Trotwaer. Jaargang 23

[p. 138]

Oene Spoelstra
Dreame

It wie dy iene simpele foarstelling fan Tryater it ôfrûne jier, dy't sa'n wûndere dream op gong brocht. In foarstelling fan mar fiif kertier, sûnder aksje en sûnder in bulte drokte: Ynterieur fan Maurice Maeterlinck. It makke grutte yndruk op my: wachtsjende minsken yn sniewite klean. Wachtsjende minsken dy't amper wat sizze. En it needlot dat boppe harren hinget, sûnder dat se der noch weet fan ha. In swiere loft dy't boppe harren hinget en dy't delfalle sil. En alles ferneatigje. In stik as in bange dream. Twa nachten letter wit ik it: dea en dream ha in houlik sletten. It stik komt yn myn dream werom, mar no mei oare haadpersoanen. De twa ûnbedoarne en smetleas teare fammen lizze no - oars as yn it stik - elk op in bêd. Se lizze op 'e rêch, mei de skonken wiidút by it bêd del. De holle achteroer, as leine se yn in djippe sliep. De lange wite jurken hingje heal by it bêd del. It is in byld fan grutte suverens: twa jonge fammen yn harren breidsjurken lizze te wachtsjen op wat komme sil.

Ik kom tichterby om better te sjen. Dan wurdt it my heel kâld oer de rêch. It iene fanke, sjoch ik, is ús mem. It oare fanke is ús mem har suster. Heel fredich lizze se dêr te wachtsjen op it grutte momint. Ik bin nei ûnderen gien om wetter te drinken. Ik ha de heale nacht sitten te tinken. Ik koe myn triennen net keare. It benearjende gefoel fan de dea hinge yn 'e stille nacht om my hinne. In jier wie it noch mar lyn dat ik beide froulju ek sa lizzen seach. Yn harren lêste jurk, wachtsjend op 'e lêste reis. Troch dat stik fan Maeterlinck wiene se werom. In wûnder ding de dream, in grut riedsel.

Dream en wittenskip

It is spitich dat de deskundigen noch gjin ôfdwaande ferklearring fine kinne foar wat de dream no eins is. Op it mêd fan it ferskynsel ‘sliep’ witte wy sa stadichoan al heel wat mear en dat is ús hiele stribjen. Wy kinne mei mikroskopen en kompjûters it heelal en ús eigen lichem ôftaaste en besjen. De dream kinne wy mar net fine yn ús biologysk, biogemysk of neurologysk ûndersyk.

Frjemd is it net, dat wy it riedsel fan de dream net te pakken krije kinne mei de middels en techniken fan it natuerwittenskiplik ûndersyk. It probleem leit him nammentlik

[p. 139]

net drekt yn it ferskynsel sels, mar yn de oanpak. Seisentweintichhûndert jier binne wy stadichoan stikje by bytsje de minske oan it ûntraffeljen en wy komme in heel ein, sa't it liket. Mei ús hieltyd fierder útraffeljen besykje wy de wrâld yn milimeterkes út te tekenjen en gjin sleatsje of grippeltsje mei oerslein wurde. Wy ferjitte lykwols ien ding: likemin as wy op de topografyske kaart it ferskil fêstlizze kinne tusken de geur fan sân en dy fan de greide, sa kinne wy alles wat mei de minske bart fêstlizze yn in tekening, in model of in stroomskema. De minske is gjin kompjûter dy't yn ientsjes en nultsjes út te tekenjen is, it riedsel ‘minske’ wurdt krekt grutter mei it tanimmen fan elk stikje kennis dat der by komt. It tal fragen nimt allinne mar ta en net ôf.

