Trotwaer. Jaargang 18

[p. 33]

Klaas van der Hoek
Wurk fan foar en fan nei de skepping

Oer: Steven Sterk, Ier wurk, Koperative Utjowerij, Boalsert 1985. Jacobus Quiryn Smink, Wurk fan de achtste dei, Koperative Utjowerij, Boalsert 1985.

Lútsen

‘Wurk’, sa neame Sterk en Smink beide harren produkten dy't koartlyn sawat tagelyk op 'e merk kamen. Men mei dy dichters foar generaasjegenoaten hâlde: Steven Sterk is fan '58, Jacous Quiryn Smink fan fjouwer jier dêrfoar. De wurkstikken binne harren debuten yn boekfoarm. Offisjele debuten binne it, want de K.U. hat se útjûn, it P.B. hat dy útjeften stipe en de L.C., yn de persoan fan J.W., hat se besprutsen. De omkaften binne beide blau mei wyt; it blau fan it iene is as fan djippe wetters, it blau fan it oare eaget earder wat ferwettere. Fierders hawwe de boekjes deselde standerthichte en -bridte. Ien en al oerienkomst dus. No hie it foar Smink syn boekje better west as fan dy obligate ôfmjittings ôfwykt wie. Bygelyks om minder dichtrigels oer twa tekstrigels printsje te hoegen as no needsaaklik wie. Of om dêrmei op de boekeplanke sichtber te meitsjen, dat Wurk fan de achtste dei yn it rychje resinte Fryske dichtbondels in gefal apart is, in ynsidint mids folle al of net berime konfeksjewurk en minder. Yn alle gefallen in goede reden om der omtinken oan te jaan.

Nettsjinsteande al de oerienkomsten sil it te praat bringen fan Ier wurk oars rjochtfeardige wurde moatte, want de ferskillen tusken beide bondels binne no ienris wêzentliker. As de lingte fan in besprek in brûkbere oanwizing wie foar de besprekker syn wurdearring foar it besprutsene (guon literatuerwittenskippers miene dat dat sa is), dan hie 'k Ier wurk no foar it lêst neamd. Ik soe der sels net oer begûn wêze as it útkommen fan dat bondeltsje ôfdien wurde koe as in isolearre bedriuwsûngelokje. Jin dêr drok oer meitsje ferplichtet ta neat. Mar soksoarte ûngelokjes binne suver struktureel. Earnstige fabrikaazjefouten ferlitte it Fryske poëzijfabryk sa geregeld, dat de kwaliteit fan it produksjeproses betwivele wurde moat. Dêr in ûndersyk nei ynstelle is ien ding, aloan wer reklamearje oer dy fabrikaazjefouten is in oar. In blêd as Trotwaer kin it earste faaks net dwaan, mar mei it twadde net litte. Want ear't

[p. 34]

men der erch yn hat, is de provinsje advisearre wer in Sterk te stypjen. De safolste.

Sterk hie it swurk al driuwen sjoen, mar hy soe de takomstige reklamant mei in glaaien ‘Dach kritikus’ yn 't foar wol efkes ôfstegerje. It fers-foar-de-kritikus is net alhiel sûnder presedint. Al yn 1972 hie Joop Boomsma in wurdmannich spesjaal foar de (manlike) kritisy oer. Dat besprekkers tsjintwurdich nochal ris kwyt moatte skytskoarjend en mei tsjinsin oan in besprek begûn te wêzen, makket it opmonterjende ‘wier wier / it hoecht net’ frijwat aktueel. Beide teksten folgje hjirûnder:

Dach kritikus
foar dy is it skreaun
want foardatst wat seist
of skriuwst
of dyn holle skoddest
-ik kin net rymkje
-net geef Frysk skriuwe
-net yntellektueel wêze
-net de pretinsje wiermeitsje
ik kin allinnich
wurden op papier sette
ûnder
mekoar
sadat de side gau wer fol is
nee, sis mar neat
ik ken myn flaters
mar akseptearje se allinnich net
ik skriuw troch
omdat ik graach skriuwe mei
en dy it gers
foar de fuotten
weimeane wol

(Ier wurk, s. 28)
fansels
dêr binne se al:
h.h. resinsinten
en -dûbeltsjes
foar jimme in
bimoedigjend wurd

wier wier

it hoecht net

stjûr mar

in brief

(Joop Boomsma, Ierlitte, s. [31])

Ik wit net oft Boomsma yndertiid in soad post krigen hat. Faaks wie de fragelist dy't er by syn folgjende útjefte ynsleat bedoeld om wat mear respons te krijen. In enkêteformulier ynfolje is helte makliker as korrespondearje en resinsearje. Sa net, Ierlitte is likegoed wol yn druk besprutsen. Sels hat

[p. 35]

Boomsma al in ‘briefke oan Rein’ skreaun, oer in nijferskynde bondel fan Van der Leest. Leaver in brief as in resinsje, die er dêryn te witten, want in resinsje is dochs net mear as de priveemiening fan ien lêzer. En hy hellet ynstimmend Verlaine oan: ‘Elke krityk is ûnnut. It soe op syn heechst doel ha en sammelje alle mieningen fan de lêzers fan in boek. De kritikus is allinne mar in lêzer, dy't troch in frjemd tafal syn oardiel yn krant en tydskrift formannichfâldigje kin. Mar syn wiif, syn mem, syn bern en syn buorlju tinke der allegearre oars oer’. Frjemdernôch skreau Boomsma syn brief nei in redaksjoneel fersyk om in besprek en liet er it epistel ôfprintsje yn Trotwaer 1973-3. Botte konsekwint is dat net.

Mar dan Sterk! Dy set al hoask útein, mar hâldt wat ûnhoflik op en - wat minder is - meant mei in slim stompe seine. Sterk mei om my safolle wurden ûnder inoar sette as him beleavet. Ik meitsje ek wolris boadskiplistkes en dy kinne lang wurde. Mar wa't it risseltaat fan syn skriuweraasje op 'e merk bringt, wa't der mei oare wurden mandeguod fan makket, dy moat gjin kneukelhouwer wêze wolle. Dat is gjin pretinsje (pretinsjes rikke fierder), mar in yntinsje; foar de lêzer it lêste dêr't er fet mei hat op de skriuwer, foar de skriuwer amper risikodragend. Om't der foar de literatuerbrânzje gjin ombudsman of klachteburo ynsteld is, kin de lêzer dochs gjin ferhaal helje op in skriuwer dy't neffens him binefter bleaun is. Hy kin allinne besykje (potinsjele) oare lêzers syn befinings mei te dielen, oertsjûgjend mei te dielen, mear net. It stiet de skriuwer frij tsjin de miening fan de lêzers yn steech oan syn eigen kinnen te leauwen, al mei er hoopje dat syn út- en subsydzjejouwer dat ek dogge. As er net wol, hoecht er him nearne om te bekroadzjen. Mar Sterk docht it krekt oarsom. Hy oerraast de takomstige reklamant alfêst yn 't foar, antyreklame makket er leaver sels. Salang't er de klant - ek al hat dy betelle - de mûle teamje kin, wurde de grutste brekken dochs wol stilhâlden. Ik wol nearne op oansprutsen wurde, seit Sterk; ik hyt wol Steven, mar neam my dochs leaver in Lútsen.

De kritikus (m./f.) is in lêzer dy't syn befinings oer syn lektuer de oare lêzers (fan en ta) skriftlik meidiele wol. Ik stim Boomsma en Verlaine daalk mei, dat syn miening in persoanlikenien is. Hy is konsumint, gjin KEMA of BOVAG. Wurdfierder of opinion leader is er inkeld yn syn eigen idele eagen of yn dy fan labile lêzers. Hy skriuwt fanút eigen smaak, oertsjûgings en lêsûnderfining, dy't lykwols wer net sa unyk binne dat nimmen it mei him iens wêze soe. Lykas eltse publisist kin de kritikus byfal en wjerwurd ferwachtsje, en faaks hopet er op beide. Hy publisearret ommers mei it each op lêzers. Al kin de besprutsen skriuwer dêr ien fan wêze, de krityk is net foar him nei bûten brocht. Dêr stiket it ferkearde útgongspunt fan Boomsma en Verlaine yn, dy't in krityk sjogge as in lêsferslach foar de skriuwer. Ek de skriuwer publi-

[p. 36]

searret dochs yn it foarste plak foar lezers, net foar dat spesifike lêzersgroepke fan kritisy, al is Sterk dêr blykber in ûtsûndering op.

Skriuwers dy't freegje wat ‘nut’ it hat en publisearje kritiken, hearre in fergelykbere fraach retoer te krijen. Wa't wit wat it nut fan lêzen is, komt mei in andert op soksoarte fragen in hiel ein. It muoit my dat ik dy fragen net botte nijsgjirrich fyn, ‘nut’ heart my wat te benypt. It ‘tafal’ dat kritiken yn druk ferskine kinne, och dat is yn de Fryske sitewaasje sa frjemd dochs net. Trotwaer sjocht nei kritiken út, sa kin op s. 284 fan nû. 1985-3/4 lêzen wurde, wat Trotwaer lizze lit nimt Hjir graach op, en men kin altiten noch sels in tydskrift oprjochtsje. It is as mei it útbringen fan poëzij: wa't wol, dy kin. Mar no earst werom nei Sterk en dan gau troch nei Smink.

Venus

Ier wurk befettet 24 titelleaze en rym- en ynterpunksje-earme fersen, dy't yn lingte útienrinne fan fiif oant 39 rigels. Yn de ynhâldsopjefte wurde se oantsjutte mei de earste of de earste twa rigels. Twa fersen binne earder publisearre, mar yn lettere redaksjes, yn Trotwaer 1984-3. In tredde is útstjoerd troch Operaesje Fers en yn dat ramt twaris ôfprinte en op in lûdbantsje fêstlein. De bondel hat net in ûnderferdieling of tematyske opbou, mar is al datearre. It omfiemet in tiidrek fan krapoan trije jier; it minst iere fers is nammers al wer fiif jier âld.

