Trotwaer. Jaargang 17

[p. 189]

Proza van het platteland: opposysjes en ferdigening

Hjir folgje de opposysjes sa't dy (likernôch) útsprutsen binne by de promoasje fan Tr. Riemersma op 6 desimber 1984. Oanslutend folget hieltiten de ferdigening fan de promovendus.

Opposysje fan prof. dr. E. Ibsch

Geachte promovendus! Het vervult mij met blijdschap dat uw boek de eerste dissertatie is binnen het voorwaardelijk gefinancierde programma ‘De lezer van literatuur. Recipiëntengedrag in het spanningsveld van normdoorbreking en identificatie’. Als iemand die nogal betrokken is bij dit programma en als iemand die geacht wordt de methodologische aspecten van letterkundige proefschriften enigszins te kunnen beoordelen ben ik bij uw proefschrift betrokken - niet als deskundige op het gebied van het Friese proza. Ten aanzien van uw corpus past mij de grootstmogelijke bescheidenheid, het is nagenoeg ontoegankelijk voor mij - daar doet ook de omstandigheid niets aan af dat ik bij gelegenheid naar de familienaam Fokkema luister.

Dit ter introductie. Ik ga nu over naar de methodologische component van uw dissertatie. U verdedigt in het eerste deel van uw proefschrift stellingen die tot de geavanceerde opvattingen in de literatuurwetenschap gerekend mogen worden. Dit betreft uw opvattingen over de literaire instelling (p. 40/41), waar u zich van het ontologische literatuurbegrip van Fügen afzet en het communicatietheoretisch fundeert, het betreft uw beoordeling van de functietoeschrijvingen aan literatuur die te stellig gebaseerd bleken te zijn op de dichotomie ‘emancipatorisch’ vs. ‘affirmatief’ en het betreft in het verlengde hiervan uw inschatting van het verschijnsel triviaalliteratuur dat tegen de achtergrond van de genoemde dichotomie was gefixeerd en dat u losmaakt uit die fixatie. Zover is er alle reden tot tevredenheid. Maar wanneer wij nu overgaan tot het toepassingsgedeelte van uw proefschrift vinden wij daarin een werkimmanente, op de teksten gebaseerde benadering van normen en waarden, een narratologisch verantwoorde analyse van het Friese proza met het oog op de daarin aanwezige ideologische posities. U wilt deze analyses integreren in de discipline ‘literatuursociologie’ die u tracht te omschrijven op de pagina's 15/16. Hoe omzichtig u dat vak ook tracht af te bakenen - ik blijf het een probleem vinden dat u pretendeert normen en waarden in een bepaald tijds-

[p. 190]

bestek en binnen een bepaalde sociale groepering te ontsluiten en hiervoor exclusief literaire bronnen raadpleegt, zonder de resultaten van uw tekstonderzoek te relateren aan buitenliteraire documenten. De verhouding van normen en waarden in literaire teksten tot buitenliteraire normen en waarden kan namelijk variabel zijn. Literatuur kan normen en waarden beschrijven die in de maatschappij al niet meer gelden en kan daarmee trachten een poging tot behoud te ondernemen, in het ergste geval kan zij een nostalgische herinnering bieden; ook kan zij normen en waarden beschrijven die in het eerste stadium van problematisering verkeren, tenslotte kan zij normen en waarden beschrijven die zich in een legitimatieproces bevinden. Over deze interessante variabele verhoudingen van tekst en buitentextuele processen kan uw proefschrift door de aangegeven beperking geen uitsluitsel geven, tenzij u zou willen stellen dat de normen en waarden in teksten precies corresponderen met die erbuiten. Dit zou uzelf echter geen acceptabele gevolgtrekking vinden, temeer daar u een verschil in receptiehouding postuleert voor de Friese recipiënt al naar gelang hij Friese respectievelijk niet-Friese literatuur leest.

Mijn uiteenzettingen resulteren in twee vragen: 1. Vindt u niet dat binnen de door u gekozen doelstelling niet-literaire documenten bij uw onderzoek een rol hadden moeten spelen en dat u door de beperking tot de verhalen uw theoretisch opstapje niet helemaal waarmaakt? 2. Zou u - ook al heeft u hieraan niet expliciet aandacht besteed - toch een hypothese kunnen aanreiken over de relatie van de literaire en de buitenliteraire normen en waarden in het corpus dat u heeft bestudeerd?

Antwurd oan mefrou Ibsch,

1. Nee, ik bin net fan miening dat binnen de troch my keazen doelstelling netliterêre dokuminten in rol spylje moatten hienen. Myn doel wie om ûndersyk te dwaan nei de wearden en noarmen yn in beskaat korpus literêre teksten. Jo sizze dat ik pretendearje ‘normen en waarden in een bepaald tijdsbestek en binnen een bepaalde sociale groepering te ontsluiten’, mar ik bin my fan sa'n pretinsje wier net bewust, en ik kin yn myn ynlieding ek neat fine dat sa'n pretinsje oannimlik makket.

Fansels kin men úthâlde dat it better west hie om de relaasje tusken de weardesystemen yn de literêre wurken en yn de werklike maatskippij sintraal te stellen yn disse stúdzje. Ik jou ta dat ik de fraach nei dy relaasje ek ferskriklik wichtich fyn, mar dat hâldt net yn dat ik dy fraach beäntwurdzje moat en dat dy yn disse stúdzje beäntwurde wurde moast. Ik bin noch as soasjolooch noch as historikus in grut ljocht, en it hat grif net folle doel dat ik wat domme

[p. 191]

dingen bewear op terreinen dy't my frjemd binne. It liket my nammers net ideaal dat ien persoan - steld dat dy in dûbele deskundichheid hat - èn de literatuer fan in beskaat tiidrek èn de maatskippij fan dy jierren analisearret om dêrnei dy twa ta inoar yn relaasje te setten. It gefaar is te grut dat dy iene ûndersiker de feiten, de literêre en de buotten-literêre, oanpast by syn hypoteze oer de relaasje tusken de literatuer en de maatskippij yn it bestudearre tiidrek. It gefaar dat in ûndersiker him meislepe lit troch syn hypoteze en de feiten dêrby oanpast, is der al as men jin op ien fakgebiet beweecht - ik ha dêrop wiisd op s. 26 fan myn proefskrift. Dat gefaar is by in troch ien persoan útfierd fergelykjend ûndersyk tusken literatuer en maatskippij net dûbeld, mar trijedûbeld sa grut.

Jo neame Fügen, wel, neffens Fügen syn opfettingen fâlt myn ûndersyk net binnen de literatuersoasjology; hy soe it ‘soziologische Interpretation literarischer Werke’ neame (Hauptrichtungen, 39, 40). Ik soe der alle frede mei hawwe as myn stúdzje dat etiket opplakt krige - Fügen syn etiketsjes binne wol handich. Wat my steurt is dat syn ûnderskiedingen en ôfgrinzingen fuortkomme út de eangst him de fingers te barnen oan it literêre wurk. Mar ik hoech fansels net tagelyk mei syn ûnderskiedingen ek syn eangst oer te nimmen. Sels haw ik myn wurk it etiket ‘soasjology fan it literêre wurk’ jûn, in fariaasje op Zima syn ‘Soziologie der Schreibweise’ en ‘sociologie du texte littéraire’ - en dat lêste sil wol wer weromgean op Goldmann syn ‘sociologie du roman’.

2. Haw ik in hypoteze oer de relaasje fan de literêre en de buotten-literêre wearden en noarmen? Jo rikke wat mooglikheden oan oer it aard fan dy relaasje, wêrby't jo Fügen parafrasearje en útwreidzje. Ik bin by de promoasje fan jo opmerking ‘... tenzij u zou willen stellen dat de normen en waarden in teksten precies corresponderen met die erbuiten’ sa kjel wurden, dat ik net sein haw wat ik sizze moatten hie, nammentlik dat ik yn 'e slotbeskôging skreaun haw dat it Fryske proaza de Fryske wrâld yn dat tiidrek mar tige oerflakkich útbyldet. Dêr kin út ôflaat wurde dat der fan in korrespondinsje tusken literatuer en maatskippij oangeande de wearden en noarmen amper of gjin sprake wêze kin.

Mar jo ha rjocht op in wat krekter antwurd en ík sil besykje dat te jaan. Fügen jout trije mooglike relaasjes tusken literatuer en maatskippij oan. Nei alle gedachten binne der wol mear relaasjes - jo heakje sels al ien ta - mar it wichtichste beswier tsjin Fügen syn systeem is doch dat it net eksplisyt de mooglikheid biedt om in literêr wurk yn relaasje ta ferskillende resipjintegroepen te setten. In literêr wurk kin ommers tagelyk ‘Gruppenkonform’ (foar de iene resipjintegroep) en ‘Gruppen-konträr-destruktiv’ (foar in oare resipjintegroep) wêze. As wy dan in relaasje lizze tusken de literatuer en de maatskippij, moatte wy neier spesifisearje op hokker skift yn 'e maatskippij wy it êch hawwe.