No is it eigen oan ús analytysk tinken dat wy it der net by sitte litte. De riddenaasje is: as wy op guon fragen no noch gjin antwurd jaan kinne, leit dat oan in te behyplik ûndersyksynstrumintarium. It ark is der noch net, mar as wy goed trochpiele, komt it wol. Der sil gjin fraach lizzen bliuwe, as it oan ús leit. Wy moatte op syn heechst noch even langer trochsette en dan witte wy it aanst wol. Ut de skiednis fan de wittenskip witte wy ommers dat it mei tal fan saken sa gien is. Hûndert jier lyn wisten wy noch mar in grisseltsje fan wat wy no witte. En sa sil it trochgean, tinke wy. Mei dy tinkwize sitte wy lykwols folslein op it ferkearde spoar as it giet om it ûnderwerp dreame. It unike fan de dream is net werom te bringen ta biogemyske prosessen en neurofysiologyske ferskynsels, likemin as dat it gefal is mei in ûnderwerp as kreativiteit. It giet hjir nammentlik om prosessen dy't noait ta itselde einrisseltaat liede. As de ûnderfining fan de yndividuele minske de stoffe leveret ta dy iene unike dream, dan binne der safolle kombinaasjes mooglik dat allinne achterôf eat fan in patroan oan te bringen is. Sigmund Freud hat dat dien yn syn baanbrekkend wurk Die Traumdeutung. Dat leveret wol wat op oan modellen fan tematiken dy't yn dreamen werom te finen binne en Freud jout ek in oarsaaklike ferklearring foar it ien en oar, mar it ferskynsel sels krije wy der likemin troch yn 'e besnijing. Ek as men fan de oare kant begjint en men jout minsken hallusinearjende middels, dan is likemin in direkt oarsaaklik ferbân oan te wizen tusken it middel en de bylden dy't oproppen wurde. Wat bart is in unyk proses dat net op deselde wize te werheljen is.

Dream en keunst

Nijsgjirrich is de analogy tusken dream en keunst. De dream is nea rjochtlinich en dêr sjogge wy in oerienkomst mei keunst. Kitsch is wat te foarsizzen is, wat te reprodusearjen is. Keunst is as in dream dy't ien kear

[p. 140]

dreamd wurdt en nea wer op deselde wize oer te dwaan is. Keunst is in produkt dat troch nimmen oars nei te meitsjen is, krekt lykas dreamen net oer te nimmen binne en in twadde kear net krektsa wer dreamd wurde.

As ûnderwerp liket ‘dreamen’ yn dit rasjonele tiidrek net bot oan 'e oarder te kommen yn keunst en literatuer. It liket hast in foarby stasjon, in njoggentjinde-ieusk neikommerke út it Wenen fan Freud en Schnitzler. Der is al wer safolle nei dy tiid bard, safolle -ismen en streamingen, dat men soe glimkje om tydskriftredakteuren dy't anno 1991 wer mei de dream oansetten komme.

Dochs is it net raar tocht en dat sil út it fierdere ferhaal dúdlik wurde. As men meidwaan wol en men neamt jinsels in minske fan dizze tiid, dan is men by it ûnderwerp ‘dreamen’ hielendal te plak. Kultuerfilosofysk binne ûntjouwingen oan 'e gong dy't yn dat ramt de muoite fan it neamen wurdich binne. Ek op in heel oar mêd, nammentlik dat fan de neurofysiology, binne ûntjouwingen geande dy't yn dat ferbân de muoite wurdich binne. Fierderop kom ik dêr noch op werom.

It post-modernisme

Nei alle -ismen fan de njoggentjinde en tweintichste ieu binne de nije ideeën yn 'e keunst sa stadichoan op. Wy falle no werom op wat earder wie en komme dêr ek earlik foar út. It lienen út it wurk fan foargongers en dat yn in nij ramt sette, wie yn 'e skilderkeunst al folle langer húsriem. Yn 'e literatuer hyt soks plagiaat. Stadichoan kringt ek yn 'e literatuer (bûten Fryslan) it idee troch dat mei it ôfsluten fan de klassike Grykske perioade eins alle grutte literêre tema's wol beneamd binne. Wat dêrnei kommen is, is yn wêzen net folle mear as in fariaasje yn literêre foarmen en in oersetting fan klassike tema's nei in nijere tiid ta.

Nei alle -ismen fan de lêste pear hûndert jier binne wy werom by de Romantyk, in útsoarte melangoalysk tiidrek. Dat liket wat frjemd yn dizze tiid dêr't it ekonomysk tinken foar master opslacht, mar it is allegear hiel dúdlik te sjen. Want wat is romantysker as de dream dat alles yn it ûneinige altyd mar foarút giet. Us juppen keapje djoere klean en moaie auto's, want it jild sil ommers mei hieltyd grutter bakken út 'e loft falle. Op alle gebieten fan 'e maatskippij wurdt ús foarhâlden dat as wy ús bêst dogge en trochsette it grutte lok net lang mear op him wachtsje lit. Wy sitte yn it tiidrek fan it konjunkturele dreamen, soe men hast sizze kinne.