Doe't Sterk it foarste en ierste fers skreau, hie er krekt de twa krúskes helle. Trije dagen foar't er 23 waard, sette er it lêste op papier. Yn dy snuorje wurdt men achte droech achter de earen te wezen. Ier wurk hat lykwols in puberaal-hege fochtichheidsgraad. Der wurdt ûnberoaid dronken en gûld en ek frijwat kweazich leafhân. Dy aktiviteiten begeliede de kearnbegripen ‘ik’, ‘gefoel’ en ‘romantyk’. Whisky, dêr fielt de dichter him wer efkes Sterk by (grapke fan de dichter sels). Mar oare drank bekomt him minder. Hy hâldt it likegoed by bier - by need fan 15°C - as by bourbon en bourgogne, dy't ynskonken wurdt neffens de etikette en servearre mei roquefort. Dy iene kear dat der kofje op 'e proppen komt, is om in kater tsjin te gean. Want ‘faak wie ik dronken / en wist mear fan neat’ en ‘ik sûpte en sûpte / en makke selsmoardplannen’ (s. 16). Behalven amnesy en in oanstriid ta selsdestruksje dogge harren ek motoaryske fersteurings foar: fan de 522 kear dat er in beskate trep oprûn is, moast er him likernôch hûndertris

[...]
goed oan 'e steger fêsthâlde
in pear kear bin 'k der krûpende by op kaam

[p. 37]

 

ien kear foel ik nei ûnderen, doe't ik my

 

krekt wrakseljend nei boppen sleept hie

 

dat moat in trelit jûn hawwe yn it hûs

 

hja ha my alle details ferhelle, de oare deis

 

soms lei der moarns in poerfrjemden njonken my

 

dêr't ik dan de namme fan riede moast

 

dochs waard ik meastentiids allinnich wekker

 

[...]

It fers dêr't dizze rigels útkomme (s. 22-23) is in bitterswiet ôfskied fan ‘de romantyk / fan trije jier studintelibben’ op in sigerige souderkeamer. Dêr ‘gûlde ik om myn ienlikens / en lake der dan wer om’, dêr ‘ûntdiek ik de blues / op de plaat en yn mysels’ en dêr ‘haw ik skreaun / earst mei pinne, doe mei masjine / meastal oer mysels’. Dat sil dan grif it ‘persoanlik engaazjemint’ wêze dêr't de advertinsje yn Trotwaer 1985-5 it oer hat. It engaazjemint dat immen skriuwe lit oer hânwosken sokken en fyftjin ûnderbroeken dy't droegje moatte op in kapotte c.v., ynstee dat er de brot nei in wasserette bringt. Mei dat fers hawwe wy trijefearn fan de bondel hân. It grutste part dêrfan is in bluisterige of skriemerige delslach fan herteklopkes en hertepyntsjes, net selden fanwegen in famke.

Dy line wurdt nei de studintejierren fuortset. Mei de froulju bliuwt it nuodlik (‘jou him de lea / mar my it gefoel’, s. 29), mar it wierret soms ek tige mei. Op s. 26-27 bygelyks hoegde er wier gjin namme te rieden. It wie de Grutte Ferliedster yn heechsteigen persoan: ‘Venus kaam del / en weauke mei har glimk / glânzgjend hier driuwke / easkjende eagen!’. ‘Plasma sûgjend’ en ‘libbensfocht priuwend’ waard der ‘taastend nei djipte / fan lea / en emoasje’ nei de ‘apotéose’ ta wraamd. Mar nei dy apoteoaze barde it, dat ‘Venus seach / en ferdwûn’, as wie it Frouwe Potentia sels. Doe gûlde er: ‘mei triennen yn 'e eagen / sliepte ik my / tsjin dy del’. Net sasear om't er tizenich wie, mar om't Venus venit, vidit et vanescit, en faaks ek wol om't elts bist no ienris tryst is nei de koitus, útsein de hoanne, dy't kukeleku docht.

Soms komme minder subjektive saken oan bar. Op s. 21 pleegt in wraaksuchtich sijke kamikaze. De sabeare sjoernalistike styl (‘De deade ljip / oan de E 145 / fleach bewust / foar de Peugeot 504’) kin net bedekke dat it in útskript bist is: it wjukke, bewust noch wol, wylst it libben der al út wie. Op s. 18 freget de dichter him dan ek ôf: ‘wat is tiid / elts makket syn tiid / de tiid makket eltsenien / de minsk yn 'e maatskippij / de maatskippij makket syn tiid’ ensfh. Hy hat wol faker fan dy meditative oanslaggen. Sa set s. 24 útein mei de rigel ‘Tsee’ en einiget s. 30 mei de rigel ‘wû li’. ‘Tsee’ soe wolris in ferfrysking wêze kinne fan it Sineeske ‘tse’, dat ‘master’ betsjut. Mar lit ús

[p. 38]

it no net fuortendaliks op in konfusianistyske, tao- of maoistyske ynspiraasjebron smite. Want ‘wû li’ is grif de FNP-stavering foar ‘woe-li’ (‘wû-ly’, Steffen!), dat fan alles betsjutte kin, ûnder oare ‘fysika’ mar ek ‘ûnsin’. Dy wiisheid helje ik út The Dancing Woe-Li Masters fan Gary Zukav, in best-seller út 1979 oer kwantummeganika en relativiteitsteory foar de esotearysk ynstelde leek. Fan de Nederlânske oersetting is krekt de sechde printinge ferskynd; Rudy Kousbroek syn foaropwurd dêryn begjint mei de fraach: ‘Als wij iets waarnemen, is er dan ook een van ons onafhankelijke werkelijkheid die overeenstemt met onze waarneming? Bestaat de werkelijkheid ook terwijl wij niet kijken?’, de fraach dus dêr't ek s. 30 fan ler wurk mei begjint: ‘Is wurklikheid, wurklikheid? / bin ik, bisto / ek as ik net nei dy sjoch’, mar dan better ferwurde en net iens minder dichterlik. Ik neam it boek om't dy Sino-Fryske termen der mei te plak brocht binne en om't it perfoast rieplachte wurde moat foar de strekking fan ‘it sub-atomaire libbet yn 'e wrâld / fan 'e tinzen / fan de fysisi dy't ik lês’ of ‘wat wol is / wat net is / wat wat is’. Dan wurdt tagelyk dúdlik hoe'n bytsje Sterk him syn ynspiraasjebron eigen makke hat, lykas him ek de frjemde wurden, kwa stavering dan, net mûlriem wurden binne.

No moat om sokke dingen behalven gûld en dronken ek dichte wurde kinne, mar Sterk kin dat net. Men soe op grûn fan ‘Dach kritikus’ miskien miene, dat er dy pretinsje ek net hat en dat de bondel dêrom dan ek net ‘lere fersen’ hyt. Mar it leit der oars hinne. Hy hat wis wol besocht syn teksten wat dichterlik kasjet te jaan, de oars funksjeleaze reminisinsjes oan Gorter (‘koe 'k mar eefkes / écht bydy wêze’, s. 25) en Roland Holst (‘Lit ús leaf foar inoar wêze’, s. 14) binne yllustratyf. Dêr is lykwols skeppingskrêft en skrepsumens foar nedich, en dy is Sterk brek. Ik wol dat wiidweidiger sjen litte oan it fers dat it publyk it faakst foarset is. Yn skriftlike foarm binne der trije redaksjes fan oerlevere. len stiet yn Frysk & Frij fan 18-9-1982. Dit binne de oare twa:

as dyn leafdesgloede	As dyn leafdesgloede
nei jûnich rûke sil	nei jûn rûke sil
as de hertfûgel	as de hertsfûgel
net mear sjongt	net mear sjongt
en as de blommen	as de blommen
toar en droech wurde	toar en droech wurde
rin dan de skimer yn	rin dan de jûnsskimer yn
en sykje op 'e nij	en sykje op 'e nij
it twiljocht	it twiljocht
fan de nije dei	de dautriennen
de dautriennen	sille gauwernôch droegje

[p. 39]

sille gauwernôch droegje	troch de rizende sinne
troch de sinnewaarmte	en juster
en juster is in neitins fan in dei dy't	wurdt in neitins
moai west hat en	fan in dei dy't
faaks moaier west kinnen hie	moaier wêze kinnen hie
(Kar út 15 jier Operaesje Fers, Ljouwert 1983, s. 76)	(ler wurk, s. 6)

De gedachte fan it fers - ik gean út fan de rjochter redaksje - hat trije parten, dy't yn folchoarder seis, trije en sân rigels beslaan. Yn it earste part wurdt yn trije bylden in kondysje tekene dy't him yn de takomst foardwaan (kinne) sil. Ik parafrasearje dy kondysje mar efkes ta: ‘libido yn (it lêst fan) it ôfgean’. De earste twa bylden, dêr't de ûnderwerpen persoanseigen fan binne, skeakelje dat lyk mei it ôfgean fan de dei. It tredde byld, dêr't it ûnderwerp net persoanseigen fan hoecht te wêzen, stiet lykwols bûten dy lykskeakeling, al is it nei de foarm ien út in trits. It mei sa wêze dat ‘toar en droech’ aardich past binnen myn parafrase (fergelykje in oantsjutting as ‘droechkloat’), it betoarjen fan blommen giet no krekt net gear mei it toaljen fan de sinne. Fierders, foar wa't it jûns lekker rûken fynt en yn it wurd ‘jûn’ it begryp ‘ripens’ meiklinken heart, hat it earste byld net dy negative wearde dy't it sjoen it ferfolch blykber hawwe moatten hie.

Yn it twadde part wurdt (oan)befelle sykjend nei de moarnsdage de nacht te stean, mocht dy kondysje in feit wurden wêze. It giet dus kleardernôch om in soarte fan tydlike - al as net manlike - penopause, dêr't de oansprutsene fan opbetterje kin, oars keapet men dochs neat foar sa'n oantrún. Dat men der dan goed oan docht de oare moarns ôf te wachtsjen, wol my skoan oan: in nachtsje sliep docht in hoop. Mar wêrom soe men no yn it tsjuster nei de eachein tsjen; de sinne ferskynt fansels boppe de kime as it dêr tiid foar is. Of hat de dichter it skynsel fan de moarnsstjêr op it each, dy't fan Venus hyt en har earder iepenbiere hat as Frouwe Potentia? Dat is al te spekulatyf. De oantrún op syk te gean nei it twiljocht is sinleas.

