Trotwaer. Jaargang 16

[p. 121]

Ph.H. Breuker
Van der Leest syn iere dichtwurk

Nêst in pear jier seach ik by in âld-learaar fersen in hânskrift fan R.R. van der Leest, dy't - lykas ik - by him yn de klasse sitten hie. Ik wist fan it bestean fan earder wurk net ôf, en tocht mar dat Van der Leest yn 1966 as dichter mei syn flardeguod sa út 'e loft fallen wie. Mei ien each wie wol te sjen dat it hjir net om begjinnerswurk gong, dat de yndruk fan in natuertalint feroare troch de ûntdekking fan dy iere fersen net, mar wol gong it nije oan flardeguod en Boartersbûkje der wat ôf. Doe't ik der yn in taspraakje by de útrikking fan de Gysbert-Japicxspriis wat oer sei, stjoerde Van der Leest my alle hânskriften fan syn fersen ta dy't er fine koe, foarsjoen fan oantekens oer oanlieding en tiid fan ûntstean. Ik soe dat spul net graach foar mysels hâlde wolle en bin dêrom bliid der yn dit Van der Leest-nûmer wat oer sizze te kinnen. Ik doch dat ek, omdat ik fyn dat dy iere hollânske fersen útjûn wurde moatte.

It giet om nederlânsktalige gedichten, mei elkoar ienentritich. Fan in stik of alve binne ek fariante teksten oerlevere. Tsien fan dy ienentritich hearre by inoar yn de syklus zomer op het eiland. De measte fersen ûntstienen yn 1953 en 1954. It ferseskriuwen begong yn 1950, doe't er al in pear jier ekspearimintearre hie mei proaza. Nayf is it âldst bewarre gedicht dan ek al net mear. Sa ferspringt de oandacht fan de ‘ik’ foar de leafste (‘jij’) nei in waamimmer (‘hoe ik Renata leerde kennen?’). Opmerklik is ek de ferklearring ‘want er is niets waar ik meer het land aan heb / dan dingen die wij doen omdat wij ze vroeger deden’, net iens sasear om de ynhâld dy't oars ek wol tekenjend foar de skriuwer is, mar mear fanwegen it karakteristike ferlet om tinken troch ferbylding hinne te struien. De lêste rigel (‘de morgen was zonnig en er stonden witte huizen aan de horizon’) stiet nei tiid en romte yn kontrast mei it begjin oer hjerst en it útsjen nei in op 'en nij moetsjen yn in stille keamer. Sa sit der yn dat earste fers in sterke spanning, dy't hiel wat bewitten en ûnbewitten fielen omfiemet en dêrmei objektivearret. Yn letter wurk liket dy spanning minder grut, omdat der lichter oer de kontrasten (dy't der wol binne!) hinne rûn wurdt en it wichtige kontrast fan it tiidsbelibjen ûntbrekt. As der dan oars gjin djipper aksint lein wurdt, bestiet it gefaar fan in objektivearjen dat yl oandocht as wie it wurk in mozayk. It soe wolris

[p. 122]

wêze kinne dat de ûntdekking fan Marsman de ûntjouwing yn dy rjochting fersterke hat. Dy learde er kennen út in skoalblomlêzing mei Herinnering aan Holland, mar echt yn 'e ban rekke er by it lêzen fan De zon scheen als helsche steen út Tempel en Kruis yn it boekewikekado De muze op reis fan ein 1950. De loksberûzing fan dat fers komt oant yn wurden en bylden ta klear út yn de measte fersen dy't neitiid skreaun waarden, foaral ek yn wat de kearn derfan ûtmakket, de syklus zomer op het eiland. Fan identifikaasje mei Marsman is lykwols gjin sprake. Dêrfoar bliuwt syn wrâld te iepen en te los en fuort werkenber oan de humoaristyske sfearferskillen yn byld- en soms ek yn taalgebrûk. Dan liket er mear op Lodeizen, mar dy is persoanliker. Oan Engelman en Van Ostayen docht it lûdboartsjen en de ritmyske herhelling tinken dy't yn inkelde fersen oerhearskje. By alle ynfloeden bliuwt lykwols de earste yndruk oerein: dizze fersen binne opmerklik modern foar de tiid fan ûntstean en ek nei safolle jierren hâlde se noch wat fan har tsjoen.