Dat foarútgongstinken hat de keunst al wer hân. Yn 'e wrâld fan 'e kommersy wurdt it âlde produkt yn in nij jaske stutsen en mei in pear feroarings oanbean as eat folslein

[p. 141]

nijs. Mar de keunst is de kommersjele ûntjouwing altyd in stap foar. De klean fan de keizer wurde troch marketing-minsken yn hieltyd oare kleuren op 'e merk brocht en wy litte ús meinimme yn 'e tsjoen fan it saneamd nije. Yn 'e wrâld fan 'e keunst kin soks net. De histoaryske kennis fan it metier is hjir folle grutter. De deskundige kin fuortdalik in Mozart-tema of in Rietveldstoel werom. Men lit jin yn dy wrâld net foar de gek hâlde.

Sa't marketing-minsken de dream by ús oproppe fan in takomst mei prachtige reizen, beroppen, huzen, de moaiste elektroanyske apparatuer, sa is de tiid nei it modernisme foar de keunstner in tiid fan mankelikens. Wy sjogge dat yn it weromfallen op âlde foarbylden, it grutte omtinken foar skiednis, it oplibjen fan de biografy: de foarbylden wurde fan it ferline liend om't it hjoeddeiske tinken en it omsetten fan dat tinken yn byldmateriaal of yn in literêre wrâld, sa't it skynt, minder opsmyt as it parafrasearjen op âlde tema's. Net dat soks foar alle keunstfoarmen jildt, mar it is wol sa dat yn 'e resepsje fan keunst eat ûntstiet fan: wol aardich, mar ik haw it wolris better en moaier sjoen. Koart sein: it besykjen om orizjineel te wêzen is wat langer wat mear in paradoksale bezichheid: wat mear de keunstner him útslovet om wat nijs te finen, wat mear er ferlike wurdt mei wat west hat. En dy ferliking falt eins altyd yn it foardiel fan it ferline. Dat is in gedachte fan it postmodernisme. Dêrmei is de dream dat yn 'e keunst noch heel wat nijs út te finen is, foargoed fan gichem rekke.

Hiel goed fynt men dat werom yn in postmodernistyske film fan Walter Nekes.

Nekes is in Dútsk (of Eastenryks) byldzjend keunstner. Hy hat besocht it post-modernisme stâl te jaan yn 'e foarm fan in film. It is in kâlde, gefoelleaze film wurden. As men lykwols goed sjocht en heart, sprekt in grutte weemoed út de taal en de bylden. It begjint fuort al by de titel. Nekes seit: Wat soe ik noch oan nijs betinke moatte? Dêrom kies is mar foar in âld tema en in besteande titel en parafrasearje dêr op, lykas yn 'e muzyk. Hy neamt syn film Ulyssis en hy grypt mei dy titel werom op James Joyce en docht itselde as wat de Ierske skriuwer ek die: weromgripe op in foargonger. Joyce liende nammentlik fan Homerus en dy syn Odysseus. It is in mooglikheid om oer âld materiaal of bylden fan eartiids op in nije manier nei te tinken, om se yn ferbân te bringen mei de tiid fan no en te sjen hokker plak se no noch ynnimme kinne.

Nekes syn oersetting nei dizze tiid leveret in produkt op dêr't in protte yn praat wurdt, mar dêr't de minsken amper kontakt meiinoar hawwe. It folgjende byld is yn dit fer

[p. 142]

bân treffend. Ien fan de spilers seit: ‘Ik woe dat Hollywood bestie lykas eartiids, mei grutte swarte auto's en in filmster op 'e skurte. Mar har gefoelens binne fan plestik en dêr wurd ik sa aaklik fan.’ Wylst sit er ûnder trochsichtich plestik mei in frommes yn strapless en trochsichtich korset op 'e skurte. Se is heel tichtby en dochs ûnberikber. De moderne plestik wrâld lit alles sjen, mar de gefoelens binne fuort.

Tagelyk jout de film iepening ta nije dreamen. Wy sjogge hjir hoe't wittenskip en keunst inoar beynfloedzje. Ien fan de persoanen yn de film is fotograaf. Hy nimt hieltyd foto's fan wat wy sjogge, mar net op realistyske wize. Troch de fotograaf mei kleurefilters en linzen wurkje te litten en sa itselde hieltyd wer oars sjen te litten, seit Nekes: De werklikheid bestiet net. It hinget fan dyn lins of kleurefilter ôf watst sjochst. Mei oare wurden: do moatst sels dyn dreamen meitsje. Do moatst kieze út de kleurefilters dy't der binne. Dy setst tusken dysels en de wrâld yn. En dat is dan dyn wrâld.

De fotograaf yn de film seit: Do sjochst mar de helte. Do sjochst mar trije diminsjes. Der binne seis. Seis diminsjes hat de werklike romte. Dêrom libbesto mar yn in fragmint fan wat de werklikheid is.

