|
| |
| |
| |
Eppie Dam
In brokkelich spul mei fjoer
Oer: R.R.R. van der Leest, Wyn en fearren.
Koperative Utjowerij, Boalsert 1986.
‘Men lêst in gedicht út nijsgjirrigens, om in ûnderfining op te dwaan, net om te sjen oft it wol oan jins easken foldocht.
De kritearia dy't werklik spylje, komme pas foar it ljocht yn 'e moeting, de konfrontaasje mei it gedicht.’
(Piter Boersma)
| |
1.
Yn 'e lêste jiergong fan De Kul ha Tr. Riemersma en ik in lytse diskusje hân oer literatuerkrityk. Yn dy diskusje kamen in rasjoneel-analytyske en in persoanlik-emoasjonele benadering fan literêre teksten, foarinoaroer te stean. Neffens Riemersma, en ik kin it dêr wol mei lykfine, is ús wichtichste ferskil dat hy de literatuerkrityk sjocht as in ûnderdiel fan de literatuerwittenskip, wylst ik de literatuerkrityk ta de literatuer rekkenje.
Riemersma makket dat noch eksplisiter troch twa soarten fan talen te neamen: de objekttaal (de taal fan de besjoene tekst) en de metataal (de taal wêryn't men hifket en skôget), en hy hat de yndruk dat dy ynstrumintale metataal foar my net in adekwaat middel is om oer poëzij te skriuwen, mar dat ik dêrfoar leaver de objekttaal brûk. Riemersma sjocht dêr gjin heil yn, want, sa wol er ha, yn objekttaal kin men op syn heechtst it objekt reprodusearje, net analysearje of kritisearje.
Dat ik my by it besprekken fan in literêre tekst fan dy objekttaal betsjinje, dêrfan bin ik my bewust. Benammen by it skriuwen oer poëzij leit myn taalgebrûk gauris yn it ferlingde fan it fers, wêrtroch it besprekken bytiden wat weikriget fan fierder-dichtsjen. Dat ik mei myn objekttaal ek net analysearje en kritisearje kinne soe, giet my lykwols al te fier. Ek yn objekttaal kin ik ommers út it fers weistappe en oantoane wat my yn it fers oanstiet en wat net. Dat myn wize fan sprekken dan mear suggestyf is as eksakt, hat earder ynfloed op 'e kleur as op 'e ynhâld fan it besprek.
| |
| |
Riemersma wol, leau ik, de persoanlik-emoasjonele ynbring fan de besprekker ta in minimum redusearje en dêrfoar yn 't plak in minder beheinde, mear ôfstanlike benadering ha, om sa ta mear algemiene wierheden te kommen oangeande de tekst. Ik freegje my ôf oft dat kin.
Ik ha ea wolris it idee hân dat it mooglik wêze soe en skeakelje de persoan fan de besprekker alhiel út. De tekst foar himsels sprekke litte, hiet it dan. Mar in tekst sprekt nea net foar himsels, in tekst moat heard of lêzen wurde troch in yndividu fan fleis en bloed, oars bestiet dy tekst net iens. En likegoed as dat read yn kombinaasje mei giel in oare kleur opsmyt as read yn kombinaasje mei blau, smyt fers A hifke troch besprekker B in oar besprek op as fers A hifke troch besprekker C. De útkomsten kinne sels flokke.
Riemersma sil it better witte as ik: wittenskip mei in grutte W bestiet net, want wittenskip en wittenskip is twa. Ek yn 'e wittenskip is ommers sprake fan ûnderskate skoallen mei elk in eigen benaderingswize. Fers A sil dêrom altyd hifke wurde troch beprekker wB of besprekker wC (sorry), mei alle ferskillen dy't dêrmei anneks binne. En is dy w dan net in doekje foar it blieden?
Riemersma seit de yndruk te hawwen dat ik in rasjonalistyske oanpak by it resinsearjen ôfwiis, ja, dat dy my sels emoasjoneel tsjinstean soe. Neat is minder wier. Ik nim mei belangstelling kennis fan elke manier fan resinsearjen en ik bin boppedat fan betinken dat elke benadering syn eigen lytse stikje wierheid oangeande it literêre wurk, boppe wetter helje kin. Ik soe wolle dat Riemersma likefolle wurdearring opbringe koe foar myn wize fan besprekken as dat ik ‘opbring’ foar sinent. Dan soe ik kwalifikaasjes as ‘amateuristysk’ en ‘provinsjalistysk’ der graach op tanimme.
