Trotwaer. Jaargang 20

[p. 252]

Sjoerd Palstra
De praatpoppe

It wie grif al in oardel jier lyn dat Klaske opnomd wie yn in úthôf fan de psychiatryske ynrjochting Welgeest. Allinne koe hja echt net mear, en mei de bern wie it oan ien tried wei rûzje en dwersens.

‘Jo moatte der ris in skoftsje út.’

Dat like har wol fleanen, en sûnt har dokter dat advys jûn hie, wie Klaske noch dwerser wurden. Salang't alles har ôfspile tusken de muorren fan har eigen flat, mocht it noch hinnebruie, mar doe't hja rûzje krige mei de buorlju ûnder en mei folle jiskepûden begûn te smiten, duorre it net lang of de plysje waard derby helle en soarge de sûnenstsjinst foar opname. De bern wurken mei en hopen har mem ienris wer sûn te wurd te kinnen.

Ik lies it brief nochris oer doe't ik by Middenmeer efkes fan de autobaan gong om in kop kofje. ‘Ik ben weer aardig op streek en hoop van jou hetzelfde, maar kom gerust eens langs op komende donderdag, tegen koffietijd. Je zuster Klaartje.’

‘Klaartje’, hoe helle hja it yn 'e holle. Yn alle gefallen, der wie wer ris in brief, en ik wie wolkom.

By it Lukassikehûs wie romte om te stallen, en mei de tram wie ik doe yn in kertier op de grêft dêr't ik wêze moast. Nûmer 249, in treppen mei bordes. Dêr stie ik foar de hege foardoar fan in 17de-ieusk grêftehûs, midden yn Amsterdam, in psychiatryske klinyk. Fier yn it gebou gong in skille oer; op itselde stuit lykwols waard de doar iependien troch in religieuze suster mei in swart kapke oer it hier.

‘Kom deryn, jo wurde ferwachte, Klaartje is der klear foar, hja wie al bang dat jo de trein fersitte soenen.’

‘Dat falt wat ta hear, mei de auto koe ik hjir maklik komme, hoe is it oars mei har?’

De suster joech gjin andert en brocht my yn in grutte keamer dy't útseach op in stik tún efter hûs en de grêft.

‘Ik sil har roppe, efkes geduld dwaan.’

Klaske wie it frjemd mei gongen. Yn har jonge jierren hie hja har folslein foar de Graal ynset yn Haarlim, oant hja Jaap Gerdes moete. Al gau wie

[p. 253]

it fêste ferkearing wurden en yn it begjin fan de oarloch wienen hja troud, op it stedshûs yn Amsterdam en yn de Fransiskustsjerke fan Boalsert.

Heit en mem wienen tefreden, Klaske wie teplak, en Jaap ferstie syn fak. Mar hoe dan ek, it wurk siet tsjin, Jaap krige ûntslach en dêrmei begûn de ellinde. Om dochs yn it fak te bliuwen joech er him op foar wurk yn Berlyn. It wurk foldie bêst, it lean like derop en Jaap naam alle argewaasje deropta as er op ferlof wie yn Amsterdam. De druk dy't op Klaske ôfkaam, waard har lykwols te mânsk. Foar de simmer waard de húshâlding dan ek opbrutsen en setten hja har nei wenjen yn Berlyn. Dêr ek waard har earste, in lytse Sjoerd, berne.

De ein fan de oarloch makken hja yn Berlyn mei. De reis werom wie ferskriklik en de ellinde dêrnei wie net te beskriuwen. It hoe en het bin ik nea gewaarwurden. Wol stie fêst dat Jaap gjin partijlid wie en him nea mei de polityk ynlitten hie. Arbeidzje yn Dútslân dienen der in protte, guon frijwillich, fierwei de measten mei grutte tsjinsin en twongen.

Stadichoan kaam der mear wurk, in protte wurk sels. Jaap en Klaske profitearren fan de tiid, en Jaap wie in betûft fakman. De húshâlding waard grutter en dêrmei de soargen. Lykwols, mear as goed foar himsels en de húshâlding wie, socht Jaap syn heil yn de kroech. Simmers foel it ta, dan hie er ferdivedaasje genôch op de tún, mar winters wie dêr de kroech, èn de froulju. Hy moat der in protte trochjage ha, ek syn sûnens waard der net better op.

Klopjen op de doar. Dêr wie Klaske. Hja hie in kreas mantelpakje oan en it hier wie fersoarge. Myn earste idee wie: Klaske yn de bêste jierren fan har libben. Hja wie fleurich, tige praatsk, suver ynnimmend. ‘Hoe is it mei dy, ju?’

