôfwize. Reagearje op dy kollum koe net, want hy wie noch net publisearre. Wat yn 'e rubryk Trioel opnommen is, is dan ek net de reaksje fan in yndividueel persoan, sa't it lykje moat, mar neffens syn funksje en effekt in redaksjoneel begeliedend skriuwen.

Hoe't de diskusje yn 'e redaksje ferrûn is, docht net ta de saak, it risseltaat allinnich telt. En dat is in healslachtige oplossing: wol pleatse, mar der tagelyk distânsje fan nimme. Der is keazen foar in foarm dy't elegant liket. ‘Bottema wie sa fûl tsjin dy kollum dat de redaksje him ynskikt hat om daliks syn galle te spuien.’ Dat is lykwols, sa't ik sei, in handichheidsje. As it wier sa gien wie, hie de rest fan de redaksje Bottema twinge moatten om syn galle in moanne yn te hâlden.

Tr. Riemersma