Undertusken wol ik wol tajaan dat oan in persoanlik-emoasjonele benadering, noedlike kanten sitte. Sa'n benadering kin maklik liede ta dryste en dweepsuchtige eskapades, wêrfan it effekt omkeard evenredich is oan de yntinsje. In besprekker dy't syn emoasjes har gerak jaan wol, rint it gefaar om tróch te slaan en de tekst yn tsjinst te stellen fan syn gefoelens, yn stee fan oarsom. Dêrom sil in besprekker dy't in persoanlik-emoasjonele benadering foar kar nimt, hieltyd soberearje moatte om net yn 'e koarts te bliuwen dy't it literêre wurk him oandwaan kin.
Yn 'e hjir te besprekken bondel Wyn en fearren stiet it fers SKAAKSONNET (s. 22). Dêryn set Van der Leest twa manieren fan skaakspyljen foarinoaroer: in tige berekkene oanpak neffens de ‘wittenskip dy jout in koel bewiis fan wat de winner kin’ en ‘in striid dy't rûzemoezich tagiet’. Op it aventoer kies ik as besprekker dan dochs foar it lêste. En ik stim de dichter m.m. mei, at er oan 'e ein fan it fers ta de konklúzje komt: it ‘bliuwt in brokk'lich spul mei fjoer’.
| |
| |
| |
2.
Dichter
mei myn beide lofterhannen
hoe't mitselders de muorren sette
it timmerfolk de spanten slacht
de dekkers de pannen lizze
en hoe't it mei-inoar in hûs wurdt
hoe moat ik sokke lju bewize
Ofgeand op 'e titel fan Van der Leest syn nijste bondel, soe de lêzer omtrint konkludearje moatte dat it skriuwen en publisearjen fan poëzij, foar de dichter sels in spultsje is fan kâlde fuotten. De útdrukking ‘wyn en fearren’ wurdt yn it Frysk Wurdboek ommers oerset mei ‘ijdele praal, schijnvertoning’. Trouwens, ek yn 'e titel fan syn foarlêste bondel tilt it, op it earste each, net op fan pretinsjes: Keunst en fleanwurk.
Lykwols, op titels kin men jin fersjen. De dichter mei dan op s. 16 sizze: ‘wat haw ik oan poëzij / fersebondels by de rûs’ en ‘nee gjin dichterlik geskyt / dat is mar sabeare guod’, hy docht dy (suver yroanyske) útspraken yn relaasje ta it frommes dat foar him it ‘rôze boekje’ iependocht, en dêr kin fansels gjin keunst tsjinoan. Undertusken binne dy útspraken al dien en, paradoksaal genôch, ek noch yn rigels poëzij. It hat de dichter dus kenlik noch altyd de muoite wurdich west en bring de twastriid tusken KEUNST EN WURKLIKHEID (ferstitel) ûnder wurden yn in fers.
It earst fers fan de bondel liket ek direkt al yn tsjinspraak te wêzen mei de titel fan de bondel sels. Wylst de dichter dêryn noch, omtrint as in âld man, wurd ha wol dat (syn) skriuwen oars neat is as idelheid, toant er yn DICHTER (s. 5) krekt in soarte fan jeugdige oerdwealskens, at er seit dat er ‘fan wurden wol in wrald bouwe kin’. Nei alle gedachten sûnder it te witten, en grif sûnder it te wollen, jout Van der Leest yn dizze wurden in kearnachtige karakteristyk fan syn eigen poëzij, wêryn't elk fers in wrâld is, fan wurden boud.