It yn it tredde part taseine risseltaat, getten yn twa bylden, is dan ek in moaiwaarpraatsje yn dûbel opsicht. Want meteorologysk stiet te betwiveljen oft in ‘rizende sinne’ garânsje genôch is en lit daudrippen ferdampe. Wat dat oangiet wie ‘sinnewaarmte’ yn de lofter redaksje gaadliker. Boppedat is soks foar dy blommerûchte hielendal net winsklik, in lyts stowerke soe mear fertuten dwaan. De begripen ‘focht’ en ‘droechte’ binne yn it fers net botte konsistint tapast. Sa is ‘droegjen’ ynienen geunstich wurden, wylst ‘toar en droech wurde’ fiif rigels earder in tige negative wearde hie. Om it lêste byld

[p. 40]

betsjutting jaan te kinnen nim ik de frijheid ‘neitins fan’ yn te ruiljen foar ‘oantinken oan’. Dan kin it lêzen wurde as: ‘de gedachte oan juster sil in oantinken wurde oan in dei dy't moaier wêze kinnen hie’. len swierrichheid bliuwt der dan noch oer. Stel dát dy dei moaier west hie, dat wol sizze: de libido net ôfnommen wie, dan hie it gjin dei west. Einigens is in skaaimerk fan de dei. De lykskeakeling yn de earste twa bylden rint hjir op 'e non.

Wêrom dy ûnlogyske oantrún en tasizzing? Wêrom dy diskrepânsjes yn de metaforyk en dat ‘neitins fan’? Wêrom KFFB'ske stylblomkes as ‘leafdesgloede’ en ‘hertsfûgel’, en dy opdiene dûbele synestesy yn de foarste twa rigels? Sterk kin net folle oars sizze wollen hawwe as eat yn 'e trant fan: ‘ast him net mear omheech krijst, moast net ek de kop noch hingje litte’. Mar hy hat dat wat gefoeliger, wat romantysker dwaan wollen, al kin er allinne wurden ûnder inoar sette.

Oer alles kin in goed fers skreaun wurde, mar Sterk kin dat net. Hy kribelet snústerige notysjes op skuorkalinderblêdsjes, meastal in kliemsk stikje fúljeton, soms in knoffelige moraal, en tsjinnet dy op yn in sâltoplossing en sterk wetter. It is in smodzige boel.

Lucifer

Smink syn Wurk fan de achtste dei befettet 37 titele fersen, dy't yn lingte útienrinne fan fjouwer oant 14 rigels, mei ien útsjitter nei de 25. De bondel is ferdield yn twa sawat like grutte parten. Rym en ynterpunksje binne yn ‘Part I’ seldsumheden, yn ‘Part II’ komme se faker foar. Dêr falt ek it tal fersen mei 14 rigels op; guons wurde ‘sonnet’ neamd, bygelyks de fiif dy't meiinoar ‘De sonnetten fan belofte’ foarmje. ‘Part I’ hat in rige fan sân dy't as sammeltitel ‘De grutte aventueren fan Prips Prinshearlik’ draacht. Trije op de fjouwer fersen binne earder publisearre, meastentiids mei farianten, yn Hjir tusken 1976 en 1984. len dêrfan is yn Literair akkoord 24 belâne. De bondel waard ûnder de titel dy't er no dan krigen hat yn 1979 al oankundige yn de blomlêzing Friesland dichters vandaag.

‘Boartlike, lichtfuottige, trintene poëzy, dy't in grut lêzerspublyk fertsjinnet’, advertearret de K.U. de bondel (Trotwaer 1985-5). Dat publyk gun ik de bondel ek fan herte, al haw ik noed oft er it ek krije sil. Want boartlik of net, Smink syn poëzij rint net oer fan tagonklikens en soks wurdt in dichter swier oanrekkene. Alteast, as men rekkent neffens Jan Wybenga, dy't de bondel ‘yngeand lêzen en wer lêzen’ en yn de Leeuwarder Courant fan 24-1 1986 besprutsen hat. Syn einoardiel is alhiel net ôfwizend, yn it twadde part stiet sels folle dat ‘ta it bêste heart dat der de lêste jierren yn it Frysk publisearre

[p. 41]

is’. Frjemdernôch wurdt oer al dat trefliks net mear fernijd as dat der goed wurk by sit en dat der poëzij fan te meitsjen is. Botte geunstich klinkt dat ek noch net iens. Hat Wybenga foar syn entûsjasme amper wurden nedich, oan syn argewaasje oer de ûnbegryplikens benammen yn it earste part makket er safolle smoarch, dat it liket oft er in advocatus diaboli spilet. Mei as bewijsmateriaal ‘Kastiel fan de seis fammen’, dat er yn etappes oanhellet en sa'n bytsje gekjeiend bylâns rint, stelt er Smink yn steat fan beskuldiging: ‘No soe ik my fansels raar fersinne kinne mei de suggesje dat de skriuwer der yn dit achtstedeis wurkstikje neat fan makke hat. Sa'n dryst negatyf oardiel soe ik my ommers oanmatigje kinne, omdat wat der stiet my fier boppe de pet giet. Of, omdat ik, mei myn stomme geskermensear om it wurkstik hinne, it poëtyske derfan slûchslim om hals brocht ha. Ik bliuw lykwols fan betinken dat it him dêr net oan leit, mar dat it oanhelle wurkstik fan J. Quiryn S. net folle foarstelt, en gjin inkelde dichterlike potinsje hat. Lykas op mear plakken yn it earste part hat it derfan wei, dat by dizze taalwurker it dichtsjen delkomt op it (betiden sabeare boartlik) sinleas brûken fan taal. Dat de achtste dei foar him de dei is om te healwiizjen.’ It boartlike dêr't de K.U. de bondel mei oanpriizget, sit neffens dat rekwisitoar wol in tige ferkearde lucht oan! It soe my spite as J. Quiryn S. om sokke duvelsabbekaterij syn kanonisaasje misrûn. Ik leau dat it fêst sit op de kwestje oft dat ûntagonglike wurk fan him no kryptysk of hermetysk is. Kin men net folle oars dwaan as inkelde diggels stienguod oan inoar lymje sûnder dat dúdlik wurdt wêr't de oare diggels sitten hawwe, dan is it kryptysk. Wy sitte dan ‘djip yn de puzzelsfear’, sa't Wybenga dat neamt, bûgd oer stikjes dy't net by ien en deselde puzzel heare. Mar is it mooglik út it foarlizzende materiaal in kaai te smeien dêr't in kompleet fers of de hiele bondel mei iepene wurde kin, as wie it in keamer of in hûs, dan is dat fers of dy bondel hermetysk. Om foar Smink te pleitsjen kin ik dus it bêste mar de smidte yngean. As ik der mei in kaai wer útkom, hâldt dat fansels net yn dat it lêste wurd sein is. Op in slot past faak mear as ien kaai en de iene past ek better as de oare.

De útjefte-yn-eigen-behear Apàrte fersen (1983) is in kar út it wurk dat Smink net passen fûn yn syn offisjele debút doe't dat taret waard. Op s. 27 stiet de seisrigel ‘Kredo’: ‘myn tinzen binne sibbe / oan finzenissen / in skaad fan traljes / falt oer myn wurk / dat stal krijt / yn wurden en bekentenissen’. Tiny Mulder skreau dêr yn it Friesch Dagblad fan 10-9 1983 oer: ‘Hat er [Smink] winliken bedoeld mei dit kredo de lêzer in hânwizer te jaan yn it lân fan syn dichtkeunst, of is dit ‘Kredo’ in tafallich fers tusken oare fersen, in momintopname fan in beskate stimming op in tafallige dei? Ik tink foar it neist it lêste. [...] It ‘Kredo’, hoe goed ek ûnder wurden brocht en wierskynlik op in stuit

[p. 42]

ek wol wier foar de dichter, kin de lêzer yn it ferbân fan it bondeltsje [Apàrte fersen] better wer ferjitte. Miskien kin it noch tsjinst dwaan as Smink syn ‘echte’ bondel foar ús leit.’ It lêste wie profetysk. Mei ‘Kredo’ hawwe wy de skacht fan de kaai dy't op Wurk fan de achtste dei past. De dichter beliidt dat syn tinzen ljocht ûntnimme oan syn wurk, dat tsjinstridigerwize inkeld foarm krije kin binnen de beheining fan it tinken. Wat hy as dichter ek oerbringe wol, it kin allinne oerbrocht wurde fia it beneamen en oarderjen fan de taal. Fandatoangeande is elts gedicht in bekentenis fan in tekoartsjitten. De paradoks tekent de belidenis.

Wa't tsjin de tried yn wend is in bondel fan achteren nei foaren te lêzen, kin yn Wurk fan de achtste dei it earst oan de skacht in kaaisbek smeie. It lêste fers fan de bondel is in útwurking fan it ‘Kredo’:

De wurden falle my yn as wat ik fergeat
Splinters fan in wûndere hoop op perfeksje
Fan in treast faak socht yn ynterjeksje
Aksint, toan en rop; in kwatryn dat sleat.

Wat binne dichters as it my giet
Om in earm yn earm kondisioneel
Mei har wurden: foar wat heart wat,
Dy taal is net fan my dy is fan God.

De wrâld waarje ik om mar nearne stiet
Dy sin, dy rigel fan folslein krijbeet.

En dan falle my de wurden yn as wat ik fergeat:
Der komt in dei dat de sinne helder skynt
De fûgels weromkomme en delstike
Op koart gers en de tegels fan de stêd, sa'n dei.

In fers oer it gedicht dat noch fûn wurde moat: it perfekte gedicht, dat gjin betingsten stelt, gjin slach om 'e earmtakke hâldt. It gedicht ek dat nea fûn wurde sil, want gjin gedicht kin bestean yn in taal oars as dy fan God. Dat is de taal dêr't Er de skepping mei diktearre, sa leart Genesis. Syn sprekken wie beneamen, oarderjen en ûnderskied meitsjen, en dy eigenskippen gongen op it skepene oer. Minskene taal is (as) de taal fan God: in beneamen. in oarderjen. Poëzij kin net om de taal hinne: sy bestiet yn de diksje (‘Aksint,

[p. 43]

toan en rop’), yn ‘it skandearjen mei tekens en punten’ (s. 31). Poëzij lit har net sykje en fine, sy moat sprutsen en heard, skreaun en lêzen wurde (tiidwurden dy't tige krekt mijd binne) neffens de by de skepping ynstelde kondysjes. Elts gedicht ferbynt oan de needsaak kodearre te wêzen de betingst dekodearre te wurden

De paradoks is hjir tige subtyl opnommen. Wylst de folsleine treast omdôch socht is yn de poëzij, oppenearret de hoop op dy treast (ik lês nei ‘perfeksje’ mei opsetsin gjin komma) har yn wurden, dy't de dichter stykje (‘Splinters’) om yntegrearre te wurden. Dat kin inkeld by de wei fan beneaming en oardering, fan diksje en konjunksje. Al die de hoop har foar bûten it ûnthâld (‘as wat ik fergeat’), sy siket har ferfolling fia de tinzen. Nei fjouwer rigels is it fers al in bekentenis fan in tekoartsjitten: it omearmjende rym makket dy rigels ta in slutend kwatryn, dêr't de perfeksje fan treast al faak fergees yn socht is. Ommers, ‘Boadskip en grutte trom dat binne twa’ (s. 41).

In bycht is it lykwols net. De dichter makket it fers ôf, net sasear om't er lykas Sterk ‘graach skriuwe mei’, mar om't dy splinters hoop dat fan him fergjen bliuwe. It ferlytset dy hoop ta in ‘winsk’ dy't ‘fersinkt yn it útsprutsen wurd’ (s. 22), mar it bringt ek ‘Freugde fan ûntstean fan ûnthjit’ (s. 19) en smyt ‘sonnetten fan belofte’ op (s. 29). Winsk, hoop, ûnthjit: ienris sil it ljocht net mear behindere wurde en sil de oardening fan gazon en trottoir fûgels - flechtlingen - opnimme.

Wa't neffens it gebrûk in bondel fan foaren nei achteren lêst, kin no ynheakje. Yn it iepeningsfers, ‘Ik soe mei in pylk begjinne’, neamt de dichter de beide wegen dy't er gean kin: ‘in diktearre paad’, te betrêdzjen ‘mei de bôge op 'e rêch’, en ‘in oare dyk’, dy't keazen wurde moast. Faaks hantearre er doe de pilebôge om in richting te bepalen. Hy hat de lêstneamde wei ea besocht en suggerearret dat it in sirkelgong wie: (ik?) ‘Rûn / En / Rûn’. Men skynt altyd yn sirkels te rinnen as oriëntaasjepunten ûntbrekke. Tsjintwurdich folget er in diktearre paad, dat einleas blykt te wêzen: (do) ‘Giest / En / Giest’. De grammatikale persoan is feroare, as stiet de dichter mar heal achter syn kar. Passe wy ús kaai op dit fers, dan stiet it diktearre paad, dêr't de einbestimming mar net fan berikt wurdt, foar de taal dêr't de treast lâns socht wurdt mar noch net fûn is. Mar it moat kinne (‘Der is in doel net fêstlein my ûntfallen’, s. 36), en dêrom wurdt it diktearre paad - yn in eardere ferzje yn Hjir 1984-3 noch ‘in yllúzje’ - gien, it fers makke.

Wa't in bondel begjint te lêzen dêr't er iepen falt, rint grutte kâns in fers ûnder eagen te krijen dat it boppesketste ramt mei gâns metaforyk farieart of útwurket. Geregeld foarkommende wurden dy't yn itselde betsjuttingsfjild lizze, litte harren ta symboalen groepeare. Ik neam der in stikmannich. De oardere taal is earder forsteld as in stêd. Dêr tsjinoer stiet de bosk, de beam, de ûnbe-

[p. 44]

dimme fegetaasje. ‘Beammen sil ik plantsje jim ta foldwaning (s. 19), seit de dichter syn publyk ta. Fûgels hearre net by de stêd, sy binne ferballe nei de bosk, útsein de kobbe ‘mei syn botte wurd en flecht’ (s. 29). De kobbe komt sels pas op de bou as dy op dramatyske wize troch masines oan in stêd lykmakke is (s. 40). It ûnútsprutsene leit it ôf tsjin it beneamde en it oardere. Tige sichtber is dat yn in folslein úttochte stêd as Almere: ‘De beammen oan 'e merke bin te âld foar de gebouwen / En blokken en dochs kamen se earst letter’ (s. 34). De bosk kin geweld oandien wurde: op s. 15 wurdt yn de ‘ferhûddûke bosk’ in beam kapt dêr't de dichter de namme net fan wit. Yn dat opsicht stie dy beam dus bûten de skepping, mar ûnderwilens binne der ‘Swurden en stokken’ útsnien: hy is opnommen yn de oardering. Tagelyk mei de beam ‘waard leafde fertsjusteremoanne / In pylk in hert en initialen / Mar namme hie it net’. Ek leafde, yn oarsprong in ûnútsprutsen teken, fersinkt yn it útsprutsen wurd. Want in namme is stien. sa kin op s. 32 lêzen wurde, en stien is stêd, grûn is bosk. Stjit de dichter op de skieding tusken beide, dan sprekt er de paradoks út as wie it in konfessy: ‘By de grins fan grûn en stien hâlden de spoaren op: / Dêr't de dichter wie, paradoxus est’ (s. 43).

Dekt de titel fan de bondel de lading? Neffens Wybenga net. De titel like him ‘in sammelwurd te wêzen, in alhiel frijbliuwend kollektyf, dat net nei in sintraal tema ferwiist. It hie foar 't selde ‘Praat fan de sechste oere’ of ‘Skriuwwurk fan de 51-ste parallel' wêze kinnen’. Wybenga hat him ek wat op 'e doele bringe litten troch, fernimstich, it wurdboek op te slaan op it lemma ‘oktaaf’: de acht dagen of de achtste dei nei in roomsk tsjerklik feest. No stiet it getal ‘acht’ yn de joadsk-kristlike symbolyk ornaris foar heil en ferlossing. En op grûn fan it foargeande moat de achtste dei grif opfette wurde as de earste nei de skeppingswike, lykas op it spandoek yn it Ljouwert fan de jongste Alvestêdetocht dêr't op stie dat God op de achtste dei Sipkema skoep. Mar neffens it fers ‘Kastiel fan de seis fammen’ is de achtste dei net fan God mar fan de duvel. My tinkt dat de útdrukking dy't hjir as titel fan de bondel tsjinnet sûnder beswier krekt sa ferstien wurde kin as Pierre H. Dubois dat yn Over F. Bordewijk (1953) die. (It tafal wol, dat der tagelyk mei Smink syn Wurk fan de achtste dei fan Frans Kellendonk in bondel skôgings oer Bordewijk syn ferhalen útkommen is ûnder de oan Dubois ûntliende titel Hef werk van de achtste dag). Dubois hâldt it wurk fan de achtste dei foar it wurk fan de duvel, dy't oeral oanwêzich is en allegeduerigen warber sûnt God Syn skepping foltôge en op de sande dei rêste. De ferneatiging fan de skepping is de duvel syn eachmerk: in nije skepping dy't de negaasje is fan de oarder. It is mei oare wurden de rebelly fan Lucifer en syn trawanten, rjochte tsjin de troch God skepene hiërargy. Oars as by Dubois liket by

[p. 45]

Sminkdy rebelly yndied dy fan in ‘ljochtbringer’ te wêzen. Fanút de ferballing waarje de duvels noch hieltyd om, mei de dichter Prips Prinshearlik yn harren fermidden. Dy moast fan God yn in lege sigaredoaze wenje, mar hy stoppet de piip mei Him, dûnset - op bokkepoaten faaks - út it grutte gat en raast alle psalmen op (s. 9, 10), wat net botte from is. Ik haw Wybenga as duvelsabbekaat bestimpele en sels pleite foar in fallen ingel...

Styl en taal binne dernei. De taal dûnset en dûkelt, en stroffelt mar inkeldris. Enjambeminten, apokoinou's en anakoloeten meitsje har rêd en soms wat achter de pûst, sûnder dat sy praterich wurdt Dêrta is sy te komprimearre, en sette nijfoarmings, wurdboarterij, útwrydske nammen en wurden, ûnferwacht rym en de grutst mooglike ôfwikseling yn rigellingte jin te faak op 'e ferkearde foet. Der sprekt - ek troch eksplisite ferwizings - in wat mearkesachtige en Midsieuske sfear út folle fersen. De bêste fersen binne net allinne yn de kontramine, mar hawwe ek eat betsjoenends en beswarrends yn, as de fersen fan dy oare ‘ljochtbringer’, Lucebert, dy't ynkantaasjes neamd binne.

Dochs liket de kaai net oeral op te passen. Mei ‘Kastiel fan de seis fammen’ (s. 18) bygelyks is al mear te rêden as Wybenga it foarkomme liet, mar hielendal iepen rekket it fers net. It folget hjirûnder yn hânskrift (ferlytse) fan de dichter.

Lêze wy nei ‘wrâld’ in dûbele punt, dan folget yn de fjirde en fyfde rigel in ferklearring foar it brike - it kromme en kluchtige - fan dy wrâld, ek al hawwe ‘bryk’ en ‘rjocht’ tsjinstelde betsjuttings. De wrâld is no krekt bryk fanwegen de oarder dy't bygelyks in kardinaal, wichtich hânhâlder fan de troch God skepen hiërargy, belichemd wurdt. (Dat it beneamen fan in kardinaal troch de paus ‘kreaasje’ hyt, is in aardich tafal.) Dy brike wrâld, dy't earbiedige wurde wol, wurdt smel om gniisd troch bisten, skepsels dy't sûnder reedlike spraak binne. Nimme wy de taal fan de spjocht (yn it Ingelsk ‘woodpecker’) en dy fan it hynder tegearre, dan jout dat in spjochtich grinzgjen → in smel nokkerjen → in smeulsk gnizen. Dizze spjocht is in spotfûgel. Yn de lêste beide rigels bekent de dichter dat syn taal net frij te pleitsjen is fan de taal fan spjocht en hynder.

As de achtste dei fan de duvel is en de sânde fan de Heare, dan kin ‘Alle dagen’ foar de seis skeppingsdagen stean. Mar it ferbân mei dy dames is my net dúdlik. It sille wol deselden wêze as de fammen yn de titel. No komt yn Midsieuske Arthur-romans wolris it motyf foar fan de omdoarmjende ridder dy't leafderyk ûnderdak krijt op in kastiel mei inkeld fammen. Syn ferbliuw dêrre soe er bêst as paradyslik ûndergean kinne. Fierders kin der op wiisd wurde, dat kastielen noch twaris yn de bondel foarkomme en (ek) dan safolle

[p. 46]

lykje te betsjutten as ‘beskûl’, ‘ûntwyk’. Mar folle helderder wurdt it der net fan, lykas ek ‘op in pypfol, op in drift’ suggestyf mar ûngrypber bliuwt. Ik wit dan ek net rjocht wêrom ik it dochs in sympatyk fers fyn. Miskien om't it, wylst it net oars kin, sa byldzjend de spitsroeden rint tusken redeleazens en de ‘bevindelijkheid’ dy't it yn de wrâld ôfwiist.