Yn de gedachte fan mear as trije diminsjes sjogge wy nije ûntjouwingen út it natuerwittenskiplik ûndersyk trochkringen.

Ek is in direkte ferbining te lizzen mei it paradigma-begryp yn 'e wittenskip: ek de wittenskip kin net de pretinsje ha en sis krekt hoe't de wrâld der útsjocht. Hieltyd wer wurde nije ynfalshoeken betocht. Yn termen fan Nekes: it hinget fan de linzen ôf dy't men brûkt wat men te sjen krijt.

Karakteristyk foar ús tiid is dat wy troch de ûntjouwing fan wittenskip en technyk ien en itselde ferskynsel út mear eachhoeken wei besjen kinne. Doe't men noch allinne oer de see farre koe om in fier part fan de wrâld te berikken, joech dat in oar ferhaal oer dy see as no. No kinne wy der oerhinne fleane en wy soene ûnder wetter troch itselde fiere doel berikke kinne. Dat hat fan gefolgen dat net mear ien ferhaal oer de reis nei it fiere doel ferteld wurdt, mar in hele protte ferskillende. It middel dat wy kieze is beskiedend foar it ferhaal dat wy fertelle oer de reis dy't wy makke ha. En sa komme wy wer op ús âld ferhaal út: mei al ús technologyske ûntjouwingen kinne wy ien en deselde werklikheid op hieltyd mear ferskillende wizen fertelle, mar wy ‘fange’ der net alles mei fan wat wy tsjinkomme. It dualisme fan Plato kriget op 'e nij grûn ûnder de fuotten: de werklikheid bestiet op syn minst út wat wy sjogge en in part dat der ek is, mar dat wy net sjen kinne.

René Descartes sei letter: wy moatte ûnder-

[p. 143]

skie meitsje tusken res cogitans en res extensa: tusken wat wy witte kinne en wat is. Dy âlde filosofyske gedachte fan safolle hûndert jier lyn is yn wêzen noch net achterhelle. Hoe't wy ek besykje om anatomysk of neurofysiologysk te ferklearjen wat mei en yn ús bart, wy moatte tajaan dat de riedsels bliuwe. De harsens wurde sûnt de tachtiger jierren ferlike mei de kompjûter: as tige komplisearre, mar relatyf fêstlein systeem fan ferbinings, dy't sa programmearre binne dat in grut tal njonkenfunksjes útfierd wurde kinne. Ta dy njonkenfunksjes dy't de kompjûter út himsels produsearret en dêr't wy gjin greep op hawwe, soe de dream mooglik hearre. Ek de grutste geasten fan ús tiid lykas Sherrington en Eccles (beide Nobelpriiswinner foar fysiology) bringe nuânses oan. Beide hawwe as fysiolooch dwaande west mei de fraach wêr't yn 'e harsens de geast of de siel werom te finen is. Wy witte sa stadichoan oant yn 'e lytste details hoe't de harsens der útsjogge en hokker fysiologyske prosessen dwaande binne om de minske op fuotten te hâlden, leare te litten en gek te meitsjen. En dochs bliuwt hieltyd in tal fragen oer. Dêr heart de ieuwenâlde fraach ta: hawwe wy in siel of in wêzen en hoe kinne wy dat anatomysk of fysiologysk yn 'e harsens oanwize? John Eccles skriuwt yn 'e tachtiger jierren dat hypotetysk sjoen de ferbining tusken de harsens en de siel foarme wurde troch synapsen (ferbiningen tusken twa neuronen), mar de siel is net ûnder de mikroskoop werom te finen. Eccles kin dêrom mar ta ien konkluzje komme: it âlde dualisme fan Descartes is it iennige antwurd op it probleem.

Salang't wy der net útkomme mei de analytyske wittenskip, bliuwe keunst en filosofy oer om útspraken te dwaan oer it ferskynsel ‘dreamen’. Mei Harry Mulisch syn útspraak kin ik dan noch it bêste út 'e fuotten: keunst is ornearre om it riedsel te fergrutsjen. En nei analogy dêrfan: de dream is ornearre om it riedsel te fergrutsjen. Net alles is ûnder de mikroskoop te finen, sa't it liket. Litte wy it dêr mar by hâlde. Wat oerbliuwt is it stellen fan fragen oer dat wundere ferskynsel dat alle nachten by ús is. De filosofy kin ús leare om fragen te stellen. In ûnderwerp as de dream heart dêrom ta de filosofy en nearne oars ta.