Foar Van der Leest wie it nei 1957 dien mei de poëzij, alteast mei de hollânsktalige. Noch ien fers is der fan letter, út 1961, doe't er fan plan west hat om in bondel gear te stallen. As mooglike titel hie er instrumentaties 1951-1961 yn 'e holle, mar it is der net fan kommen. Ik tink hast net dat der folle ferbân is tusken it oanskaffen fan de samle gedichten fan Lodeizen yn 1956 en it ôfrinnen fan de ferseskriuwerij it oare jiers, sa't Van der Leest sels yn in brief oan my suggerearret. Ek oan syn proaza kaam doe ommers in ein, mar skilderjen die er noch wol en faaks hat dat him doe mear lutsen.

Sûnt er, wer jierren letter, mei frysk begong, hat er wol fragminten en soms ek hiele fersen út de begjinjierren op 'en nij brûkt. Sa is it morsefers op side 33 fan Boartersbûkje in ferfrysking fan nûmer njoggen út zomer op het eiland en binne de fjouwer gedichten yn Morfeus ek eigen wurk út de jierren fyftich. Yn stânbyld en fraechpetear fan flardeguod sitte bewurkingen of oersettingen fan de eardere rigels: ‘wees niet bang dat je zwanger wordt van de wind / hij streelt ons en teistert ons / maar hij mint of haat ons niet’, fan ‘het gevallen meisje met de staande borstjes’ út itselde fers, en fan ‘een oud man op weg naar de remisedood’. De lêste sin fan lerdsk ingeltsje (Boartersbûkje 53) giet werom op ‘jij hebt de schaarse begroeiïng van hogere breedten’, wylst - om noch in foarbyld te neamen - tritich jier lyn (kunst en fleanwurk 10) op deselde ûnderfining slacht as zomer op het eiland (: ‘en de harten werden een lied/bij het laaiend vuur’). Oan ûnderskate dingen te sjen moat it wol gean om in fakânsje op Flylân.

Mar wat no - om dêr op werom te kommen - it karakter fan it dichtwurk

[p. 123]

oangiet, dat makket oer it gehiel in ûnpersoanlike, dat is te sizzen min om mei te identifisearjen yndruk. Mar inkeldris komt der in ‘ik’ yn foar en selden bart it dat dy priveegefoelens utert. As er dat al docht, giet it oer iensumheid of langst, rjochtút sûnder dichterlike omhaal en op it sentimintele omt ôf. Krekt út dat minmachtich skift komme twa fan de fjouwer fersen yn Morfeus en de beide oaren (út it fleurige zomer op het eiland) binne foar de gelegenheid mankeliker makke. Sa waard it pynlikfeestlike ‘kleine wimpel’ ta it neatsizzende ‘stille tijding’ (side 28) en it ûntnofterjende ‘men dweilt de vloeren overdag’ ta it ek al dûbeldoppe ‘ik proef de droesem van de dag’ (side 147). Om dy feroaringen en de iensidige kar jouwe dizze fersen gjin goed byld fan it hiele wurk. Ik moat ek sizze dat se my no, no't ik wit dat se sa'n tweintich jier earder skreaun waarden, noch like klisjee-eftich oandogge as by earste lêzing yn it boek. Dat wie dêr fansels ek wol de bedoeling: Dynte fûn dy gedichten moai, Nier hold se foar ‘ien pot puberteit’ (side 69). It aardichste yn dit soarte is neffens my weerzien, dat meiïens it meast persoanlike fan allegearre liket te wêzen. It ferrifeljende tiidsbesef makket der in meinimmend fers fan. It is allinne bewarre yn de printe foarm fan it jannewarisnûmer 1954 fan Monocle, de skoallekrante fan de Ljouwerter rykskweek, mar it moat al skreaun wêze yn 1951.

op een dag
moet hij komen
langzaam en blij
als had hij gedacht
dat ook ik tevreden zou zijn
nu hij er eindelijk was.
maar ik denk
dat ik mij afwenden zal
van het gelaat
dat mij anders verschijnt
dan ik had gedacht.
en langzaam zal ik
de heuvel afgaan
als ouder en eenzamer man.

