Trotwaer. Jaargang 22

[p. 25]

Piter Yedema
Oer it bêdzjen fan poëzij en oare ferskynsels

Oer: Jelle Kaspersma, Op de flerken fan myn tinzen,
Koperative Utjowerij, Boalsert 1989.

Gedichten wolle nei de minsken ta, hja wolle om sa te sizzen mei harren op bêd. Foar't it safier is, moatte in tal hindernissen nommen wurde, dy't ferstannige dichters oprjochte hawwe om ûngaadlike en ûnwinsklike ferkearingen te kearen. Hja moatte earst de hobbel nimme fan de dichter syn selskrityk. Dêrnei hifket er kunde en/of beminden, foar safier oanwêzich, wat harren fan syn skepping tinkt en dan wol er wol dat syn poëtyske postdo yn ien flecht nei it nachtkastje en it bêdlampke fan syn lêzer tasaait. Op dy wei soargje ynstânsjes lykwols foar opûnthâld.

Hy biedt syn produkt in tydskrifteredaksje oan om't it aardich is om earne pleatst te wurden, of om 'e goede rie fan ien as mear betûfte redaksjeleden, mocht er it weromstjoerd krije. Mar sels yn it bêste gefal wurdt syn doel net berikt - jo geane dochs net mei in tydskrift op bêd?

Om it begearde plakje te feroverjen moat de dichter mei tûkere ferliedingskeunsten komme: De Bundel of Bondel!

Oare ynstânsjes fol earnstige manlju en froulju oppenearje har om yn gewisse nei te gean oft der wier in grap fan wêze moat. Der binne hiele hite minners dy't dit ûndersyk omsile wolle en in Eigen Utjefte foar har rekken nimme, mar soks wurdt as in foarm fan skaking ûnearber achte.

It is wichtich om op te merken dat it gedicht noch foar't it oan 'e krityk yn strikte sin foarlein wurdt, eins fan syn berte ôf, konstant troch in wolk fan beoardielingen en krityske lûden omflein wurdt. No't praat wurdt fan in Krisis yn 'e Krityk, û.o. troch Jelma Knol, soe it learsum wêze kinne om boppebeskreaun barren dat mei strange diskreesje omjûn is, ris yn ien gefal wiidweidich te dokumintearjen.

Iepentlik wurdt pas omtinken oan Gedichten jûn as in publikaasje fan minstens in pear dosyn pleatsfûn hat. Der moat mei oare wurden in Bundel ferskynd wêze - leafst mei stipe fan ien of oare oerheid wat fan offisjele akseptaasje tsjûgje soe - ear't de mediabazen de harren om neat oanbeane produkten oan ien fan harren trouwe, ûnderbetelle spesjalisten op dit mêd foarlizze doare.

[p. 26]

Mar wat is in Bundel winlik? En kin it hifkjen fan poëzij lyksteld wurden mei in beskriuwing fan hoe't in bundel op in beskaat yndividu ‘oerkomt’?

In Bundel is yn it maklik werkenber gros fan 'e gefallen in hiel tafallige gearfoeging fan gedichten dy't de opsteller yn in beskate perioade produsearre hat.

Meastal kediist de dichter sels hokker gedichten at yn hokker folchoarder en yn hokfoar Skiften gearbrocht wurde sille, hoewol't der noch gjin kritikus west hat dy't in dichter it fermogen om syn eigen wurk te beoardieljen ynskikt hat, - ja, hy rjochtfeardiget syn eigen optreden troch dat ûnfermogen te synjalearjen.

Yn 'e mande mei útjouwer, layoutman, yllustrator wurdt dan in poarsje ferrifelderij ûndernommen om de bundel ta in objekt fan Needsaaklike Ienheid te meitsjen. It soarte papier, it lettertype, it komyske skifte-gedoch, alles moat der ta bydrage om de skyn fan in ienmalich projekt ‘aus einem Guss’ te befêstigjen. De bundel kriget selsstannich bestean mei in titel, in Efterflap dêr't yn grouwélige klisjees Libben, Wurk en Ynspiraasje fan 'e dichter ûnder ien en itselde beflapt wurdt.