It byld fan it bouwen yn relaasje ta it skriuwen fan in fers, sprekt my tige oan.
| |
| |
Skriuwen is ek in fak. Benammen de fersen fan Van der Leest bewize dat fakkundigens in betingst is foar it skriuwen fan in goede tekst. It is oan dy fersen te sjen dat er weet hat fan it dichtsjen op 'e kante sintimeter, op it skerp fan it iene wurd. En krekt likegoed as dat, om even yn it byld te bliuwen, it mitselwurk yn tsjinst komt te stean fan de skjintme fan it gebou, wurdt it wurd-foar-wurd opbouwen fan it fers ûndergeskikt oan de poëzij. Foarmbehearsking is net doel, mar middel. Boppedat, behalven mitselder (pieler mei de matearje), is de dichter ek noch arsjitekt (drager fan it idee).
Yn it fers OAN ABE-EN-DY (s. 8) meie wy even by de dichter op 'e steger sjen, at er bouwendewei de yndruk kriget, syn wurk is neat mear as in samling fan ‘úttochte rigels sûnder spontanens’. It einrisseltaat is lylwols in tige persoanlik en oangripend fers, dêr't it ambachtlik pielen net mear oan ôf te sjen is. Sa'n bouwurk bliuwt dan ek net yn 'e fûneminten fan de grûnbegjinsels hingjen, mar it nimt in hegere flecht: wyn, fearren, fleanwurk - om koart te gean: keunst.
| |
3.
‘Ik hie it swit al dik in oere yn 'e hannen, en it woe mar net mei in lyts, byneed och sa lullich goaltsje. Doe't Roel trije menuten foar de ein dochs noch ientsje sette, krige ik triennen yn 'e eagen, en sa wienen der wol mear. Soks ha 'k no noait as ik fersen lês.’
(Jan J. Bylsma n.o.f. It Fean-Limburgia op 6-10-68)
Triennen yn 'e eagen by in fuotbalwedtriid, dat kin. Yndie, dêr hat poëzij faak wol oan. Fan de hokkerdeis ferstoarne dichter Cees Buddingh' is bekend dat er noch noait in stap hurder rûn hat om op in poëzijmanifestaasje te kommen, mar hy fytste him geregeld, oerallich, yn it swit en út 'e naden om net in menút te missen fan syn DFC (letter FC Dordrecht, no DS '79).
Triennen yn 'e eagen by it hearren fan in ferske, dat kin ek. As lyts jonkje haw ik it in kear meimakke, doe't ik de Zuiderzeeballade fan Sylvain Poons op 'e radio hearde (‘Die jón-gen... is je ome, die is dood...’). Letter fûn ik út dat triennen om in tekst noch neat sizze oer de kwaliteit fan dy tekst, of it moast al sa wêze dat der in omkeard ferbân bestiet. Wettergefoelige teksten binne gauris grouwélich sentiminteel, en mear net. Dus triennen by it lêzen fan in fers, doocht sa'n fers dan wol?
It kin ek wêze dat de lêzer net doocht. Goed besjoen doocht gjin inkelde lêzer, befoaroardiele, beheind en behypt mei persoanlike bagaazje at er no ienkear is. Oan 'e oare kant is dat ek wer krekt wat de lêzer ta lêzer makket. Mei Piter Boersma, lês ik in fers om in ûnderfining op te dwaan. Dat kin in
| |
| |
slim emoasjonele ûnderfining wêze, mar op himsels seit dat noch neat oer de literêre wearde fan it fers. Ek in fers dat minder of gjin emoasjes opropt, kin literêre betsjutting ha.
De earste kears dat ik it earder-neamde fers OAN ABE-EN-DY fan Van der Leest lies, ik sil net sizze dat it triennen wiene, mar myn eagen glinsteren. Miskyn lei him dat yndie oan my. As seizoenkaart-hâlder fan It Fean en de skiednis fan de klub in bytsje kundich, sil ik grif gefoelich wêze foar dit fers, dat ommers referearret oan it sportyf-emoasjonele hichtepunt fan de feriening.