[p. 192]

It liket my ta dat de relaasje fan de twa literatuerblokken dy't ik besjoen ha ta de maatskippij ferskillend is. Dêrom behandelje ik se apart. De Fryske proazaliteratuer fan de 19e ieu beskriuwt wearden en noarmen dy't yn de maatskippij nea jilden hawwe en dy't nei alle gedachten ek nea jilde sille. Disse wearden en noarmen bestanne yn 'e dream, yn de utopy, yn it ideaalbeeld fan de maatskippij. De funksje fan disse literatuer is net om út it ideaal of de utopy wei de realiteit te kritisearjen, mar om de realiteit draachlik te meitsjen troch in flechtmooglikheid yn de utopy te bieden. De yntinsje fan disse literatuer is de minsken mei har lot te fermoedsoenjen.

De boereromanliteratuer besiket wearden en noarmen fan in maatskiplike en politike streaming ta jildichheid te helpen. Ik kin dy streaming net goed lokalisearje en begrinzgje, mar it soe grif in fersmelling betsjutte dy oan te tsjutten as (pre)faksistysk. De ûnderwurpenheid oan 'e hegere macht, it anti-yntellektualistyske, it primitivistyske, de klam op 'e fertikale relaasje, de reeëns om tekoartkommingen ta te jaan en jin te fernederjen, de klam op it ûnfermogen om de takomst te skatten en mei it êch op 'e takomst ferantwurde beslissingen te nimmen, binne eleminten dy't men likefolle yn in kristlike as yn in faksistyske wrâldskôging oantreffe kin. It is fansels net tafallich dat ik de ideology fan de boereroman it bêste beskriuwe koe mei help fan in kristlike terminology (s. 94 en 259). Hoe't it mooglik is dat in yn feite poer-heidenske ideology him sa goed ferdraacht mei kristlike tinkstruktueren, moatte de teologen mar útsykje. Yn alle gefallen jout disse oerienkomst oanlieding om te ûnderstellen dat de boereromanliteratuer in bredere basis hie as inkeld it (pre)faksisme. Ik tink dat wy as dragers fan de boereromanideology beskôgje moatte beskate konservative en reaksjonêre sroepearringen dy't it net lykfine koenen mei de soasjale (r)evolúsje. Disse groepearringen sille der grif neat op tsjin hân hawwe dat de arbeider in wat better bestean krige, mar it elemint klassestriid dat de harmoanyske struktuer fan it plattelân teneate die en riken en earmen as fijannen foarinoar oer sette, dat stie har tsjin. Yn de boereromans wurdt besocht it âlde harmonymodel nije glâns te jaan: boppeoan stiet de boer as natuerlike lieder, ûnderoan stiet de arbeider en dêrtuskenyn hat elkenien syn fêst plak. It ferwûnderlike is no dat it net slagget om dat harmoanyske mienskipsmodel mei natuerlike lieders en natuerlike gefolgen as in reëel alternatyf tsjinoer it soasjalisme mei syn klassestriid te setten. Of is it net sa ferwûnderlik en kinne wy hjirre mei de marksisten prate fan in histoaryske needsaaklikheid? Ut it feit dat it boerebestean yn it mytyske lutsen wurdt mei de boer-sels as healgod, út disse krampachtige oerdriuwing docht bliken dat de auteurs net mear leauden oan de reële mooglikheid fan it âlde harmonymodel, en dat de mienskip - dêr't de skriuwers de sprekbuis fan binne - der net mear oan leaude. As men, redenearjend op de wize fan

[p. 193]

de psychiater, de boereromans hâldt foar de ferwrongen utering fan in konservatyf folksdeel dat wit dat it fjochtet foar in ferlerne saak en dat syn eigen ûnleauwe oerraast, kin men de boereromans doch as weardefolle dokuminten beskôgje.

Dit binne fansels hypotezen. Mear ha jo ek net frege.

Opposysje fan prof. dr. H. Meijering

Geachte Defendens! Mijn eerste woorden zullen u weinig aanleiding tot tegenspraak geven: ik heb de behoefte om uiting te geven aan gevoelens van blijdschap over het feit dat u het boek hebt voltooid, en aan gevoelens van respect voor uw studieverloop en uw wetenschappelijke ontwikkelingsgang. Die blijdschap neemt evenwel niet weg dat ik - naast veel waardering - ook kritiek heb, en dat respect meen ik het beste te kunnen bewijzen door met u in discussie te gaan.

Ik zal mijn kritiek concentreren op twee punten.

Het eerste punt betreft uw onderzoeksmodel en de adekwaatheid daarvan. Ik erken dat door hantering van dit model bepaalde patronen in de in uw boeken beschreven maatschappij haarscherp naar voren komen. Maar anderzijds weet u - of althans uw model - geen raad met díe normen en díe waarden die niet in categorieën van sociale klasseverschillen zijn onder te brengen. Ik doel hierbij op normen en waarden die geestelijk bepaald zijn, en concentreer mij op het geestelijke in de engere zin van het woord, het godsdienstige dus.

De godsdienst wordt in uw dissertatie op tweeërlei wijze gewaardeerd. Godsdienstige stromingen kunnen gezien worden als uitingen van sociale emancipatie, of (negatief) godsdienst is tevredenheidscultus (p. 258). Nu vindt deze beoordeling terecht in uw boek een plaats. Het betreft immers de impliciete of expliciete meningen van personen uit de door u bestudeerde prozawerken. Maar het gaat dan wel om de bijprodukten waarop de aandacht zich richt, niet om de bijbelse verkondiging zelf. En aangezien het waardesysteem dat met het laatste samenhangt, ook in een aantal van uw werken voorkomt of zelfs centraal staat, mogen we verwachten dat het ook in uw boek tot zijn recht komt. Maar in dat opzicht schiet uw boek tekort. Ik spits de probleemstelling toe op één bepaalde groep personen van wie we mogen verwachten dat ze toch wel enige relatie met geloof en kerk hebben, de dominees.

Ds. Kalma, die studie gemaakt heeft van de dominee in de Friese literatuur

[p. 194]

constateert dat de beschrijving van de predikant in hoge mate sjabloneachtig is. Dat betekent voor u bij de weergave van professionele christenen in uw corpus natuurlijk een drastische beperking van de mogelijkheden. Maar of u had mogen volstaan met de wel zeer spaarzame aandacht voor deze bevolkingsgroep, betwijfel ik. Ik meen dat u zich met uw constatering op p. 127: ‘Dominees zijn moeilijker te categoriseren;...’, er wel heel makkelijk afmaakt. U vermeldt dan nog op een vijftal plaatsen heel summier het voorkomen van een predikant, en daarmee Schluß. In ieder geval mis ik het optreden van de dominee in Groun en Minsken, die - mijns inziens zeer authentiek - de wel erg materialistische visie van de hoofdpersonen onder de kritiek van het evangelie stelt. Zeker waar het hier het kernprobleem van de roman raakt, en ook omdat Groun en Minsken tot de beste romans van uw lijst behoort, had u aan het handelen van deze dominee (met zijn ouderling) niet voorbij mogen gaan.

Mijn vraag is dus: waar plaatst u in uw studie het waardesysteem van de genoemde predikant, waarmee de hoofdpersoon en zijn familie geconfronteerd worden?

Mijn tweede opmerking is meer van taalkundige aard. Zij knoopt aan bij een uitspraak van uw promotor die ik ongeveer als volgt van haar gehoord meen te hebben: ‘Het aantrekkelijke van het Fries; is dat b.v. dialectspreken niet sociaal stigmatiserend is. Het Fries is een heel democratische taal’. Toepassing van deze stelling op het taalgebruik van de personen in uw corpus en op uw studie maakt het dus begrijpelijk dat het hoofdstukje over de accentuering van de persoonstekst en soortgelijke opmerkingen in de bespreking van de twintigste-eeuwse werken kwantitatief wat mager uitvallen.

Opvallend is verder dat bij wat u dan accentuering van de persoonstekst noemt, als het om sociale markering gaat, vaak gebruik gemaakt wordt van een andere taal (het Bildts in De sûnde fan Haitze Holwerda, Nederlands gekleurde theologische taal van orthodoxe protestanten, Nederlands van notabelen), en niet van een variant van het Fries. In uw corpus komt maar heel weinig Nederlands voor, maar juist in die Nederlandse stukjes vond ik een prachtig staaltje van taalvariatie als sociale markeringsmogelijkheid: de tale Kanaäns van ds. Lawearstra en het nouveau-riche-achtige Nederlands van notaris Haelmarnijo in Wiger Sûnderhert!

Ik beweer dus dat uw impliciete constatering op p. 19 en 20 dat de hypothese van Zima niet voor uw tekstcorpus bruikbaar is omdat de teksten voor het merendeel niet als ‘betere’ literaire werken zijn te beschouwen, onjuist is. Ik beweer verder - maar dat doet nu niet terzake - dat u deze hypothese zonder deugdelijk onderzoek terzijde hebt geschoven, en tenslotte dat u wat het lexicale niveau van de hypothese betreft, ten onrechte het ‘democratische’ ka-

[p. 195]

rakter van de Friese taal, dat sociale stigmatisering minder gemakkelijk toelaat, buiten beschouwing hebt gelaten.

Mag ik u verzoeken op mijn beide punten in deze volgorde in te gaan?

Antwurd oan de hear Meijering,

1. Ik leau net dat it helendal krekt is om te stellen dat ik - mei help fan myn model - allinnich dy wearden en noarmen beskriuwe kin dy't yn de kategoryen fan klasseferskillen ûnder te bringen binne. Ik haw ek in paragraaf wijd oan it ideaal fan guon personaazjes út 'e boereromans om in minske út it hele hout te wêzen. Dat ideaal hat net direkt mei klasseferskil noarich.

Oft dat ideaal dan in geastlike wearde fertsjintwurdiget, dat wit ik net salyk. Jo suggerearje in tsjinstelling tusken geastlike en oare wearden, en binnen de geastlike wearden claime jo dan wer in útsûnderingsposysje foar de godstsjinstige wearden, as ik jo goed begryp. Disse tinktrant is my frjemd, al haw ik der fansels wolris fan heard. Alle wearden en noarmen binne geastlik beskaat en alle wearden en noarmen dogge bliken út it praktyske, soasjale handeljen. Der is yn myn tinken gjin plak foar wearden en noarmen dy't allinnich yn de geast besteane en net bliken dogge út praktysk handeljen. Dat soenen folslein sterile wearden en noarmen wêze moatte.

No bin ik bang dat wat foar jo it heechste en it suverste yn de godstsjinst is foar my krekt it sterile útmakket. As dat sa is, hat diskusjearjen gjin sin. Mar, jo ha frege en ik moat antwurdzje.

Ik ha de godstsjinst op twadderlei wize wurdearre, as utering fan soasjale emansipaasje en as tefredenheidskultus. Dat neame jo ‘bijprodukten’ en ik hie it (ek) ha moatten oer de bibelske ferkundiging sels. Ik lûk de konklúzje dat foar jo godstsjinstige wearden yn essinsje a-politike wearden binne. Mar ik ha der grutte muoite mei om my - as myn konklúzje goed is - foar te stellen wat dan de wearde en de funksje fan dy wearden is. Ik hâld hjir no doch mar oer op, want ik pinigje myn harsens omdôch.

Jo freegje mear direkt nei it weardesysteem fan de dûmny yn Groun en Minsken dy't mei syn âlderling by Lammert fen Kuken komt om soan Danjel op it harspit te nimmen. It haadstik wie my by de promoasje - net tafallich tink - glêd fergetten, mar ik haw it no werlêzen. Jo sizze dat dûmny de wol tige materiahstyske fysy fan de Fen Kukens ûnder de krityk fan it evangeelje stelt. Docht er dat? De dûmny tinkt (pag. 53 fan 'e 4e print.) - alteast ik nim oan dat it hjir om frije yndirekte rede en net om suvere fertellerskeunst giet - dat Danjel him skuldich makke hat oan lotterij, herberchrinnen, swetsen en rûch

[p. 196]

praat yn it iepenbier, hynsteriden yn pleats fan nei tsjerke gean. It liket my ta dat allinnich ‘swetsen en rûch praat’ yn ferbân mei it evangeelje te bringen is, mar de rest net. By de rest giet it om oertredingen fan beskate noarmen dy't it evangeelje oanwoeksen, en yntusken foar in grut part ek al wer ôfstoarn binne. Op s. 56 komt de dûmny yn tinzen ta de konklúzje dat de Fen Kukens har tefolle bekommerje om materiële saken en dat se net de krekte oandacht foar God ha. Hy beslút dan om te bidden, mar de ynhâld fan it gebed wurdt net meideeld. It is fansels ferkeard dat in minske him helendal op it materiële fiksearret, net omdat God dan tekoart komt - God kin himsels wol rêde, mei men oannimme -, mar omdat de minske himsels en syn meiminsken tekoart docht.

Wat moat ik fan dy dûmny en syn weardesysteem tinke? Dy dûmny hat nei myn ynsjen net it rjochte begryp fan it evangeelje. Hy fersimpelt en ferdraait it evangeelje ta in rige geboaden en ferboaden. Syn weardesysteem is dat fan de lytse boargerij dy't de skyn mear telt as de essinsje. De grutste fout fan disse dûmny is dat er de relaasje minske-God sintraal stelt, dy relaasje is in ûnmooglik útgongspunt foar it kritisearjen fan it hâlden en dragen fan minsken. Mar troch klam op dy relaasje te lizzen, past disse dûmny fansels wol typysk yn de wrâld fan de boereroman.

2. Jo ha krityk op myn bewearing dat Zima syn hypoteze net brûkber is yn myn korpus. It giet by Zima om trije dingen: (1) it leksikale repertoire, (2) de koade dy't de kaaiwurden oardert en (3) it op grûn fan de koade foarsisbere diskurs. (1) en (2) tegearre tsjut Zima oan as in soasjolekt. Yn it algemeen haw ik opmurken dat it net goed mooglik is om de redeneartranten dy't yn de triviale searjes dominearje op te fetsjen as soasjolekten fan beskate belangegroepen yn 'e maatskippij. Jo wolle foar it praat fan dûmny Lawearstra en notaris Haelmarnijo, beide yn Wiger Sûnderhert, in útsûndering meitsje. Dit praat soe wol typearjend wêze foar beskate belangegroepen. Jo ha gelyk - it ferhaal is ynearsten ek wat minder triviaal fansels, it liket yn it begjin in aktueel konflikt op in orizjinele wize útwurkje te sillen. Ik tink dat ik disse soasjolekten gjin acht slein haw omdat se my te bykomstich wienen yn it ramt fan it hele ferhaal. Wy fine in leksikaal repertoire en wy kinne faaks mei wat muoite in koade konstruearje, mar it diskurs is mêger.

Mei Zima syn teory kin men wol wat dwaan by twa ferhalen fan S.K. Feitsma, Ut 'e modder fen 'e maetskippij en Troud wiveleed en bernelot. Dat haw ik nei alle gedachten yn myn proefskrift net neamd, mar wolris op in oar plak.

Opposysje fan dr. A. Wadman

As ik yn it hjir folgjende in mannich krityske kanttekeningen set by Trinus

[p. 197]

Riemersma syn proefskrift Proza van het platteland, dan is dat net sûnder foarôf myn grutte wurdearring út te sprekken foar dit drege en op yngeande stúdzje en grutte belêzenheid berêstende wurkstik. Riemersma hat in goede kar dien mei de struktuer-analyse fan in lyts hûndert jier Fryske proazaliteratuer, dat wol sizze mei it tapassen fan de befiningen en ynsichten fan de moderne literatuer-teoryen (wêrby ek dy fan de resepsje fan literêr en ûn-literêr wurk) op in sa goed as braak lizzend terrein. Foar mannich Frysk-lêzende sil dit gebiet der troch syn wurk in diminsje by krije. En mannich net-Frysklêzende, as er der al net ta oanpoend wurdt om him wat kunde fan Nederlâns twadde taal oan te eigenjen, sil der syn literêre kennis en syn referinsje-kader mei opskerpje en ferromje kinne

Myn krityk wol ik beheine ta in fjouwertal punten, dy't net allegearfan itselde gewicht binne.

As earste synjalearje ik wat ik sjoch as in yn haadstik estetyske tekoartkomming, dy't it lêsnocht (sels by in dissertaasje gjin skande!) nochal yn 'e wei stiet. It boek befettet yn de twadde helte in grut tal sitaten út it te analisearjen wurk. Mar al dy sitaten (soms tige lange) steane der twa kear yn: earst yn it Frysk en dêrnei, tusken heakjes, mar sûnder fierdere typografyske helpmiddels, ek yn it Nederlânsk. Dat is net allinne ryklik folle fan it goede (soms net àl te ‘goede’, want kwaliteit is yn dizze stúdzje gjin noarm), mar it wurket ek slim obstipearjend. In net-Frysk-lêzer hat neat oan dy Fryske sitaten en moat muoisum sjen út te finen wêr't de oersetting begjint; hy hat ek neat oan de ferbettering fan setflaters, dy't Riemersma trouhertich oanbringt. In Frysklêzer hat soms ek klauwen oan dy Fryske sitaten, omdat dy gauris yn ferâldere staveringen steane. Sjoen it feit dat dit boek yn it Hollânsk skreaun is - ik moat wol oannimme tsjin 't sin fan de promotrix: Frysktalige dissertaasjes litte har justjes makliker skriuwe as Frysktalige Fryske wurdboeken! - hie it better west en jou yn de ferhaaltekst de sitaten allinnich yn oersetting (en dan byneed yn in bylage efteryn de orizjinele sitaten). Wat de behannele problematyk oanbelanget is ommers de brûkte taal folslein yrrelevant: it wurk hie krekt like goed yn it Ingelsk of Yslânsk skreaun wurde kinnen.

Myn twadde punt fan krityk slacht op in opmerking op side 77, dêr't de skriuwer seit te ferûnderstellen, dat de ‘meer gevormde lezers’ ornaris in ûnderskied meitsje tusken de funksje fan de Fryske en de net-Fryske-literatuer dy't hja konsumearje. De Fryske tsjinnet dan ta behâld fan it âlde en betroude, de net-Fryske ta konfrontaasje mei de bûtenwrâld en har problemen. Dizze ferûnderstelling, dy't mei grûndearre wurdt op in bewearing fan my út 1964, giet tinkt my foar ús dagen lang sa sterk net mear op as earder tiden: der is sèls yn Fryslân yn tweintich jier wol wat feroare. Ik hâld út dat der benammen ûnder de Frysktalige studearjende jongerein langer gâns lêzers binne - lêzers binne lang net altyd keapers, ek wol lienders! - dy't út itselde gebou

[p. 198]

(boekhannel of biblioteek) nei hûs geane mei ûnder de iene earm de nijste Maarten 't Hart en ûnder de oare de nijste Trinus Riemersma, en dy't net fan doel binne om dizze beide skriuwende jongkeardels by it lêzen in ferskillende literêre termometer oan te lizzen.¹

Myn tredde punt². Twa kear, op side 240, brûkt Riemersma de term ‘flashback’ en wol yn ferbân mei passaazjes út in novelle fan Holtrop en in roman fan Kloosterman. De term ‘flash-back’, ûntliend oan de filmkeunst fan de jierren tweintich en tritich, is neffens my allinnich ferantwurde as it giet om in formeel autonoom, skerp aktualisearre en by wize fan ferrassing of skok oanbean weromspringen fan it ferhaal nei in chronologysk earder lizzend tiidrek yn it ferhaalbarren (dat kloppet ek mei de betsjutting fan it verbum ‘to flash’). Wurdt sa'n werompleatsing troch de fertelynstânsje taret of ynlaat - b.g. fan in 28 jier âlde krimineel wurdt per plusquamperfectum ferteld, dat er as 6-jierrige sa'n oanfallich jonkje west hie en dit dan folge fan in adstruearjend ferhaal of sels in hiel haadstik - dan soe ik de foarkar jaan oan de term ‘retrospektive passaazjes’ of, mei Mieke Bal c.s.: ‘ retroversy’. Wêrby't je dan de flash-back sjen kinne as in ferbysûndere, skerp-sniene foarm fan retroversy. Yn de beide gefallen hawwe wy fan ditoangeande te dwaan mei dizige tuskengefallen, en dêr hie Riemersma wol efkes by stilstean mocht, troch in ferantwurding te jaan fan syn ‘flash-back’-opfetting, dy't er ek net jout op s. 151 by it neamen fan twa 19e-ieuske foarbylden fan retroversy.

Ik kom oan myn lêste en by my swierst weagende punt fan krityk. Yn de haadstikken IV en V wurdt in analyse jûn fan resp. ‘het proza van de negentiende eeuw’ en ‘het proza van de twintigste eeuw’, mei dizze beheining, dat de 19e ieu hjir rint fan 1855 oant 1900 en de 20e fan 1900 oant 1945.

Haadstik IV jout my gjin problemen wat de kar fan it brûkte demonstraasjemateriaal oanbelanget. Dat hjir mei ‘proza’ yn 'e praktyk bedoeld wurdt: epysk proaza fan in net al te behindich bestek kin ik my wol yn fine, al ûntbrekt in eksplisite karakterisearring fan binnen dat bestek oanwêzige genres (roman - novelle - (koart) ferhaal, etc.). De seleksje oangeande de 19e ieu liket my wol ferantwurde ta; der is aardich ferskaat yn foarm en ynhâld.

Minder wiis bin ik yn dat stik mei haadstik V. It besjen fan it korpus jout jin mear as ienkear it fielen, dat de auteur hjir de lêzer earne hinne manipulearret dêr't dy lêzer (leaver) net hinne wol. En dan tink ik net sasear oan it feit dat hjir, folle rigoreuzer as yn haadstik IV, de nammen fan de auteurs alhiel ferswijd wurde en ek àlles wat mar tsjutte soe op in kwaliteitsoardiel fan it beskreaune wurk: dy beide saken binne yn in ergo-sintryske stúdzje as dizze skoan te billikjen, al sille guon lêzers har der oan stjitte.

Myn beswier kin ik it bêste yllustrearje oan it feit, dat op side 29 sprutsen wurdt oer ‘twee grote homogene blokken’, en dat binne dan de foar elkoar

1 Riemersma syn antwurd, by de sutelaksje fan Fryske boeken soe bliken dwaan dat dit net opgiet, seit my net folle: by sutelaksjes giet it net alderearst om wat hy ‘gevormde lezers’ neamt: ̀Y geane der sèls op út.

2 Dit part fan myn ferhaal haw ik koartheidshalven by de promoasje weilitten.

[p. 199]

oer stelde 19e-ieuske ‘boargerromans’ en de 20e-ieuske ‘boereromans’. Yn 't earste plak is de hjir brûkte 19e-ieuske literatuer net sa ‘boargerlik’ as hjirmei suggerearre wurdt (net altyd binne boer en boargers elkoars fijannen), mar benammen: de 20e ieu is net sa ‘boerich’ as wy iderkear twongen wurde om te tinken.

Ut de super-seleksje, sa't dat earne neamd wurdt, is in soarte fan ‘subsuperseleksje’ makke dy't de net op skerp steande lêzer de yndruk jout dat Fryske proazaliteratuer tusken 1900 en '45 allinnich bestiet út... 13 boereromans plus ien koart ferhaal (earne oars ek ‘roman’ neamd, s. 93 en 95 (dat dan net yn it kader past, ntl. It draeimounlefamke fan Pollema (1929). Dy hiele opstelling fan saken is neffens my noch al ûnkrekt; de skriuwer hie hjir mear dúdlikheid skeppe moatten oangeande syn kar, al wie 't mar per fuotnoat. Sa docht bliken dat foar it 19e-ieuske blok wòl histoaryske romans brûkt wurde, mar dat foar de 20e alhiel foarbygien wurdt oan de grutte histoaryske roman fan Simke Kloosterman It Jubeljier (1927). De skriuwer lit (sjoch s. 93) it ‘moderne’ Fryske proaza earst nei 1945 begjinne en ferjit sadwaande dat it mear grinsferlizzend proaza sawol nei de foarm as nei de ynhâld al yn de jierren '20 en '30 in dúdlike en bewuste oanrin hie yn it ferhaalwurk fan b.g. Jelle Brouwer (Idylle, 1929, Dominé, 1933), Bauke Tuinstra (Janny en de Maitiid, 1933), Rintsje Sybesma (Oan 'e sédyk, 1932), Douwe Kiestra, (Mascotte, 1934)³. Dêr sille dan om wille fan it lykwicht en de goede proporsjes noch oan tafoege wurde moatte de yn Yndië spyljende sketsen fan Nyckle Haisma, mar ek de earste Frysktalige detective-roman fan Sjoerd van der Schaaf (It geheim van de Greate Wielen. 1941), dy't ek rojaal binnen it bestek fan 1900-1945 falle.

Der wurdt dus te folle ûndúdlikheid litten oangeande de kar fan it materiaal. Sadwaande ûntstiet de yndruk fan tendinsieuzens. Tige skerp sein: It hat der wat fan as past Riemersma hjir it materiaal oan by de teory, om dan dêrnei dy teory ta te passen op it oanpaste materiaal. Mar sels binnen it ramt fan dy boereroman-kar kin it gjin sprekken lije. Fan Brolsma wurdt in grut tal wurken brûkt en fan Teatse Holtrop (fansels...) De wylde boerinne, hjir ek wol as ‘roman’ betitele - in ding fan 30 siden neam ik gjin roman - mar nèt b.g. Tuinstra syn novelle Hwet scil it libben ús bringe (1937), dy't mei syn 55 pagina's noch justjes méar rjocht op 'e beneaming ‘roman’ hawwe soe as it ferhaal fan Holtrop.

It byld fan de Fryske proaza-literatuer tusken 1900 en 1945 wurdt hjirmei aardich bryklutsen. En dat is spitich, want it betsjut dat in net te lyts part fan dit boek net definityf is. mar yn de ien of oare foarm nochris oanpakt wurde moat.

3 Dit meie nei omfang frij ‘koarte’ ferhalen wêze, dat docht oan it prinsipe net ôf. De yn 1934 útjûne bondel Fryske Sketsen fen ûnderskate skriuwers - wêrom hat gjin Frysk útjouwerder ferline jier, 50 jier neitiid, om tocht in nije printinge te jaan, kompleet mei de houtfiken fan Mulders?; mar it kin no ek noch! - jout as gehiel in tige goed ynsjoch yn it aard fan dizze fernijing, nei foarm en ynhâld. In lytse ferwizing nei dit mylpealboek hie op syn blak west.

[p. 200]

(ferhaal, rûchwei sa, mar gâns koarter, en yn it Nederlânsk, hâlden by de promoasje fan Tr. Riemersma op 6 des, 1984)⁴.

4 It wie wat tè skoalmasterich (ekskús oan skoalmasters) om te fallen oer kleinichheden lykas dat op s. 176 hast wurdlik deselde opmerking oer it ôfrûne wêzen en net om in fuortsetting freegjen fan It Heechhôf makke wurdt as 2 siden earder; mar soks heart fansels net foar te kommen.

Antwurd oan de hear Wadman

1. Ferskillende easken litte har hjir jilde: dy fan 'e teksorganisaasje - de Fryske tekst en de oersetting moatte fuort by de hân wêze; dy fan de estetyske fersoarging - de blêdspegel moat rêstich wêze en net ûntsierd wurde troch tefolle typografyske rompslomp; dy fan 'e opmaak - lange, op folgjende siden trochrinnende noaten ferswierje de paginaopmaak slim; dy fan de Fryske eigenwearde - ik woe it Frysk net yn in hoekje triuwe. Dat lêste punt woene jo by de promoasje fan my heare, en dat ha jo heard.

Miskien hat dat punt te swier woegen by my, mar in minske moat no ienris besykje om yn frede mei himsels te libjen.

2. Myn ferûnderstelling dat de mear foarme lêzers ornaris ûnderskied meitsje tusken de funksje fan de Fryske en de net-Fryske literatuer soe lang net mear sa sterk opgean as yn 1964, doe't josels in soartgelikense stelling ponearren. Jo hâlde út dat benammen de studearjende jongerein Fryske en Hollânske literatuer gjin ferskillende termometer oanleit. (Dat jo by wize fan yllustraasje myn namme keppelje oan dy fan in triviale koekjebakker, sil ik jo mar ferjaan). Jo kinne gelyk ha, en dat soe dan tink ik tagelyk betsjutte dat der in nij publyk op kommende wei is dat him buotten bewegingsferplichtingen en fryskfielendheid om, sis mar ‘natuerlikerwize’ foar de Fryske literatuer ynteressearret. Mar dat publyk nimt dan doch as keapjend publyk in tige ûnopfâ-

[p. 201]

lend plak yn. Goed, it kinne lieners wêze, mar útliensifers haw ik net en dêr kin ik neat oer sizze. By de groep fan de mear foarme lêzers haw ik sels net alderearst oan de jongerein tocht, mar earder oan myn eigen generaasje en âlderen dy't har mear of minder bewust binne fan har Fryske identiteit.

Ik wol oer de Sutelaksje dêr't jo op weromkomme doch noch wat sizze. Jo ha gelyk as jo sizze dat it publyk dat by de jierlikse Sutelaksje berikt wurdt net alderearst en aldermeast út ‘gevormde lezers’ bestiet. Mar de ferkeapsifers fan de Sutelaksje binne ek net it risseltaat fan in frije kar út it totale oanbod oan Fryske literatuer. It is sa njonkenlytsen genôch bekend en it mei dan ek wolris lûdop sein wurde dat de sutelders/sters mei in beskate seleksje it fjild ynstjoerd wurde en dat se ek noch de ynstruksje krije om beskate boeken út dy seleksje yn it bysûnder oan te priizgjen. De minsken dy't lieding jouwe oan de Sutelaksje en foar de seleksje ferantwurdlik binne, rekkenje ik al ta de ‘gevormde lezers’

3. Nei't it my taliket hat it begryp ‘flash-back’ foaral troch tadwaan fan kranteresinsinten in ferbreding ûndergien. Dy ferbreding kin men ferkeard neame, omdat alles wat net út it ferline wei spontaan, assosjatyf faken nei boppen sjit, gjin flash-back yn eigentlike sin hite mei, mar in oare namme hawwe moat. Mar wie der wol in oare namme? En waard der fan wittenskiplik-teoretyske kânt op oanstien om doch in ferskil te meitsjen?

Ik haw oer it a-kronologyske fertellen net mear lêzen as Lämmert en syn neifolger yn it Frânsk Genette, en by dy twa is it my net opfâlen dat se ûnderskied makken tusken troch de ferteller of fertelynstânsje of in personaazje taret weromgean yn it ferline en de spontane trochbraak yn it bewustwêzen fan in part fan it ferline. - Mar ik wie dus op dit punt net by mei de teory.

4. Ik ha by de promoasje al sein dat ik bliid wie dat jo my net oanfoelen op de kar fan de 19e-ieuske wurken. Ik hoopje dat ek nea immen my dêr op oanfâle sil.

Jo ha krityk op de seleksje fan de 20e-ieuske wurken, en dy seleksje kin ik aldergeloks folle better ferantwurdzje. Yn it haadstik ‘Keuze van de literaire werken’ stiet doch mear asjotinke. Derstiet: ‘...in ieder geval de hoogst gewaardeerde werken en de bestsellers moesten deel van de selectie uitmaken. Natuurlijk mochten werken die bijzonder gepousseerd waren, niet ontbreken’ (29); ‘... Alles wat volgens welke groep recipiënten dan ook in aanmerking kwam, is meegenomen...’ (30). Dêr mei út bliken dwaan dat ik besocht haw om al dy gruttere proazawurken mei te nimmen dy't by ien of oar part fan it publyk oanslein binne en wat langer yn de belangstelling bleaun binne.

Ik haw de seleksje dus ôfhingje litten fan de resepsje. Ik haw gjin resepsjeûndersyk dien, dat koe om 'e tiid net. mar men wit fan de 20e-ieuske litera-

[p. 202]

tuer fansels wol safolle, dat men fêststelle kin hokker wurken yn de literatuermienskip in belangrike rol spile ha. Ik moat dêrby opmerke dat ik de resepsjeskiednis fan de wurken trochrinne litten haw oant de eigen tiid. Sadwaande hawwe ek kritearia in rol spile as: is it wurk nei de oarloch noch werprinte? is der nei de oarloch noch oer it wurk publisearre yn in literêr tydskrift?

Ik gean no jo rychje titels en skriuwers bylâns. Pollema syn wurk koe ik net meinimme omdat it net by it publyk oanslein is (al is it wol ferdigene troch inkele Jongfriezen) en net mear lêzen wurdt. (Dat is mis fansels, want Pollema is in folle wichtiger figuer as al dy boerekoalskriuwers, mar dêr giet it net om). Ik koe syn wurk al neame, want Marten Sikkema hat in jier of tweintich lyn noch in RONO-praatsje oer him hoden, dat hy is, of wie doe, noch net folslein fergetten.

It Jubeljier fan in net neier oan te tsjutten itensiedster út Twizel is allinnich troch EBF lêzen en miskien noch ien of twa. It wurdt yn de literêre hânboeken neamd, mar fierder heart men der nea mear fan.

De beide ferhalen fan Jelle Brouwer, Idylle en Dominé binne folslein fergetten. Hat der ea in publyk foar west? It wurk fan Bauke Tuinstra hat wierskynlik mar in lytse rûnte fan bewûnderers fûn. Mar ôfsjoen dêrfan, ik rekkenje Tuinstra syn ferhalen ta de koarte ferhalen en ik ha se om dy reden, lykas Mascotte fan Kiestra en syn oare ferhalen en Suderkrús fan Haisma behandele yn myn stúdzje It koarte forhael yn 'e Fryske literatuer fan de tweintichste ieu. (Yn dy stúdzje neam ik de Fryske sketsen fan 1934 en de lettere tsjinhinger dêrfan, Sawn is in galgefol, as wichtige manifestaasjes yn de skiednis fan it koarte ferhaal).

