Trotwaer. Jaargang 32

[p. 214]

De Jongfryske Mienskip
As in Ijochte en kleare bran, as in Maitiidfoar Fryslân
Doeke Sijens

Likernôch tsien jier ha de Jongfryske idealen hûnderten minsken yn 'e besnijing hâlden. It mei dan sa wêze dat, troch de Earste Wrâldkriich, oeral yn Europa nasjonalistyske bewegingen opkamen, opmerklik is wol dat - samar ynienen liket it - yn it oars sa evenredige Fryslân in kulturele revolúsje útbruts. In soad hat fansels te krijen mei de tsjoen fan Douwe Kalma, mar dat ferklearret net alles. Oars hie safolle fan wat hy yn gong set hat, net oerlibbe.
Friezen rekken besiele troch de Jongfryske tinkbylden en idealen, gienen nei gearkomsten, skreaunen sonnetten of wienen op in oare wize warber foar de beweging. Sa koe it barre, dat der yn 1920 trije Fryske wykblêden ferskynden, allegear mei entûsjaste lêzers.
Wat woenen de Jongfriezen? Hoe wie it om by de Jongfriezen te hearen?

Op freed 25 july 1917 hâlde de Jongfryske Mienskip yn Snits har earste ‘lângeanne’. Meint Bottema, ien fan de oprjochters, reizge der mei de trein út syn wenplak Ljouwert hinne. Op it stasjon trof er J.P. Wiersma, lieder fan it krekt oprjochte Jongfrysk Sjongkoar. Yn 'e trein sieten ek oare koarleden en al rillegau nei't de reis út ein set wie, klonk sang troch de kûpees. It praat fan de oare reizgers, ‘det fansels oer kij en haeijinge gyng’, wie al gau stil, skreau Bottema: ‘yn de fierste ein fen de wein stienen de ljue oerein, gûds mei de mûle iepen, as koenen hja dêr ta yn better de gjalpen liet hearre, dy't boppe it dinderjen en rommeljen út, troch de doar waeiden.’

De gearkomste begûn om alve oere. Earst spruts foarsitter Piter Sipma in rede út, yn it moai fersoarge programmaboekje oankundige as in ‘Weitsrop oan Fryslân’: ‘En wy wolle net ôfbrekke, wy wolle opbouwe, it hiele Fryske hûs moat yn alles sa wer ynrjuchte en forsoarge wirde, det gjin Fries him hoecht to skamjen for syn wente.’ Bottema wie tige begeastere fan de sjongster Anneke Steensma, ‘klaeid yn de moaije kleurige klean fan Ald-Fryslân’, dy't mei pianobegelieding fan har broer, nei de weitsrop fan de foarsitter Fryske lieten song. ‘[...] wol yetris blommen oannimme nou, de roazen fen us tankberens for hwet Jou ús joun ha yn Jou sang; it wier ús in hearlik lean, mar ek as in stipe om fierder to gean op ús paed.’ Ek oan 't wurd kaam G.R. Veendorp, dy't besocht de Friezen om utens oan te fiterjen mear foar Fryslân te dwaan as ‘hwet wille siikje ûnder elkoar, in tonielstikje opfieren sjugge en hwet dounsje, né, hja moatte fierder’.

De middeis gongen de Jongfriezen te silen op de Snitser Mar. Ek dan sjongt it Jongfrysk Sjongkoar. De bedoeling hie west, dat der in hurdsylderij hâlden wurde soe, mar dat wie mislearre. Op it wetter wie it lykwols sa ek moai, mei ‘[it] moaiste fen it Fryske lân fen

[p. 215]

mar en mieden mei beamgûd en doarpkes yn 'e fierte, fen blauwe loft en wite wolkens’.

Doe werom nei Amicitia foar in ‘mienskiplik’ miel. Bottema siet neist ‘de sjongster’ Rixt, dy't bytiden noch lyrysker skriuwe koe as hysels. Hy sette de itenslist foar har op it programmaboekje: ‘sop, pastei, wetterbears of biefstik, iis en fruchten’.