Snein 7 maaie 1950. It Fean spilet thús tsjin Ajax en in healoere foar de ein stiet it 1-5. It healoere dat folget, is noch altyd it meast legendaryske skoftke tiid fan de Fryske fuotballerij. Abe-en-dy krije it op 'e heupen, de iene goal jaget de oare, it wurdt gelyk, en in pear menuten foar tiid makket Marten Brandsma 6-5! Alle minsken dy't ik oer dy wedstriid praten heard ha (en ik ha dêr in pear op ferge), krigen deselde gloede yn 'e eagen, deselde gloede dy't ik ek weromfyn yn it fers fan Van der Leest:
Oan abe-en-dy
kuierjend mei de hûn troch hjerstige leanen
kaam ik dij ûnferwachts yn in rôlstoel tsjin
ik wie wer op 't fean by dy seis-fiif tsjin ajax
doe't it noch net om de rotsinten gyng
it lêste healoere haw ik mysels fergetten
ien west mei it folk besiele troch jim
dat hie 'k dij sizze wollen en moatten
mar ik knikte allinnich en stapte foarby
no meitsje ik by dizzen gewach fan myn falen
yn úttochte rigels sûnder spontanens
de kâns dy't ik miste wie de kâns fan de dei
En dochs, net it referearjen oan it sportive hichtepunt mei al syn emoasjes, makket nei myn idee de wearde út fan dit fers. Net iens it feit dat Fryslâns beste fuotballer ea, letter yn in rolstoel bedarre, is dêrfoar fan wêzentlik belang. Yn dat gefal wie it fers yn 'e anekdoate en/of it sintimint stykjen bleaun en soe it net boppe in Zuiderzeeballade útkommen wêze. De krêft en de echtens fan dit fers lizze yn it toanen fan it minsklik tekoart yn 'e omgong mei in oar. Net de sfear fan 'e wedstriid of de sykte fan Abe Lenstra foarmje it
| |
| |
thema fan it fers, mar de lullichheid fan minsken yn har relaasje ta meiminsken. Dat ek makket it fers werkenber en mooglik weardefol foar de fuotbalanalfabeet, wat net weikriget dat ik benijd wêze soe nei dy syn ûnderfinings mei it fers.
| |
4.
‘Te Enschede leeft de heer Engelberts (R.R.R. v.d. Leest, E.D.) en heeft er een perceeltje met zeven meter gevelbreedte.’
(C. Everts, eerste regels E-legende)
De earste Fryske fersebondel dy't ik kocht (foar f 3,90 op 'e hoeke fan de Nijbuorren) wie Practicum fan R.R. van der Leest. Gâns fersen makken dat ik dalik ynnommen wie mei de Fryske literatuer, net yn it minst dy fersen wêryn't de dichter boartet mei lês- & lettertekens, taal en typografy. Sljocht at ik wie nei de konkrete poëzij fan Bernlef, Buddingh' en Schippers, sprieken Van der Leest syn ‘praktyske’ fersen my dalik oan.
Sa'n tsien jier letter hie ik in oar oardiel oer soksoarte poëzij. Nei alle gedachten oanstutsen troch de keunst mei in grutte pretinsjeuze K, frege ik my ôf oft dit slach ferskes net basearre wie op in keunstke. It genre like my ynienen ek datearre, typearjend foar de sechstiger, begjin-santiger jierren.
Van der Leest syn fers TAFELTENNIS (s. 18) waard earder publisearre yn Trotwaer 79-3, s. 140. Ik haw it doedestiids, sittend yn 'e redaksje, kenlik noadich achte en foarsjoch it fers fan in ‘poëtysk’ kommintaar. Under myn namme fyn ik nammentlik op s. 141 fan itselde nûmer in fers mei krekt deselde titel.
| TAFELTENNIS |
TAFELTENNIS |
| ping pong |
ping pong |
| ping pong |
ping pong |
| ping pong |
ping pong |
| ping pong |
ping pong |
| ping pong |
ping pong |
| ping pong |
ping pong |
| ping pong pong |
ping |
| 1-0 |
1-1 |
Ik wit noch dat Van der Leest syn útdaagjende ‘1-0’ yn my it ferlet wekker makke om gelyk te meitsjen. It wie foar my in aardichheidsje, mar tagelyk
| |
| |
woe ik, leau ik, de maklikens oantoane fan ditsoarte fersen, op dat stuit net beseffend dat dy maklikens tagelyk har krêft útmakket.