Ik koe har allinne sizze dat it mei my goed wie.

‘Mei my giet it poerbêst, dêrom mocht ik ek famylje oerfreegje. Wy kinne hjir aansen tegearre ite, as it droech is geane wy fan 'e middei ek efkes de tún yn. Dat meist wol net?’

‘Jawis fanke, de natoer is my alles. Ha jimme in grutte tún, hjir efter hûs?’

Der folge in hiel ferhaal oer de blommen dy't der sûnt ferline jier bykomd wienen, gâns fêste planten wienen yn it plak kommen fan de âldere, dy't ‘útskaaid’ wienen. It wie in pracht, sa hie de túnman syn bêst dien.

‘Hoe is it mei de bern ju?’ De frage wie der al út, mear út ferfeling as út echte niget. Mooglik hie ik it better net freegje kinnen. Hie hja net in protte ellinde meimakke, ek mei de bern? Fan de oare kant, wat hienen dy ek net in fleur brocht yn har húshâlding. Hja seach nei bûten, gong oerein nei de

[p. 254]

brune tafel yn de hoeke, helle kopkes, sûker en molke, en geat yn.

‘Meist wol in koekje?’ Ik krige in koekje fan it skaaltsje en lei it nêst myn kofje. De rook allinne al die my goed.

‘Jaap hie it lêste jier ek neat mear ju, hy is stoarn oan longûntstekking, mar ek sûnder hie er gongen hear, fan ferfeling en drank. De tún hie er simmers neat mear oan dwaan kinnen, syn rêch wie sa stiif as in planke, en doe't de hjerst kaam wie er net út de kroech te slaan. Hast alle jûnen oan de drank, en dan rûzje meitsje oant nachts twa, trije oere ta. Do kinst begripe dat der doe foar ús hielendal neat mear oer bleau.’

‘Hiest net help krije kinnen?’

‘Help? Moatst dat wurd nochris sizze, dan fertel ik dy wat oars.’ Ik hold my stil, benijd wat kant hja út woe.

‘Ik hoegde gjin help, Jaap moast holpen wurde, en ik wist net hoe't ik dat ha moast. Altiten hie ik te min jild. Beiden hellen wy út de húshâldbeurs wat wy brûke moasten, en as it op it iten oankaam hie ik te min. Jaap oerlei dan ek wol wer, de rekkentsjes kloppen ek sa te sjen, oant ik derefter kaam dat deselde rekkens my twa, trije kear foarlein waarden. It moast sa wêze, fjouwerhûndert gûne of mear yn de moanne oan drank en oare kosten, en dat foar ien minske. Ik koe der neat oan dwaan, ik doarst ek net, want...’

‘Wêrom bist dan net nei sosjale saken ta gongen, grif hienen dêr lju west dy't dy it paad wize koenen. Jaap siet gewoan oan de drank fêst, liket my ta. Ik ha soks ris meimakke mei ien op it ministearje, dy koe net...’

‘Do hast maklik praten, jim hoegden mar nei in sjef te gean en alles waard regele. Hiest ris witte moatten wat der foar my regele waard, neat, mar dan ek neat. Us moeder hat sels net iens wat foar my regelje kinnen, sels net doe't ik earm en siik mei de lytse jonge út Berlyn thúskomd wie. Gau moast ik Boalsert wer út. In skande wie it. Grif hie ik, mei Jaap, by de NSB west en Boalsert koe dat net ferneare. No, op dit stuit, ha ik help, en ik fiel my goed.’

Us mem, moeder hie hja it mar oer hieltiten, wat moast dy noch mear dien ha? Twa moanne hie Klaske mei de lytse jonge by har west. Frijheid wie it biedwurd, en mem skikte har deryn. Lykwols, doe't de njoggende wike om wie, koe dy net mear. Der wie Klaske net sa'n soad nei it sin, en de lytse jonge koe mar hiel stadich fan syn sike mage ôfkomme. Wat hienen dy bern ek iten de lêste winter yn Berlyn?

‘Mar ik ha no alles oerwûn, Jaap is dea, Sjoerd is teplak, Anny en Pytsje binne it hûs út en troud. En ik bin frij, alles bin ik te boppe komd, oerwûn, sels ha ik it dien. Ik bin hjir echt yn myn elemint, in elemintsitewaasje, en noait gean ik der wer út. Frij bin ik, ik bin in echt frije frou,

[p. 255]

in frijetiidsminske sizze de oaren fan my. Ik wit net krekt wat it betsjut, mar dat etiket plakke se my op, frijetiidsminske, sa'n lyts papierke mei plaksel oan de oare kant, witst wol. Frijetiidsminske. As ik fan it húske kom, is dat it earste wat ik sjoch, frijetiidsminske, op in etiketsje. Us dokter sjoch ik it ek op de rêch dragen as er hjir ta de doar útstapt. Ha ha ha, moatst ris sjen, dêr giet Jan mei syn iiskarre oer de grêft, frijetiidsminske is er wurden. Sjoch, it etiketsje hat er foar op de bakfyts.’

Ik seach troch it finster, in mosk siet op it stoepepealtsje, in pear lúkse weinen skoden foarby. Hja lake, seach nei har lege kofjekopke en skattere de keamer fol.

‘Kofje foar in frijetiidsminske. Wolst noch in bakje ha? Oars wurdt it noch kâld, dat soe in griis wêze, dy frijetiidskofje ek. Frijetiidskofje. Do witst fansels net wat it betsjut, jimme hienen altyd it etiketsje op de rêch, in stik buordpapier foar de kop mei ‘frijetiidsminske’ derop. Hast wolris echt wat dien? Yn Boalsert wiest ek al te tear om mei te dwaan, en letter, doe't ik by de Graal wie, hast moeder ek net sa'n protte út de hannen nomd. De lêste kear dat wy merke fierden, noch foar de oarloch, dûnsesto mei Liuwe, wylst ik mei him ôfpraat hie. Dat witst dochs likegoed as ik.’

‘Do wiest frij Klaske, en trouwe mei Jaap hie...’

‘Hast gelyk oan, Jaap wie in leave jonge, mar wêrom hast my net warskôge, do hiest troch dat er sa graach dronk. Och ja, frijetiidsminske, dat bin ik, dat wie Jaap, en dat is er no wer, twa meter ûnder de seadden op Buitenveldert. Twa meter..., noait komt er werom, lokkich. Dochs ien ding dêr't ik bliid mei wêze kin: twa meter frijetiidsminske. Hoe bist hjir oars komd ju, wie it ferkear nei de grêft net ferskriklik drok?’

‘Ik ha myn auto by it Lukas stald, hie ik dy dat al net sein?’

‘God, dat is wier ek, as frijetiidsminske hie ik dat dochs witte moatten; der siet in etiketsje op, yn Boalsert destiids al, do in auto, ik in fyts. Dy fyts hast letter noch fan my liend om yn Den Haach makliker op kantoar komme te kinnen. Ha ha ha, mei lekke bannen do op it Voorhout. Dêr koe Wettersteat neat oan feroarje, likemin asto keare koest dat Zoetermeer ynboud waard troch hege toerflats. Al dy frijetiidsminsken byinoar ha it monstrum Zoetermeer delskiten as grutte Haachske loarten dy't oer tsien jier yninoar sakje sille lykas alle stront op de wrâld, as de froast deroerhinne west hat. Wêr hast sa lang sitten oars, bist ek al mei pinsjoen tink?’

‘Klaske, no moatst ris goed harkje, do witst noch wol dat ik dy...’

‘Hoe soe ik it net witte, ja, ús moeder wie in goed minske, bedoelde it goed. Heit hie it fierstente drok, mar de oaren ha my stikke litten, it wienen allegearre frijetiidsminsken, mei har eigen dronken keardels, sike

[p. 256]

bern en lytse beurzen. Neat ha se my oerlitten. Myn sike skonken ha ik sels better makke, oars hie ik help krigen. Neat ha ik hâlde kinnen, ha ha ha, rom bom bom slacht de tromme, en dêr begjint it ek om. Neat ha ik meinomd, neaken en bleat dêr op 'e stoepe.’

Hja wiisde nei bûten, fier wei, dêr't earne it bordes wêze moast. ‘Neat, mar dan ek neat. En witst wat it slimste wie, net datsto alles hast en ik neat, mar myn poppe, myn grutte praatpoppe Minke hast meinomd en net werombrocht, ek yn Berlyn net, do frijetiidsminske. Sjoch, it etiketsje sit dy op de rêch plakt.’

Wylst hie hja kofje yngetten en kaam hja mei it folle kopke op my ta. ‘Op dyn rêch stiet it noch, frijetiidsminske.’

Ik wie oereingongen en treau it reade knopke ûnder de stopkontakten yn ear't hja my stroffelje litte koe.

De suster moat om de hoeke stien ha te harkjen.