It lêste part fan de lângeanne waard hâlden yn 'e tún fan de Buitensocieteit, mei foardrachten fan Sjouke de Zee, nochris wer it Jongfrysk Sjongkoar en in konsert fan Symphonia. ‘De tún wier sêft-libben fen rêstich gekuijer, fen wite klean op griene paden; de suvere lûden fen muzyk en lieten dreauwen dreamend troch de tún en it reade jounsljocht kleure alles mei in teare glâns.’

Opfallende ôfwêzige op syn eigen Mienskipsdei wie Douwe Kalma. Hy wie yn ‘lântsjinst’ en hie gjin ferlof krije kinnen. Dat betsjutte lykwols net, dat men oan him foarby gie. Yn 'e moarnsgearkomste waard in telegram oan Kalma ferstjoerd en by it miel krigen de oanwêzigen de groetnis fan him werom. Yn it programmaboekje wienen tsien ‘Fryske biedwirden’ fan Kalma opnommen, in oanrikkemandaasje foar it Jongfryske libben:

1.	Wêz dy sels, lit hiel dyn libben wêze in iepenbiering fen karakterfêstens en wierheitsljeafde.
2.	Doch út dy wei it foaroardiel, det dy twingt de tastannen ûnsuver te sjen en dy it bitrouwen binimt.
3.	Lit yn dyn siele it Frysk-eigene dije, en sterkje it soarchsum foart.
4.	Haw bitrou yn de takomst fen Fryslân.
5.	Earje dyn tael as de rjuchtlike prinsesse fen dyn mieden en marren.
6.	Gean soarchsum nei, hwa't hjar de bêste striders for it eigen Fryske bewiizgje.
7.	Jow in bytsje fen dyn stipe oan hwa't soks yn wierheit fortsjinje.
8.	Efstû yn Fryslan wennest ef bûten de peallen fen ús lyts heitelân, arbeidzje mei oan de bloei fen ús blide kontrijen.
9.	Astû tein bistyn 'e fremdte en dêr dyn wirk en dyn dieden dochst, biwarje dochs dyn Fryske fieling as hwet djûrs en hillichs.
10.	En bring dyn bern op yn sterke Ijeafde for it Fryskeigene.

De lângeanne yn Snits wie de earste kear dat de Mienskip nei bûten ta kaam. Oardeljier dêrfoar, op 20 novimber 1915, wienen sân minsken byinoar kommen yn in sealtsje fan it Oranjehotel yn Ljouwert om de Jongfryske Mienskip op te rjochtsjen.

Sa as suver altyd, hie Douwe Kalma it ek diskear systematysk oanpakt. Yn 'e krante hie er in oprop dien ta in ‘gearsit fen Jong-Friezen’, de wurklist bestie út njoggen punten, mei presys om healwei trijen skoft. Fan tefoaren hie Kalma mei R.P. Sybesma en Klaske Sipma al in konsept-karbrief opsteld, dy't yn 'e gearkomste oan 'e oarder kaam. Of de bywêzigen dy al earder tastjoerd wie, wurdt men út de notulen fan de gearkomste net gewaar. Op oanstean fan B.R.S. Pollema waard de namme Jongfryske Mienskip keazen. Kalma hie ‘Boun fen Jong Friezen’ yn gedachten hân, mar Sipma ornearre dat dan maklik betizing mooglik wie mei it Boun ‘Jong Fryslân’ en dat hie in ‘foriening fen boadskiprindersjonges’ west, ‘yn tsjinst fen it Greate Selskip en syn Haedbistjûr’.

Yn it earste karbrief waard it doel fan de Mienskip beskreaun as: ‘om mei to wirkjen, det de ljuwe fen fryske stamme mear oertsjûge wirde fen hjarren bisibbens, en hjirfor warber to wêzen binammen troch de rjochten fen 'e fryske sprake to fordigenjen en earnstige oandacht oer to hawwen for de tastân fen de fryske skriftenkennisse.’

[p. 216]

De idealen fan oare Fryske bewegingsorganisaasjes wienen frijwat gelyk. It ferskil mei de Mienskip wie, dat dy radikale feroaringen foarstie en net de stap-foar-stap-metoade fan bygelyks it ‘Greate Selskip’. De jongerein, Kalma foarop, wie soks fierstente nuet. In oar, mooglik wichtiger ferskil wie dat in pommerant as Jan Jelles Hof yn it Frysk neat oars seach as in folkstaal, wylst Kalma it in kultuurtaal achte. Foar de mannen fan it Ald Selskip wie it Frysk in oanfolling op it Hollânsk, Kalma fûn dat it Frysk in taal wie dy't hielendal selsstannich bestean koe. Dêrom ek de klam dy't hy op it ûntwikkeling fan de literatuer lei.

Foar Kalma kaam it oan op neat minder as in ‘werberte’ fan Fryslân, in echte renêssânse. Fryslân moast syn selsbewustens werom krije, ‘geastelik wer alhiel himsels’ wurde. Dêrby wie - by ekonomyske en politike faktoaren - de taal fansels it wichtichst:

Tael forlern, folk forlern - en om't ús folk net ferlern gean mei, mar de wrâld forrykje moat mei de suverens fan syn forstân en de kleare rêst fen syn fieling, moat ús sprake biwarre bliuwe oan de einichste dei. It doel fen 'e Fryske taelstriid is net de tael to rêdden as in flûnkerjende âldheid, mar om yn Fryske lûden ús folk learend lústerje to litten nei de wirden fen de Ivigens- en de Tiidsgeast.

De Mienskip woe dêromek dat it Frysk yn tsjerke brûkt waard, yn 'e rjochtseal, op skoalle, yn it mienskipslibben en yn de ‘ynwindige’ polityk: ‘It Frysk heart dos de iennichste amptlike tael fen Fryslân to wirden.’

De earste jierren bleau de Mienskip in lytste klup, om't men allinnich lid wurde koe op útnoeging fan it bestjoer. Yn 1918 waard dat loslitten en gie it tal leden daliks nei 250. Yn 1919 wienen der al mear as 700 leden. Dy groep moast yn beweging hâlden wurde, oars soe der ‘ynwindig’ neat mear te ‘bistribjen’ wêze. Reden om de Mienskip te spjalten yn kriten. Mei de ‘massa-gearkomsten en it jûchheijende feest-fortoan’, sa't Kalma it neamde, wie it doe dien. De kriten wienen in Jongfryske Mienskip ‘yn 't lyts [...] it hiele Fryske libben yn syn gebiet bifiemjend’.

Kalma wie him der wol bewust fan, dat soks in swiere opdracht wie, mar hy ornearre: ‘ek it hiele minsklike libben is neat as ien striid nei foarútgong en forbettering, en ek it libben fen ús kriten scil sa wêze.’

De earste jierren wie Kalma yn de Mienskip minder prominint as wolris tocht wurdt. Dat kaam foaral om't er in grut part fan dy tiid yn tsjinst siet. Mannen as Sipma, Folkertsma en Sybesma, by wa't it nasjonalistyske elemint foarop stie, hienen ek grutte ynfloed.

Fan 1919 ôf krige yn de Mienskip in mear ynternasjonalistyske streaming de oerhân en dêrnei folge in sosjalistyske koers. Sipma wie as foarsitter oan 'e kant set, Kalma sloech foar master op.

Hoe't de ideology feroare docht wol bliken út de earste ‘grounslach’ fan de Mienskip yn 1922: ‘It doel fen de Jongfryske Mienskip is, aldermeast yn Frysk formidden, libjen to dwaen it ideael fen in minskheit, dy't yn broerskip en frijheit bistiet.’ Kalma beskreau it wêzen fan de Mienskip yn dy jierren as twafâldich:

[...] it sjucht en neamt it Fryske folk as in egen, lytse, mar libjende en geastlike selsstannige nationaliteit mei gelikens rjucht en plicht as de oare folken fen dizze ierd, èn hja wol dizze nationaliteit, yn ôfwiking fen hast alle greater folksforbannen, tsjinstber meitsje oan de forheffing en de forútgong fen it minskdom, oande ealste en rykste bloei fen minsklike ûntjowing.

[p. 217]

It Jongfrysk Sjongkoar by Hylpen op 11 augustus 1918. (út Douwe Kalma, Skriuwers yn byld, nr. 5, 1996)

Op 4 augustus 1920 begûn it earste Jongfryske fakânsjekamp op it Amelân. It duorre oant tiisdei 10 augustus; 57 minsken diene mei.

De tarissing wie wer tige presiis. Yn 't foar wie útrekkene hoelang't it rinnen wie fan it stasjon Holwert nei it oanlisplak fan de boat (trije kertier). Dielnimmers moasten meinimme: ‘sûkerbon, breabon, fjildflesse en breatrompke for drinken en iten op tochten ûnderweis, baeipak, as 't hwet kin de fyts’.

Foarming stie dy wike foarop. De list mei aktiviteiten is ymposant. Sa gie men freedtemoarns om 10 oere nei Hollum: ‘Yn de dunen derre: Lêze út Shakespeare, Kening Lear en Midsimmernachtsdream.’ Sneintemoarns om healwei njoggenen: ‘Lêze de Berchrede. Kalma oer Kristendom, religy en libben. Sang fan koarleden.’

Rillegau kamen de oantinkens oan dit kamp op papier. Yn Frisia skreau S.D. de Jong:

[...] yette rûzet yn ús earen de ieuwen oerrûzjende sang fen de sé, yet sjugge wy him, de greate, de ûneinige foar ûs yn syn jimmerwikseljende kleur-forskaet, dy't yen dei oan dei, ûre nei ûre, amerij nei amerij wer nije skientme biedt. [...] Mei ien fen de greatste fen it kamplibben op 't Amelân west hawwe, det ús geast yndied ek ge-

[p. 218]

ver en ripernôch wirden is om to foldwaen oan de swiere easken dy't ús dizze dagen ôfferge wurde.

In fakânsjekamp wie ien fan de manieren om foarm te jaan oan it entûsjasme dat de Mienskip losmakke hie. Fyts- en boattochten, mar foaral leargongen en kritegearkomsten wienen bedoeld om de besieling rjochting te jaan.

In krite die ferslach fan in fytstocht: ‘It waer wie moai en de dei, fol golle frjeonskip en stille blidens oer Fryslân's moaijens, scil ús ûnferjitlik wêze.’ In oare krite hie it oer in ‘moaie joun, der't wiere Jongfr. Geast hearsket’. Dat wie yn Burgum, der't de jûn begûn wie mei ‘in earnstich, ta arbeidzjen en striden oantrúnjend wird fen de foarsitter’.

De earste skriftlike kursus Frysk fan it Ynstítút for Folksûntjowing hie 178 dielnimmers. De prospektus stie fol mei positive reaksjes; dy fan J. de Vries fan Rottevalle bygelyks: ‘Mei folle nocht haw ik Jim kursus folge. Nou kin ik den ús eigen moaije Fryske tael fetsoenlik skriuwe, wylst ik der oars neat fen koe.’

Reinder Brolsma, dy't him ek oansletten hie by de Mienskip, skreau oan Kalma: ‘Whent it het my oars wondere skoan foldien jister. Der siet gloede yn dy ljue. Tyd en wirk scil ik der ek graech for oer habbe.’

Anne Jousma sei dêr letter fan: ‘De kritegearkomsten wienen bjustere noflik; der waerd tige - tsjintwurdich heart men it wurd “loftfytsen” wol fallen en dat soe ik net foar myn rekken nimme wolle - tige praet oer hege idéalen foar Fryslân, dy 't wy fêst net allegearre birikt hawwe en faeks nea birikke sille.’

De Mienskip is mar in pear jier in grutte beweging bleaun. Dat koe ek net oars, soe in Jongfries skriuwe, want in blom ‘dy't sa heftich bloeit, dy bloeit koart.’