Begjin septimber 1979 krige ik fan Van der Leest in brief (yn earste ynstânsje datearre 1-9-99, as woed er my de tydlikens fan it genre ûntstride), wêryn't er wiidweidich op 'e tekst giet oer de beide ferskes. Net sasear út kuriositeit as wol om de ynhâld, lit ik dat fragmint hjir folgje:
‘It seit himsels dat by in koart ienfâldich dinkje as “tafeltennis” de kâns grut is, dat men ferskillige suver gelikense fersen yn 'e gedachten hân hat. Ek jo foarm hat my wol foar eagen stien. Dy hat it foardiel, dat er noch koarter as mines is. Wêrom't ik dochs myn foarm foar kar nommen haw, sil ik jo sizze. Earst nocht dit: dat ik san rigels “ping pong” brûkt haw komt hjirtroch: a. it joech neffens my krekt genôch de monotoane werhelling oan; b. seis ienheden binnen neffens de psychology noch yn ien greep te oersjen, sân net mear. As ‘tafeltennis’ in gedicht is, dan is it yn elk gefal in lullich gedicht. Ik woe it sa lullich mooglik meitsje. Wolno, troch it baltsje twa kear stuitsje te litten oan deselde side (“pong pong”) krige dizze tekst dat lullige. Dat mis ik yn de oare fersy. Om dy reden achte ik de earste foarm (“mines”) better by myn bedoeling passen.’
Ut dit fragmint docht bliken hoe tige serieus at Van der Leest mei it fak fan skriuwen dwaande is. Yn, sa op it each, in ferske fan in sint is likegoed in macht oan foarwurk ynvestearre. Boppedat toant er him begien mei eigen wurk, en dat is foar in skriuwer in behâld. Wa't him oerjout yn it foar, is yn it foar ferlern.
Hoewol't myn oardiel oer ditsoarte fan poëzij ûndertusken al wer gâns mylder wurden is, bliuw ik lykwols fan betinken dat it genre sa syn útfallen hat. It ferskil tusken in treffer en in misser is mar lyts en beslacht deselde bridte as dy fan de wite peal fan it fuotbaldoel. In dúdlike misser fyn ik it fers IT WOLKOM (s. 19). It is net iens ienfâldich en sis ek wêrom. It fers mist firtuositeit, ik fyn it flau, it makket my wurch en ik ha der argewaasje fan. Dat binne net allegear deugdlike kritearia, mar, en ek dat heart by it genre, gaadliker haw ik se net foar hannen. Dus it fers sels dan mar:
It wolkom
mei hoefolle wol wol it wolkom wol komme
as it wolkom mei wol komme wol
it sil wol mei komfollen wol komme wolle
as it kommen fol wol folle wol
| |
| |
Yn 'e Fryske literatuer hat Van der Leest it patint op fersen dy't de taal ta ûnderwerp ha. En nettsjinsteande dúdlike missers, kin er op dit mêd ek yn breder ferbân mei de bêsten mei. In masterwurk op taalgebiet is Battus syn Opperlandse taal- & letterkunde (Querido, Amsterdam 1982). Op s. 26 e.f. bringt er ús yn 'e kunde mei de saneamde lipogrammen, teksten mei ferbeane letters, benammen ferbeane lûden. Sa smyt it aiouij-lipogram de Elegende op, in tekst mei inkeld de e tusken de bylûden yn: ‘Te Enschede leeft de heer Engelberts en heeft er een perceeltje met zeven meter gevelbreedte.’
Van der Leest syn fers IN SEEMANSREIS (s. 12) liket basearre te wêzen op lipogrammatika, ek al is it prosedee net útfierd oant yn syn alderuterste konsekwinsje. Yn elk fan de fyftjin twa-rigelige strofen slacht ien lûd foar master op. It risseltaat is in tige boartlik, beweechlik en útsoarte klankryk fers, dat nochris ekstra sjarme kriget troch syn bytiden betsjoenend útwrydske, topografyske nammen. It makket foar it fers neat út dat ik de helte mar sitearje:
In seemansreis
't ôffarren út makkum wei nei madagaskar
slachtmoanne d'achttjinde fan sechstjinacht
de noardewyn boaze oan ûnder loasdunen
moai foar it lapke sa gong it as 't spoar
dy duvelske bútslije kapers fan dúntsjerk
dústen wy búklings út túch en kajút
it bjustere tsjustere swurk is losbrutsen
tusken jerope en afrika's kust
d'orkaan houde grousum op ynhouten yn en
touwere rou troch teraffele tou
fernoegen en wûnder hat ús de jûn jûn by
bûkdûnseressen fan noeadhiboe
de see as in spegel de sinne yn 't senit
stees gjin ferweech troch de bocht fan gunee
| |
| |
| |
5.