Fan 'e weromstuit wurdt fan de dichter in persoan makke fan in hast boppeminsklike konstistinsje. De Ienheid fan de bundel wjerspegelet de Ienheid fan de dichter, - dizze earme wanhopige omstipper dy't oansjen moat hoe't feiten út syn libbensrin, dy't him sa faak it dichtsjen ûnmooglik makken, troch it publyk as wichtichst betingst foar it ûntjaan fan syn Talint beskôge wurde.

 

 

De nijste gedichtebundel fan Jelle Kaspersma fertoant alle karakteristiken fan sa'n tafallige gearfoeging, wat fansels noch gjin beoardieling ynhâldt fan de ôfsûnderlike, dêryn publisearre gedichten. Allinne fan it Gedicht yn 'e wiere sin fan it wurd kin sein wurde dat it Skreaun is en hoewol't it ek út parten bestiet - wurden, sinnen, rigels, strofen ensfh. - jildt allinne foar it gedicht, en net foar de bundel, dat har ienheid wollen, sjoen, ynspirearre is.

Nei it lêzen fan Op de flerken jan myn tinzen soe men de nochal útienrinnende gedichten as folget typearje kinne:

A.	Gedichten basearre op waarnimmings fan it natoerbarren.
B.	Gedichten dêr't de libbensrin fan de haadpersoan yn skôge en ferarbeide wurdt.
C.	Gedichten dêr't de artistike ambysjes fan de skriuwer sintraal yn steane.

Neist dizze mear ynhâldlike fariaasje falt jin ek in sykjen en útprobearjen fan foarmen op: Soms in hiele krappe, bewust útsparjende sizzing, soms in widere, nei it proaza útskaaiende taal.

De natoergedichten binne meast delslach fan tochten troch it wide wetterlân fan de kop fan Oerisel mei syn marren, fearten, reidkragen, oerflein fan gâns

[p. 27]

fûgelsoarten, hurde wyn en reinstjalpen. De beskriuwing fan dizze, op it earste each ûnskuldige taferieltsjes bringt gauris wredens oan it ljocht, in fiskslinende reager, in deariden hazze, ferûngelokke guozzen.

Yn guon fan de natoergedichten is de dichter sels oanwêzich. De lêzer belibbet net folle aardichheid oan it optreden fan dizze singuliere gast - hy is in wat steurende faktor. Sa freget er, yn wylde stoarm mei reinsnjitten, omtinken foar it ferskynsel fan syn blaasloazing, en foar de symbolyk fan de dêrút ûntsprutende ‘giele striel’. Of hy stiet, wer yn 'e rein, mei de hannen yn syn ‘dweiltrochwiete jasbûsen’.

De sintimentele gedichten steane yn skel kontrast mei de natoergedichten. De seizoenfêste natoerman mei syn foarkar foar min waar, lit him yn dizze gedichten op suver ûnweardige wize meislepe troch hiel faach omskreaune gefoelens. Syn krappe, byldzjende styl, dêr't guon fan syn natoerfersen fan tsjûgje, lit him hjir yn 'e steek. Fan styl kin hjir net iens mear praat wurde en gedichten as ‘fearboat’, ‘skuldgefoel’, ‘ljouwert’ foarmje sawat it djiptepunt yn dizze bondel.

Fan syn op 'e dichtkeunst konsintrearre fersen neam ik ‘ballpoint’:

myn parker
dizze pinnefoarmige kamera
patroan foarsjoen fan in rustfrij stielen kûgel
registrearret wurd foar wurd en swart op wyt
wat der bart op it novimberlân
dêr't it read fan 'e jacht yn it lette grien dellein wurdt

Dit registrearjen dat sawol reseptyf (‘kamera’) as aktyf (‘kûgel’) is, komt, al hoe'n aardige oefening at it ek is, wat doelleas oer. Wat kin der allegear wol net barre op novimberlân en yn hokker ferbân is it noadich of aardich of relevant om dêr omtinken oan te jaan? De fraach of sok registrearjen eins wol mooglik is, skynt de dichter hjir wol dwaande te hâlden - hoe swart op wyt werjaan dat read op grien komt - mar fynt er der eins in antwurd op?

Sykjend nei in gedicht dêr't de hjirboppe A, B en C neamde karakteristiken min ofte mear yn gearfalle, in gedicht dus basearre op in natoerbarren, dat ferbiningen leit mei de wrâld fan minsklike gefoelens en rjocht docht oan de dichter syn artistike ambysjes is ‘duende’.

sabeare doelleas fleanende guozzen
lange flechten fûgels boppe de swarte mar

op de polderdyk de boartoer
warskôgjende finger ferljochte omheechstutsen
mar net foar guozzen

myn earen heine it lûd fan brekkend iis
it oangean fan ferwûne fûgels
dy't delsaaie op wat moarns noch iepen wetter wie

hoe read de mar kleuret fan bloed en stjerrende sinne

[p. 28]

It is de dei dat de winter ynfalt en dat de sinne ûndergiet. In boartoer is al ferljochte, mar noch is der wat let ljocht oan 'e himel, in reade feech dy't him yn 'e swarte mar wjerspegelet, donkere silhûetten fan in flecht guozzen. Der is temin ljocht om de guozzen troch it iis spatten te sjen.

Dy boartoer stiet wat op in frjemd plak dêre op dy polderdyk en kriget ek wat in nuvere funksje. Syn ferljochting sil dochs alle jûnen wol oanflûpe, iis of gjin iis.

It byld fan dy guozzen dy't yn lange flechten delsaaie op it flintertinne, messkerpe iis hat eat finaal oertsjûgjends. De beskriuwing dêrfan op basis fan lûden jout noch mear tsjusterens, makaberens oan dit drama. Der is tagelyk ôfstân. It taferiel hat eat beëangstigjends, de natoer liket yn 'e war te wêzen. Men tinkt oan de minske, fan syn jiergong, syn libbensgong ferfrjemde.

Dit krêftige byld lit in soad ynterpretaasje ta. De lêzer kin him mar oerjaan oan syn eigen dichterlike frijheid en sa de grins tusken wat der stiet en syn eigen útlis dêrfan útwiskje. Mar jout de dichter sels ek in oanwizing? Hy jout dy boartoer ommers ek in sinbyldige funksje?

Mei't de omfleanderij fan de fûgels yn 'e earste rigel ‘sabeare doelleas’ neamd wurdt, kent de dichter der sa't it liket dochs in doel oan ta. Moatte wy dizze massale ‘crash’ dan as yn 'e bedoeling lizzend, as in massale selsmoard sjen? Mar wat kin de sin fan soks wêze, dat wurdt net dúdlik.

Dat ‘bloed’ en dy ‘stjerrende sinne’ jouwe in moai dekoratyf read yn 'e slútrigel, of moat dit de ûndergong fan de wrâld foarstelle? De titel duende set it gehiel yn in finaal mispleatste spaanske skimering del.

Literêre wearde sil wol nea mei in lineaal útmetten wurde kinne en in kritykautomaat, soe dy al ea útfûn wurde, sil nea antwurd jaan kinne op 'e fraach: Wat fûnst der no sels fan? Syn antwurd soe ús yn gjin gefal in byt skele kinne. In kritikus is ek mar in minske, mar giet it dêr no net krekt om? Guon minsken betreure it dat de literêre krityk net objektyf is en dat hja net by steat is om iens en foar altyd út te meitsjen oft in bepaalde publikaasje ta de literêre kanon rekkene wurde moat as net.

Der is reden genôch om it sjenre krityk-skriuwen yn Fryslân mei in skalk each te besjen. It is no ienris ûnmooglik om alle kritisy oan in set ‘objektive regels’ te binen. Krityk is yn lêste ynstânsje per definysje tiids- en persoansbûn, subjektyf en relatyf. Foar't no elk dy't dit lêst begjint te gûlen út ûnmacht en ûnfrede, moat betocht wurde dat literatuer gjin woskpoeier of biksbrokken oan 'e merk bringt, mar produkten dy't ta doel hawwe om de minsken te roeren, te reitsjen, opstannich te meitsjen en mear fan sokke

[p. 29]

slim te standerdisearjen ferskynsels op te roppen. Ferskynsels dy't ik, dat sil dúdlik wêze, by it lêzen fan Jelle Kaspersma syn nijste gedichten te min by mysels waarnommen haw.