De reden foar it ôftakjen fan de Mienskip wurdt faak socht by de koerswikselingen fan Kalma. Wier is, dat it sosjalisme de measten fan syn folgelingen te fier gie. In reden sil ek west hawwe, dat men no ienkear mar in skoftsje fûl entûsjast bliuwe kin, ear't it realisme werom komt. Want hoe't men ek ‘arbeide’, folle feroare der noch net yn de situaasje fan it Frysk en de posysje fan Fryslân.

In skoftlang hie Kalma mei syn besieling en radikalens Jongfriezen de hoop jûn dat it harren wol yn koarte tiid slagje soe. Mei't it besef dat alles fierhinne in dream bliuwe soe, kaam ek de ôfwizing fan de man, dy't harren safolle tasein hie.

By it ferrinnen fan de Mienskip hat sûnder mis net swak byspile, dat der nochal wat fan de leden ferwachte waard. Kalma hie alris warskôge: ‘It Jongfryske ideael jowt gjin aerdige jounen.’ Alle wiken wienen der wol aktiviteiten, dêr't ek wer ferslaggen fan makke wurde moasten. Sa waard op in ‘húsh. Gearkomste’ yn Dokkum op 16 septimber 1920 ‘folle preat oer de hâlding fen de krite yn it Mienskips-forbân [...]. Fierder in lezing fan de hr. Sipma oer: “De wie nei in bettere wrâld”.’

Rillegau komme berjochten as: ‘binne troch forhúzjen en bitankjen de lêste tiid gâns leden kwytrekke’. Begûn de Mienskip yn 1921 mei 537 leden, oan 'e ein fan it jier wienen dat der noch 372.

‘Wolle wy goede Jong-Friezen wêze, gjin etiket Jong-Friezen [...], den moatte wy it ideael klear sjen, wy moatte it bilibje eltse dei wer, wy moatte ús ien fiele mei dat greate, dat moaije, dêr't wy for arbeidzje wolle, yn hwaens tsjinst wy it bêste, dat der yn ús libbet, stelle wolle.’

Dat hâlde Lokke Kerkhof de Jongfriezen foar, op in moandeitemoarn yn 1920 yn 'e dunen fan It Amelân. Dy moarns sil elkenien mei ynstimming nei har harke ha. Men sil der doe

[p. 219]

net oan tocht hawwe dat alles, werom yn it rûzige, deistige libben, net mear wêze soe as in eilânidylle. Ek net doe't se sei: ‘As wy oan de ein fen ús libben stean en wy sjugge de útkomst fen ús stribjen, det wy de wrâld neijer oan de folmakking brocht hawwe, den kinne wy tinke, troch ús arbeidzjen is it paed sljuchte nei in wrâld dêr 't alle minsken as minsken yn libje kinne yn de heechste bitsjutting.’

Boarnen

Baersma, M. [ps. fan M.H. Bottema], ‘Us lângeanne’. Byblêd fan Frisia 1 (1917), viii.

Brolsma, R. Brief oan Douwe Kalma, 31 desimber 1916. [flmd]

Douwe Kalma (1896-1953). Skriuwers yn byld 5. Ljouwert, 1996.

Frisia 4 (1920), rubryk ‘Forieningslibben’.

Fryslân foar de Friezen! De begjinselbrieven fen de Mienskip. Snits, 1916.

It nije Fryslân. Begjinsel, stribjen, wirk en organisaesje fen de Jongfryske Mienskip. Dokkum, 1922.

Jousma, A. ‘Fryslâns Brulloftsdei’. Yn: Lyts Frisia 20 (1971), 1-5 (jannewaris-maaie).

Kalma, D. Nij libben. In wird bij de oprjuchtingfen de Mienskipskriten. Snits, 1919. (Pompeblêdrige 11)

Kalma, D. ‘20 novimber 1915’. Yn: De Nije Mienskip IV (1925), 12 (desimber).

Kerkhof, L. ‘Plichten as Mienskipsstrider’, taspraak hâlden op 7 augustus 1920, opnommen yn: Frisia 4 (1920), 14 en 21 augustus.

Lângeanne fen de Jongfryske Mienskip to Snits de 25^ste July 1917. [Snits, Osinga, 1917].

Oanteikenings Algemiene Gearkomsten I fan de Jongfryske Mienskip [flmd].