Sybesma syn Oan 'e sédyk. Ja, dat hie ik faaks meinimme kinnen. De bondel It Anker dêr't it yn stiet, is tige priizge. Hawar, as ik it meinommen hie, dan wie it beeld fan de boereromanliteratuer der net ferheffender op wurden, liket my ta. Op Sjoerd van der Schaaf syn detektive haw ik likemin sind, mar as ik dat al dien hie, hie ik it grif net meinommen, omdat dat boek it ûndersyk mear fertribele as nuansearre hie.

Tsjin it meinimmen fan De wylde boerinne en De jonge fen de Marsheide hawwe jo beswier omdat se beide te koart binne. Se binne my winlik ek te koart, mar ik hie yn beide gefallen in bysûndere reden om se wol te behandeljen. It earste ferhaal hat yn de diskusje oer de literatuer yn de tritiger jierren in wichtige rol spile (Sybesma, Postma), en it twadde dêr hat Douwe Kalma de hele hûd op set om it de Friezen as hege literatuer oan te praten.

Ik bin it grif mei jo iens dat der yn it foaroarlochske koarte en koartere proaza al beskate fernijingen te konstatearjen binne, mar de publyksgroep dy't disse fernijende literatuer stipe, hat temin macht hân om syn literêre smaak de hele literatuermienskip as noarm op te lizzen. Earst nei de twadde wrâldoarloch

[p. 203]

kryt in op it moderne en fernijende ynstelde groep auteurs en kritisy safolle macht, benammen troch De Tsjerne, dat er syn smaak binend oplizze kin. Dat soks net sûnder ferwar fan mear konformistysk ynstelde lêzers gyng, hawwe josels - ik soe hast sizze: oan 'e lea - ûnderfûn.

It is fansels tige spitich dat it relatyf beroerdere wurk yn Fryslân mear populêr wurden is, mear lêzen en werprinte wurdt, en dat oan 'e oare kânt bettere wurken yn it ferjit rekke binne. Mar sa is it no ienkear. Wy kinne elk foar oar ‘fergetten romantsjes’ (Poortinga) yn 'e oandacht fan it notiidske publyk oanbefelje - sa bin ik sels fan doel om wat fan S.K. Feitsma en B.R.S. Pollema út te jaan -, mar wy kinne de resepsjeskiednis net werskriuwe, net feroarje.

Jo komme by einsluten ta de konklúzje dat myn boek net definityf is. Nee, fansels net, dit is in besykjen om in pear haadlinen te lûken. Oaren moatte no it beeld fan de Fryske literatuer neier útwurkje, kompletearie en nuansearje. As myn boek dêrta helpe kin is it goed en goedemôch. Ik fyn mysels nammers in fierste polemyske figuer om it lêste en definitive wurd ta te betrouwen.

Opposysje fan prof. dr. A. Deprez

Op gezag van de rector en krachtens mijn recht, geachte defendens; ik wilde u vooraf graag feliciteren met het afsluiten van uw studie. Het moet voor u een hele opluchting zijn, en ik kan, voor mijn part, verklaren dat ik er veel uit heb geleerd en veel in heb geapprecieerd. In uw eerste deel uw uitgesproken theoretische onderlegdheid, uw bewustheid van de eisen van het moderne schrijverschap, uw toepassing van literaire en sociologische theorieën en van de receptie-esthetica, vooral ook uw talent tot relativeren en tot weergeven van essentiële punten in een theorie, uw internationale belezenheid, maar dan toch vooral in de Duitse richting, dacht ik, en dan uw vlotte taalen schrijftrant. Af en toe ook wel meende ik te ontwaren, maar ik weet er heel weinig van, want ik ben een vreemde eend in deze bijt, af toen ook uw pointes en speldeprikken die ongetwijfeld één van de grote charmes van uw betoog uitmaken. Ik zou zeggen dat daarom uw eerste deel zéér aantrekkelijk overkomt, ook als men het er niet helemaal mee eens is, maar men kan het in grote lijnen goed accepteren.

Dat is tot op zekere hoogte, bij mij althans, niet het geval met uw tweede deel, of ik zou bijna durven zeggen: er ontbreekt voor mijn gevoel een derde deel, en ik kom daartoe omdat op basis van mijn persoonlijke vertrouwdheid met de negentiende eeuw in Vlaanderen en met de Vlaamse literatuur, ik het gevoel heb dat er één en ander niet zozeer ontbreekt, maar wel bij had ge-

[p. 204]

kund, wat de positie van de Friese literatuur duidelijker had gemaakt, ook voor de leek, ook voor de buitenstaander, waar ik mij toe reken. Ik heb dan ook drie problemen die ik u graag wil voorleggen.

1. Het eerste probleem is dat ik mij afvraag waarom u een hoofdstuk over de Friese beweging en de parallellie met de Friese literatuur in die bewuste tijd hebt weggelaten. Ik meen toch dat achter het Fries schrijven in de negentiende eeuw en ook in de twintigste eeuw een zekere ideologie schuilt en dat het geen toeval is of niet uitsluitend uit esthetische bedoelingen dat iemand naar het Fries als voertaal als literair medium grijpt en ik wou dus graag horen van u of u dat bewust vermeden hebt, en zo ja, waarom?

2. Mijn tweede punt is dat ik smartelijk bij u mis een soort achtergrond waarin sociaal-economische en politieke facetten worden beschreven. Er moet in die hele tijd tussen 1850 en 1950 toch wel één en ander zijn gebeurd dat zijn weerslag vindt in die literatuur of dat die literatuur heeft beïnvloed. Ik weet niet precies of het hier zo ligt als bij ons, maar er is toch geweest de opkomst van het socialisme en het communisme, er is geweest de uitbouw van de confessionele partijen en daarmee samengaand naar mijn gevoel, de strijd tussen de politieke vorm van dat geloof n.l. het clericalisme, en het anticlericalisme. Er is toch ook de hele sociale strijd, met de strijd voor werktijdverkorting en noem maar op, er moet in Friesland toch ook iets van een evolutie geweest zijn in de sociale verhouding? Een enkele maal vind ik iets van een dergelijke achtergrondinformatie b.v. waar u het op blz. 92 hebt over de pachtkwestie. Dat is dan iets reëels, iets vatbaars, naar mijn gevoel. ‘De belangrijkste misstand betrof de pachtkwestie en deze zaak is dan ook lang een punt van actie geweest van voor 1900 tot 1937, toen er eindelijk een pachtwet kwam. Er wordt ook m Friestalige publicaties over deze kwestie geschreven.’ Ziet u, dat is iets reëels., iets vatbaars, en zo had ik liever meer gezien.

3. Dan mijn laatste vraag, ik weet niet of u daar nog aan toe komt; anders geef ik ze u cadeau. Dat is: uw vrees om de namen van de auteurs te noemen. U hebt daar blijkbaar een soort gêne tegenover. U stort zich in het onderzoek van de lezer, en die lezer daar weten we al bij al toch niet zo heel veel van, terwijl we van die auteur in elk geval weten welke levensbeschouwing hij heeft gehad, en welke levensfeiten. Ik bedoel geen biografische details, maar welke levensfeiten hij heeft ervaren. Nu doet u net als de Duitse literaire studie na 1945: u gaat zich uitsluitend beperken tot werkimmanente Interpretation maar in Duitsland had men daar dan een reden voor, daar wilde men liever niet teveel over die auteurs van het interbellum zeggen, maar ik dacht zo dat het in Friesland, in 1984, dat dat toch moest kunnen om daar iets over te zeggen. Dan zouden we toch meer houvast hebben dan alleen het naar mijn gevoel nog in de startblokken zittend onderzoek naar receptie-

[p. 205]

theorie en naar de lezer. Ik wil dus graag door u voorgelicht worden over deze kwesties en in elk geval uw standpunt daarover kennen.

(Ofskreaun fan de bân dy't makke is by de promoasje).

Antwurd oan mefrou Deprez

1. Jo dogge my in byts bytsje ûnrjocht, tinkt my, want ik haw wol wàt oer de relaasie literatuer-beweging skreaun. En lit dat stik dan yn de slotbeskôging stean, dus min of mear as taheakke, en lit it frij koart wêze, jo sille lang sykje moatte om in saakliker en lykwichtiger skôging oer de ferhâlding tusken de beweging en de literatuer te finen.

Ik haw der wàt oer sein, ik ha besocht wat struktuer te jaan oan disse brot, yn 'e hoop dat ik oaren ynspirearje ta fierder ûndersyk. Ik haw it net ta myn taak rekkene om sels yn it ramt fan myn stúdzje wiidweidich ûndersyk te dwaan nei de relaasje tusken literatuer en beweging. Ik bin net fan doel dêr sels ea noch ûndersyk nei te dwaan, want - ik neamde it wurd brot mei opsetsin - de hiele skriuwerij oer de relaasje literatuer-beweging walmt fan de emoasjes, de sentiminten en de patetyske ferklearringen en dat binne dingen dêr't ik helendal net oer kin.

It sil wol sa wêze - dêr freegje jo nei - dat foar de measte Fryske auteurs út it tiidrek 1855-1945 frysksinnichheid op ien of oare wize in rol spile hat. Mar hoe, dat wit ik net. En dat is ek net mear te achterheljen want de skriuwers binne dea. Wat dy skriuwers der by har libben oer sein of skreaun hawwe, is net altiten betrouber. Foarst, it fâlt foar it yndividu net ta tsjin de offisjele miening yn te gean; as der yn in beskate perioade troch de liedingjaande rûnten in hechte relaasje tusken literatuer en beweging ponearre wurdt, dan kin de yndividuele skriuwer mm sizze dat de beweging him net in spat ynteressearret. Twad, men mei oannimme dat ferskillende skriuwers foar it Frysk as medium kieze omdat se dan fuortendaliks by har earste ferhaaltsje al as literator te boek komme te stean, wylst sokken yn it Hollânsk nea in poat oan 'e grûn krigen hienen. Wat wy wol achterhelje en beskriuwe kinne is de offisjele miening oer de relaasje literatuer-beweging. Mar, en no brûk ik mar ien fan ús heit syn blasfemyske útdrukkingen: kin disse drinkbeker my foarbygean?

2. Jo misse in haadstik wêryn't ik soasjaal-ekonomyske en politike achtergrûnen beskriuw. ‘Er moet in die hele tijd tussen 1850 en 1950 toch wel één en ander zijn gebeurd dat zijn weerslag vindt in die literatuur of dat die literatuur heeft beïnvloed’, sizze jo. Jo neame as foarbyld fan hoe't ik it (mear) dwaan

[p. 206]

moatten hie de passaazje oer de hierkwestje. Jawis, mar it gekke is dat dy hierkwestje - in tige reëel probleem foar de boeren - no krekt yn de romans suver gjin omtinken kryt (allinnich yn De frouljue fen de fetweider, en dan ek noch mar sydlings). Nijsgjirrich is wat Goaitsen Burgy yn in lêzing oer disse kwestje opmerkt: fansels binne de measte boeren yn de krite dy't er beskriuwt hierboeren, mar de echte Fryske boer is foar him in eigenierde boer, en sa'nien kiest er dus as haadpersoan.

Yn myn slotbeskôging skriuw ik: ‘De prozaliteratuur van 1855-1945 kun je echter bezwaarlijk beschouwen als een afdruk van wat de mensen hebben geleden, gehoopt en geloofd. In de afwijkende werken vind je wel eens een authentieke uitbeelding of verbeelding van een relevant probleem in de toenmalige maatschappij, maar de hoofdstroom van het proza beeldt de Friese leefwereld maar zeer oppervlakkig uit’ (262). It hat fansels in bytsje doel om in skets te jaan fan de soasjaal-ekonomyske en politike tastannen en ûntjouwingen fan 1855-1945 en dy skets te besluten mei de opmerking dat der fan dit allegearre yn it gruttere proaza sa goed as neat werom te finen is.

Ik wit ek net hoe't jo de relaasje literatuer - maatskippij lizze wolle. As it inkeld giet om in net-spesifisearre oerienkomst, dan kin men wol wat beweare. Mar dat liket my net sa sinfol. Ik haw in great beswier tsjin it dwaan fan Jan Piebenga, dy't wiid ophellet fan jerappeloproeren en muozzeplêgen, mar my gjin teksten oanwiist dêr't dy oproeren en plêgen yn beskreaun wurde.

As it bygelyks sa wie dat yn de literatuer de anty-otterdokse hetse nei 1869 in nije ympuls krige, en men koe dat mei de stikken bewize, dan hie men wat taastbers. Mar dat kin men net. Fan in feit as dat gâns fûle soasjalisten har baan kwytrekken en mei skuonmeitsjen en oar soarte húsflyt de kost opskarrelje moasten, wêrby't se as klanterûnte grif net folle oars as partijgenoaten hienen, fynt men yn de teksten dy't ik besjoen ha neat werom. De soasjalist Nuttert yn De Hoara's fen Hastings giet der earst mei it pak op út mar hat letter in goedrinnende winkel en fertsjinnet jild as wetter.

Fansels, it feit dat der yn de Fryske literatuer oer otterdoksen en soasjalisten skreaun wurdt, sil wol mei feroarsake wêze troch de omstandichheid dat der yn Fryslân otterdoksen en soasjalisten foarkamen. Mar soksoarte relaasjes binne hast te triviaal om se te neamen.

3. Jo sizze dat jo wat mear witte wollen hienen oer de auteurs. Mar jo sizze der net by wêrom. Dêr moat ik dus nei riede. ‘Dan zouden we toch meer houvast hebben...’, sizze jo. Mar hoe dan? En wêroan? Ik hoopje doch net dat jo de ynterpretaasje en de wurdearring fan in literêr wurk of ien fan beiden ôfhingje litte wolle fan biografyske details.

Hawar, ik haw wol ynvintarisearre wat oer de auteurs bekend is. En dat is in bytsje. Oer benammen wat jo neame de ‘levensfeiten’ is sa goed as neat

[p. 207]

mei wissichheid te sizzen. Fan in heel soad 19e-ieuske skriuwers is net bekend wat har politike fysy wie en hoe't se de godstsjinst belibben. De uterlike feiten, al of net by in tsjerke oansletten wêze, al of net lid fan in partij wêze, sizze net alles, net genôch. Sawol yn as bûten de tsjerke fynt men leauwigen en ûnleauwigen; it feit dat men ta in soasjalistyske organisaasje heart hâldt net a priori yn dat men in echtere soasjalist is as in net organisearre foarstander fan it soasjalisme. Men kin jin ek noch út opportunisme by de tsjerke of in politike organisaasje bejaan.

Alwer moat ik sizze: wat de auteurs sels oer har libbensfeiten fertelle of skriuwe, is net altiten like betrouber. Skriuwers dogge soksoarte iepenbieringen as literêre persoanlikheid en yn it ferlingde fan har literêre wurken, dat wol sizze se projektearje it auteursbyld dat men út de wurken kryt werom op it eigen libben. Datselde dogge nammers literêre biografen almeast: se helje de libbensfeiten fan de auteur út syn wurken.

Oer de twintichste-ieuske auteurs is mear bekend, mar ek wer net genôch en net genôch mei wissichheid It is bekend dat Van Houten griffermeard wie, mar oft er swier of licht wie, witte wy net. Op hokker partijen er yn 'e rin fan syn libben stimd hat, witte wy likemin. Wat wie de politike fysy fan Reinder Brolsma? En wie er ateïst of hie er in faach religieus besef? De iennigen dy't ús dêroer ynljochtsje kinne, binne de man sels en syn neiste sibben en freonen, en dy hawwe it by myn witten net dien.

It wie myn doel om fan alle behandele auteurs in tal basisgegevens te sammeljen en dêrnei in relaasje te lizzen tusken de auteurs en de wurken. Dat is my net slagge; ik fûn te min betroubere ynljochtingen oer nijsgjirrige libbensfeiten. De iennige konklúzje dy't ik lûke doarst wie dat der ûnder de auteurs fan de behandele boereromans op it stuit dat se har wurk skreauwen gjin aktive soasjalisten sitte. Dy konklúzje wie my te mêger. Yn oerlis mei de promotor is besletten om dit materiaal net te publisearjen.

Jo ûnderstelle dat ik neat oer de skriuwers sizze woe om deselde reden as der yn Dútslân nei de lêste oarloch leafst swijd waard oer de auteurs út it NS-tiidrek. Jo suggerearje dat ik beskate aaklike saken de Fryske literatuer oanbelangjend fertsjusteremoanne of alteast ferswijd haw. Mar it net neamen fan beskate feiten betsjut net perfoarst dat men eat ferswijt of fertsjustere-moannet. Men kin ek beskate feiten net neame omdat se net ta de saak dogge. De saak dêr't ik it oer haw dat is it geheel fan wearden en noarmen yn de Fryske proazawurken. Foar it aard fan dy yn it literêre wurk oanbeane wearden en noarmen is it feit dat de auteur al of net oansletten wie by in faksistyske of nazistyske organisaasje net bewiisber relevant. Nyckle Haisma dy't yn in jappekamp stoarn is en grif gjin faksist wie, skriuwt oer it boerebestean folle schwärmerischer as Douwe Kiestra dy't lid wie fan de Dútske

[p. 208]

SS. Dat kinne jo tafallich neame, mar as it om in stik of tsien skriuwers giet, is ien sa'n ‘tafallichheid’ op himsels al genôch om mei rjocht en reden te twiveljen oan in strukturele relaasje tusken de politike kar fan de auteur en it aard fan it yn it literêre wurk oanbeane kompleks fan wearden en noarmen. Niiskrekt haw ik sein dat op it momint fan skriuwen gjinien fan de auteurs bekend stie as in aktive soasjalist. Mar wa't net aktyf soasjalist is, is net automatysk aktyf faksist. Der wienen ek noch kristlike en konservative politike streamingen.

Ik fyn it net needsaaklik om bûten iennich ferbân mei myn ûndersyk en allinnich om myn goede politike gesindheid te toanen in ferklearring ôf te lizzen oer myn ôfgriis fan it faksisme. Ik bin - ik moat alteast besykje om wittenskipper te wêzen en ferantwurde en krityske útspraken te dwaan; ik moat my net ferliede litte ta moadyske gjalpen en ta by it simplistyske publyk populêre útspraken.

Opposysje fan prof. dr. F. van Ingen

Op gezag van de rector, en krachtens mijn recht, geachte defendens; ik heb een aantal kritische opmerkingen, naast veel waardering voor het boek, maar omwille van de tijd kan ik daar niet op ingaan. Ik licht ook maar één punt er uit. Mijn kritiek betreft voornamelijk de samenhang met het materiaal en de uitgangspunten. Naar het mij voorkomt trekt u vanuit de regionale literatuur een aantal dubieuze conclusies met betrekking tot de gehele literatuur. U zit natuurlijk - dat probleem zie ik wel - met een groot brok trivialiteit; dat brengt het materiaal met zich mee, maar u wilt dat nu wegpoetsen, of tenminste neutraliseren, zo heb ik het begrepen, en dat gaat dan niet altijd zonder wringen. Zo poneert u op blz. 61 apodictisch: ‘Literatuur’ - dus in algemene zin - Literatuur tendeert ‘uit zichzelf’ naar conformisme en trivialiteit’. Dat dit lijnrecht tegen b.v. Hans Robert Jauss ingaat, vermeldt u hier niet. U gaat er ook verder niet op in; u poneert het eenvoudig, en wel in deze vorm, dunkt mij, als niet houdbare these. Maar het doel is wel duidelijk: nu is álle literatuur eo ipso min of meer met triviale elementen behept. Zo kunnen we dan in deze lijn verder gaan, en zo volg ik u als u dan schrijft op blz. 52 ongeveer op het midden (het ‘Echter’ laat ik nu weg); ‘het is niet zo dat afzonderlijke eigenschappen van de tekst op zichzelf trivialiteit tot gevolg hebben, en dus een bepaalde waardering van het lezerspubliek voorspellen’. Daar geloof ik eerlijk gezegd niets van. De keukenmeidenromans zijn juist samengesteld uit dergelijke elementen. U weerlegt naar mijn mening ook uw these zelf, en

[p. 209]

wel in uw hoofdstuk over de keuze van de vertelblokken. Ik lees dan op blz. 111, waar u dat stukje onder ‘b’ begint: ‘De meeste 19e eeuwse verhalen gaan over personages die door een boze tegenstander of door een familieconflict van elkaar worden gescheiden, en die elkaar later terugvinden of zich verzoenen. In deze geschiedenissen staan dus twee momenten centraal, de scheiding en de hereniging, en in de keuze van de vertelblokken kan dat worden onderstreept, doordat alleen die momenten worden geaccentueerd’, en daarom gaat het me nu.

Er zijn in de literatuurgeschiedenis voldoende voorbeelden te vinden dat juist de tussen scheiding en hereniging liggende gebeurtenissen het volle accent krijgen. Dat het in uw materiaal anders is, hangt natuurlijk met het beoogde effect samen. Accentuering van scheiding en hereniging wijst in de richting van sentimentalisering, en dat is toch in zogenaamde triviale literatuur een bij voorkeur optredend element. Ben ik er dan zover naast, als ik tot de conclusie kom dat hier in dit geval - en nu noem ik er maar één - wel degelijk op zichzelf staande eigenschappen van de tekst op zichzelf trivialiteit tot gevolg hebben. Graag uw antwoord daarop.

(Ofskreaun fan de bân dy't makke is fan de promoasje)

Antwurd oan de hear Van Ingen

Ik meitsje even in oanrin foar't ik op jo wurden yngean. De Fryske proazawurken dy't ik yn myn stúdzje behandele haw, binne útsoarte foar it meastepart wol earder beskreaun, mar dan hast altiten yn it ramt fan it hele oeuvre fan de auteur derfan. Op dy menier liken al dy proazawurken wat eigens te hawwen en bleau ferburgen dat der tusken dy proazawurken gâns oerienkomsten binne. Trochdat ik de proazawurken losmakke haw út de ferskillende oeuvres en se meiïnoar fergelike haw, koe oan it ljocht komme dat dy wurken net sa unyk en orizjineel binne as earder wol tocht is. De tradisjonaliteit en om myn part de trivialiteit fan disse proazawurker is dan ek yn sekere sin myn ûntdekking. Dat woe ik doch wol even sein hawwe.

As ik lykwols mei in beskate grutskens sis dat de tradisjonaliteit (trivialiteit) fan it Fryske proaza myn ûntdekking is, dan leit it doch net foar de hân dat ik tagelyk dy trivialiteiten fuortpoetse wol, sa't jo ûnderstelle?

Jo wolle myn opfetting dat alle literatuer nei it triviale oerhinget ferklearje as in strategyske set: as alle literatuer triviaal is, dan stiet de Fryske literatuer op ien hichte mei alle oare literatuer. Jo konstruksje is yngenieus, mar net perfoarst wier en ek net perfoarst needsaaklik. Jo beskuldigje my derfan op in slûchslimme wize redenarre te hawwen. Mar foar't jo sa'n beskuldiging

[p. 210]

uteren, hienen jo neffens de regels fan in reedlike argumintaasje earst oantoane moatten dat it ûnmooglik is om myn wurden op in simpeler wize út te lizzen. Myn beswier is dat jo in pear stadia yn jo redenearring oerslane en fuortendaliks begjinne mei wat achter myn wurden te sykjen. It is foar my hast ûnmooglik om dy ûntbrekkende stadia te rekonstruearjen en dêr dan wer myn útgongspunten en mieningen foaroer te setten. Hawar, op it gefaar ôf iepen doarren iepen te traapjen: miskien is it wol faak sa dat literatuerwittenskippers de literatuer tige weardefol fine en heech by de literatuer opsjugge en by wize fan praten mei de literatuer troud binne, mar men mei dat net fan alle literatuerwittenskippers ferwachtsje en seker net easkje. Fan in gynekolooch easket men doch ek net dat er fereale is op froulju of heech by froulju opsjucht?

Jo sizze dat ik op s 61 apodiktysk ferklearje: ‘Literatuur tendeert “uit zichzelf” naar conformisme en trivialiteit’. Mar sa apodiktysk is dy útspraak ek wer net; hy is de konklúzje út in betooch dat op s. 59-heal begjint. Dat ik in oare opfetting ha as Jauss, hoecht fansels net perfoarst te betsjutten dat myn opfetting ferkeard is. De belangrykste oarsaak derfan dat wy fan miening ferskille, sil wol wêze dat ik it oer de hele literatuer haw, wylst Jauss yn it foarste plak tinkt oan in stikmannich wurken dy't troch de Geschmäcksträger einer Zeitgenossenschaft ta de literatuer yn beheinde sin rekkene wurde.

In folgjende stap yn jo opposysje is myn opmerking op s. 52: ‘(Echter,) het is niet zo dat afzonderlijke eigenschappen van de tekst op zichzelf trivialiteit tot gevolg hebben, en dus een bepaalde waardering van het lezerspubliek voorspellen.’ Ik tink dat jo my misferstien hawwe, en dat lied ik ôf út jo tsjinargumint: ‘De keukenmeidenromans zijn juist samengesteld uit dergelijke elementen’ (myn skeanprint). It gyng my der krekt om dat dy teksteigenskippen net yn har gearhing besjoen waarden, dat ferwachte waard dat ien teksteigenskip op himsels al ta trivialiteit late. Ut myn folgjende sin: ‘De isolering van de kenmerken van de tekst van elkaar en van de werkelijkheidsvoorstelling in het werk...’, docht oars ek wol bliken wat myn punt is: de ûndersikers fan de triviale literatuer woenen de trivialiteit fan in tekst ôfhingje litte fan ien teksteigenskip op himsels. En dat kin net.

Dêrmei haw ik jo lêste opmerking ek al beäntwurde: ik leau net dat de klam op skieding en ferieniging yn skiedingsferhalen allinnich en op himsels de trivialiteit fan de ferhalen ta gefolch hat. Dat is yn myn materiaal ek net sa; ferskillende eigenskippen: de klam op skieding en ferieniging, de karaktertekening, de probleemoplossing, de klam op de persoanlike relaasjes - om de foarnaamsten te neamen - bewurkje meiïnoar de trivialiteit fan disse skiedingsferhalen.