By de ‘iensume’ en wat ûnbeholpen fersen soe men in pear sarkastyske oanslute litte kinne dy't tsjin it boargerdom rjochte binne, mar fierders

[p. 124]

is de grutte mannichte hiel oars fan sfear. Dêr komt gjin ‘ik’ yn foar of it is al sûnder folle neidruk, soms in ‘jij’ mar mear de oaren of wy-allegearre en tiidsbesef ûntbrekt. Wat alles oerhearsket, is de sterke romtlike wurking. De romte is ûnbegrinze, dingen en minsken sweve der yn op wetter en wyn, tusken sinne en stjerren. Ik soe dizze gedichten yn twa soarten ferdiele wolle, sokken - en dat binne de measten - dêr't in yl loksfielen yn jubelt om sa te sizzen (der is nochal ris praat fan in liet) en dat amper steurd wurdt troch it koele fan de leafste, en oaren dy't de wrâld út elkoar falle litte ta losse stikjes sûnder ferbân. Dêrtuskenyn binne dan miskyn de stikmennich fersen te passen dy't lykas it earste soarte oer leafde gean, mar dêr't de idylle minder kâns kriget fanwegen humoaristyske kontrasten.

Ik tink bygelyks oan de rigel ‘hijgt een trekharmonica een neusverkouden lied’ yn it noch oan te heljen blauw wordt de dag of oan it fers dat op de Lodeizeneftige earste rigel zachte Venetiaanse muziek folgje lit: ‘en voor mijn raam een zandsnoet’.

Om in idee te jaan fan beide soarten - it ile leafdesliet en it absurdistyske ûnsinfers - kies ik blauw wordt de dag en mijn broertje. It earste is nûmer twa wurden fan de syklus zomer op het eiland en stiet, sûnder de tekeninkjes dy't ek de lettere Van der Leest sa eigen binne, yn Monocle fan juny 1954. Klear komt dêr it kosmysk wy-fielen yn út dat alles yn beweging set en earotisearret (‘scheren’, ‘zwenken’, it hjittende ‘dans’). Lichum en klean, muzyk en kleur binne oare fêste eleminten yn dit slach fersen.

[p. 125]

It oare fers is in foarbyid fan absurdisme. Tiid en romte wurde fjremd, de minsken lyts en op harsels, ek al binne it famyljeleden of freonen. Alles bart der mar wat hinne, sûnder ferbân of logika.

mijn broertje heeft een kleedje geknipt
van paars papier
ik heb een zure sinaasappel gegeten
uit het zoete Spanje

mijn broertje is op straat gaan spelen
met een dikke hond
die telkens omviel als hij wilde grijpen
de lappen bal

om de hoek is een eenzaam vrindje
gekomen met snoep
dat was een dierentuin van suikerbeestjes
mijn broertje kreeg een aap

in een regenplas zat een meisje
te roeien
met plastic eierdopjes in haar handen
een ijsmuts op het hoofd

[p. 126]

 

ergens haalde eentje de wolken naar omlaag

 

en at ze op

 

als gesponnen suiker en één viste een ster

 

uit het riool

 

 

 

toen ik de sinaasappelschillen in de gootsteen gooide

 

heb ik het gezien

 

laat mij echter niet van voorjaar spreken - 't is februari

 

en nog lang niet mei

Dit soarte fersen is my it leafste. Se hawwe - lykas de idyllyske trouwens, mar dy misse in dûbele boaiem - it iepene en frije dat it eigene fan Van der Leest dochs wol it measte útmakket. Dêrom beslút ik mei noch sa'n ferrifeljende rolferwikseling.