Der steane mear fersen yn dizze bondel dêr't ik noch wol in wurdmannich oer sizze kind hie. It prachtige THUSKOMMEN (s. 6, 7), wêryn't de dichter mei in skerp each en in myld hert oer syn âlden skriuwt en it âlderlik hûs, dat ‘in hús sûnder wille’ wurden is doe't de bern ta de doar útrekken. It luftige en tagelyk trystige FAMKE (s. 9), in fers dat allinnich mar slagje koe troch it famke de namme fan Bibeth te jaan, wêrmei't Van der Leest nochris syn gefoel foar finesse bewust. It gek-oanstekkerige METAMORFOSES (s. 20, 21), dat de legens en oerflakkigens fan ús reklame-konsumpsjemaatskippij etalearret. It Herman Heida-achtige OFSKIE (s. 28) mei syn ynhâlden en dêrtroch treffende emoasje. Mar ek it neat-sizzende WINSKDREAM (s. 15) mei syn ôfknapper yn 'e lêste beide rigels, dy't net dy ferrassing jouwe dêr't de lêzer geandewei op rekkenet en dy't, by ditsoart fersen, ek typearjend is foar Van der Leest. Mar lit ik my beheine, dan sis ik leaver noch wat oer it dûbelliddich karakter fan syn dichterskip.
De beide bondeltitels Wyn en fearren en Keunst en fleanwurk sizze, nei myn idee, net allinnich wat oer de pretinsjes fan de dichter, se litte ek sjen hokker twa spoaren at er him mei syn poëzij lâns beweecht. De boartlikhumoristyske kant fan Van der Leest syn dichterskip soe dan yn 'e titels werjûn wurde mei ‘fearren’ en ‘fleanwurk’, wylst ‘wyn’ (geast) en ‘keunst’ de mear persoanlik-emoasjonele tendinsen yn syn wurk fertsjinwurdigje.
Ik wit net oft it echt sa is, mar ik ha de yndruk dat by it sljochtwei lêzerspublyk de Van der Leest fan it fleanwurk better bekend is en ek heger oanskreaun stiet as de Van der Leest fan de keunst. Dat kin him oan it publyk lizze (dat lichtere fersen faaks mear wurdearret), mar likegoed oan Van der Leest (by wa't it boartlike noch altyd foar master opslacht). Persoanlik soe ik fan de dichter yn alle gefallen graach wat mear fersen lêze wolle fan it slach THUSKOMMEN en OFSKIE, dat ik hjir dochs noch graach sitearje wol:
Ofskie
doe't wy ienkear noch omearmen
en de wizer triljend wachte
de trein strûpt it tsjuster
| |
| |
fan tunnels as in want oan
mar do do bist yn my beterzen
It is net sa gelegen dat ik de ‘keunst’ heger ha as it ‘fleanwurk’, mar ik bin al fan betinken dat Van der Leest him as dichter tekoart docht troch benammen dy iene (lichte) kant fan syn talint har gerak te jaan. En hoewol't it net oan de besprekker is en bepaal yn hokker rjochting at in skriuwer him ûntwikkelje moat, in nije Van der Leest sûnder ek mar ien fers dêr't ik om laitsje of glimkje kin, soe foar my gjin straf wêze. Of, mei in fariaasje op it SKAAKSONNET: jou my ek de poëzij dy't net mei kâlde witnis heult, mar nei syn wêzen bliuwt in brokk'lich spul mei fjoer. Dat is ommers net allinnich it wêzen fan it skaken, it besprekken en it skriuwen, mar ek fan it bestean. En in dichter mei him dêroan baarne.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd