Trotwaer. Jaargang 20

[p. 212]

Hans Westra
Ferset après la lettre

Oer: Willem Verf, Tiid fan libjen.
Friese Pers Boekerij b.v., Drachten/Ljouwert 1987.

Men moat Verf neijaan dat er mei elts boek wer wat nijs besiket. Nei de reboelje yn 'e Turfhoeke fan 1925 yn It bliuwt pielen en it begjin fan de jierren tachtich yn In delgeande tiid en oare plysjeferhalen, ha wy dan no Tiid fan libjen, dat him ôfspilet yn Dútslân anno 1985. Gâns ûnderskate fermiddens en sitewaasjes, mar dochs sitte der wol in pear konstanten yn dy trije boeken. It politike/sosjale en it emosjonele barren rinne trochinoar en it boadskip dat Verf hat komt dúdlik nei foaren. Verf skriuwt tige lêsbere boeken, en hoewol't Tiid fan libjen neffens my net sûnder minpunten is, hat de skriuwer in flot lêzende roman ôflevere, stilistysk geef en mei genôch djipte. In knappe prestaasje is dat nei de klimaks yn it ferhaal de spanning nochris opfierd wurdt ta in nij hichtepunt, dat lang neigalmet at je it boek ien kear úthawwe. By myn witten binne soksoarte thrillerachtige effekten seldsum yn 'e Fryske skriuwerij.

It boek is skreaun yn in Wâldsk kleurd Frysk. Ek de haadfiguer Eelke, in Stienzer, praat fan ‘heule’. It meastepart fan de dialogen stiet foar Dútsktalige petearen. Troch hjir en dêr in Dútske frase of in pear wurden yn te laskjen wurdt it realisme fuortsterke. Ut en troch hat Eelke wat lytse taalswierrichheidsjes lykas: ‘[...] hy koe lykwols yn it Dútsk de wurden net fine. “Sterkte”, soksawat, mar dat wie stisel yn it Dútsk’ (s.26). Hoewol't Eelke yn it Sealterlân bedarret, komt it Sealter Frysk amperoan en it Platdútsk helendal net oan bar. De couleur locale is lykswol goed troffen. Hjir en dêr binne noch wol wat taal- en printflaterkes ynslûpt. Fierders is it kursyf foar alle frjemde wurden en foar it Dútsk net heiendal konsekwint brûkt. Slimmer fyn ik dat yn it Dútsk de ß transkribeard is troch sz ynpleats fan it offisjele ss. Boppedat blykt de printer op s.96 dy ß àl yn foarrie te hawwen.

It ferhaal wurdt ferteld troch in alwittende ferteller, en dat hat in oantal gefolgen foar it boek. Gauris wurdt it ferhaal ferteld fanút it perspektyf fan ien fan de haadfigueren, mar ek dan heare wy de stim fan Verf der trochhinne. Bygelyks (s.9):

[p. 213]

Eelke wie in man fan fiifentritich jier, mei ljocht, hast readeftich hier. Hy hie in ferware, sprutige hûd fan ien dy't net oer de sinne kin, mar dochs in soad bûten is. Hy wie 1.85 lang. Op 'e holle, boppenop, waard er al aardich keal; sadwaande hied er sûnt twa jier it hier koart. De jierren dêrfoar hie it him mei lange slaggen op 'e skouders hongen, mar dat koe langer net. Hy woe net foar pipo rinne.

Verf kin net sûnder in alwittende ferteller om't er, lykas wol mear skriuwers, in boadskip útdraacht. En om't er alle achtergrûnen beljochtsje wol, moat er dizze konstruksje wol tapasse. De ynformaasje wurdt dan wol krekter, mar de ôfstân tusken lêzer en romanfigueren wurdt wer wat grutter.

Neffens eigen sizzen besiket Verf sûnt It bliuwt pielen literêre swietekau te mijen. Op in inkelde útsjitter nei (sjoch hjirboppen) is dat fierhinne slagge. Eelke is, lykas Verf, yn tal fan opsichten in erfgenamt fan de jierren sechstich, dy't omtangelet mei it postmoderne tiidrek. Dat kostet him syn hier, syn baan, en syn freondinne. At er foar in snabbeltsje nei Dútslân ta moat, rekket er op 'e weromreis mei moterpech oan 'e kant fan de dyk yn de buert fan Scharrel (ûnder Oldenburg). Dêr rekket er betrutsen by de frou Gretchen en har famylje-problemen en simultaan by it ûntdekken en oprôljen fan in nazi-binde. Dy nazi-binde is feitliks in knokploech fan asfalt-jongerein, ûnder lieding fan (neo-)nazi's. Yn dy pear dagen fine Eelke en Gretchen elkoar, net allinnich trochdat hja geastlik op ien golflingte sitte, mar ek troch de steun en kammeraatskip dy't hja hast ûngemurken fan elkoar hawwe. Ek Gretchen hat har ûntjûn fia it idealisme, dat him oppenearjen bliuwt, nei in wat mear realistyske hâlding. Wat harren ferhâlding oanbelanget bliuwe Eelke en Gretchen realist.

Parallel mei de tanadering tusken Eelke en Gretchen èn it op it spoar kommen fan de nazi's rint it opkalefaterjen fan de âld moter dy't by Gretchen-en-dy yn it hok stie. Yn 'e literêre tradysje lizze moters, mechaniken en mesines net op in bêste namme. Yn Tiid fan libjen hat de moter suver in symboalfunksje foar de ferbûnens tusken Gretchen en Eelke, ek al fanwegen de heitefunksje dy't Eelke foar Peter, it soantsje fan Gretchen, ferfullet (s.73):

Hy kaam werom út it doarp mei Gretchens rammeljende folkswein, Peter siet njonken him en op de achterbank lei fan alles: de twa motortsjillen, mei de âlde bannen fol nije lucht; fiif liter motoroalje, twa nije bûzjy's [...] en in stik karton mei papier deroerhinne. Derûnder siet foar tsien mark Dútsk kofjegebak.

Troch it mei soarch útkiezen fan details wurde de sterkste effekten berikke. Mei in inkelde pinnestreek wit Verf in earder houlik te beskriuwen (s.50):

[p. 214]

Mar echt prate died er net: net oer polityk, net oer muzyk, net oer boeken, net oer keunst, net iens oer de kwaliteit fan it bier, heechút heul inkeld oer it waar. Oer it wurk prate hy sa no en dan wol; ik wit no feitlik noch net oft der wat oars yn him om gie dan [sic] it wurk. Noch net.

Goed skriuwen is jin beheine. Op guon punten is de skriuwer dan ek sober mei syn ynformaasje, en dat lit de lêzer de romte. Dêrtroch is de relaasje fan Eelke en Gretchen gjin swietekau en dêrtroch ek wurdt de spanning oan 'e ein ta opboud.

Lykswol binne der al in pear oerstallige stikken yn Tiid fan libjen. Bygelyks it hele haadstik seis, dat oer it ferline fan Gretchen har pake Walter giet. Mar benammen ek de lange útweidings oer Otto Maier en it ferline fan Hermann Jakobson en dy syn omballings yn Israel en Libanon meitsje foaral haadstik tsien ta in dreech stik lêzen. De measte relevante ynformaasje yn dy stikken komt earne oars ek wol nei foaren, boppedat witte Gretchen en Eelke ek letter krekt wat der allegear oan 'e hân wie. It karakter fan de neo-nazi Otto Maier sprekt foar himsels. En it ynsjuch yn 'e driuwfearen fan in foar it each fatsoenlike SS'er fereasket net de foech tritich siden dy't Verf der oan wijd hat. Wat dat oangiet is it pertret dat Verf yn syn reisferslach yn De Strikel 1986-9, s. 280-286, jout aardich konkreter en lêsberder. At der al ekstra ynformaasje jûn wurde moatten hie, dan hiene de achtergrûn en de motivaasje fan de jonges fan de knokploech oan bar komme mochten. Fan Verf hie ik dat - sjoen syn preokkupaasjes - eins al ferwachte.

It politike probleem dat yn Tiid fan libjen oan de oarder komt - it fassisme dat hyltyd de kop wer opstekt - is folle struktureler as at men tinke soe. It is benammen in mentaliteitskwestje: yn Dútslân binne se gauwer betocht op gefaar fan lofts as fan rjochts. Yn sa'n ramt kin men ek it oarlochsferline fan Eelke syn heit en de Nederlânske Uny besjen. It net sjen wollen fan it misdiedige karakter fan fassisme, dat besiket him te ferskûljen achter in fassade fan fatsoen en reedlikheid, betsjut swichtsje foar tirannen. Tiid fan libjen is wat dat oangiet in warskôging, en yn in tiid weryn't de mentaliteit him ferhurdet is it fan belang om wach te wêzen.