Trotwaer. Jaargang 15

[p. 383]

Piter Yedema
Linse yn de ûntwikkelingslannen

Oer: Piter Boersma, Skuor (roman)
Koperative Utjowerij, Boalsert 1982

Ien fan de easken dy't men oan in slagge roman stelle kin, is dat it taalgebrûk helder en dúdlik is. Helder taalgebrûk is in betingst foar de lêzer om in kenbere, herkenbere, logyske wrâld op te bouwen.

Der is lykwols in oare eask dy't mei helderheid, logika, ienfâld yn tsjinstelling liket te stean. Fan in roman wurdt in stik ferwikkeling, kompleksiteit easke, wêrtroch de lêzer twongen wurdt de tekst te ynterpreearjen en nei te gean wat it gehiel him te sizzen hat.

By de opbou fan it wrâldbyld yn de roman sil de skriuwer dernei stribje in alte grutte werkenberens tsjin te gean.

Dit liket my fral op te gean foar romans dy't in bepaald yn 'e algemiene belangstelling steand ûnderwerp tematisearje. Om in alte grutte werkenberens foar te kommen, sil de skriuwer de opbou fan it ferhaal willemoeds ûnderbrekke, ferskillende fizys op 'e saak parallel útwurkje, it betooch hieltyd mei tsjinfoarbylden fersteure. Hy sil foarkomme dat der in alte bekend boadskip oerkomt, fan it soarte: ‘Minske, erken dat de wrâld yn wêzen goed is’, mei as krityske noat byg. ‘It ferkearde op 'e wrâld feroaresto, lytse minske, dochs net’.

De skriuwer stiet foar de taak om de sn. goede fersteander, dy't it ornaris allegear fan te foaren oankommen sjocht, op 'e doele te bringen.

In protte keunstmjittige konstruksje yn 'e moderne roman liket my op dizze strategy weromfierd wurde te kinnen. It ferhaal fan Linse yn 'e ûntwikkelingslannen yn de nijste roman fan Piter Boersma, op himsels, is troch de twang om ta politike útspraken en konsekwinsjes te kommen, foar in skriuwer in pinne-optillen amper wurdich. De oertsjûgden hawwe syn ferhaal net nedich, de tsjinstanners sil er net berikke.

De bêste strategy is faaks om de mieningsfoarming oer it ferhaal sa lang mooglik út te stellen, wat liede kin ta de folsleine ûnderdrukking fan datjinge wat de skriuwer sels fan miening is.

Om oan tendinsen en boadskip te ûntkommen wurdt de moderne skriuwer twongen de rjochtlinige ferhaalfoarm te ûnderbrekken en syn omtinken bg. te jaan oan de technyk fan it fertellen. De skriuwer mei syn miening wurdt sa fier mooglik fuortkrongen. Syn plak wurdt ynnommen troch fiktive fertellers, mei autonome stânpunten en foaroardielen. De ferteller en syn hanneljen (= de fertelling) binne ûnderdiel fan de moderne roman, net allinne mear syn betingst.

[p. 384]

Oan de ferteller fan it Linse-ferhaal wurdt yn it begjin fan de roman omtinken jûn. De earste siden fergje gâns omtinken fan de lêzer om it ûntjaan fan de roman op meardere nivoos te folgjen. Der is praat fan Linse en syn húshâlding, en fan de man út waans fantasy de haadfiguer ûntspringt. Sa'n konstruksje ropt spanning op en liedt it omtinken nei de ferhâlding tusken ferteller en syn held.

It Linse-ferhaal, is foar safier syn aventoeren ferteld wurde, út it eachweid fan dizze held sels beskreaun. De ferteller wol dochs hieltyd wer apart fermelde dat er der ek noch is, troch it ferhaal te oerdekken mei syn ‘tafoegingen’. Deryn wurdt, relevant of net, opmerkingen en beskriuwingen dien, dy't út Linse syn eachweid net ferklearre wurde kinne. Syn ynlassingen ferbrekke de skjinne ôfwikkeling fan Linse syn omballingen en begjinne meast mei de sin: Ik stiich heger. De ferteller yn it begjin oan de lêzer foarsteld as architekt, ferliest letter yn it boek syn psychyske en sosiale omtrekken, hoe rudimintêr ek oanwêzich yn it begjin-, hy kin hieltyd slimmer ôfstân nimme ta syn hanneling, it ferhaal.

It perspektyf fan dizze ferteller is dat fan de fûgelflecht. Hy stiicht as in Daedalus op út syn eigen fiktive wrâld en skôget it fjild út de himelbôge wei. Dêrtroch ferfalt útsoarte de dramatyske spanning. Fanút de wolken is noch allinne mar it skodholjen mooglik om minskene neatigens en dwaasheid.

Ynlassingen waarden eartiids yn 'e roman brûkt om de sjenswize fan de skriuwer oan 'e lêzer kenber te meitsjen. Yn dizze ynlassingen gjin politike of morele skôgings mar almeast skôging fan de geology fan de omjouwing. De skriuwer besiket syn ferhaal earne del te setten, it plak fan barren te sykjen en te beskriuwen. Dizze stikjes hearre stilistysk sjoen ta de bêste stikjes yn it boek, omt se tige byldzjend út in unyk eachweid wei skreaun binne. Mar as ynlassingen binne hja gewoan parody, losse eintsjes sûnder mear.

It doel fan dizze stikjes kin wêze om de hearskippij fan de ferteller oer syn fiktive wrâld te ûnderstreekjen. Dy komt bynammen al ta utering yn de nammejouwing fan stêd en lân. Dêrtroch krijt de beneamde wrâld in stikje autonomy, dat dan fersterke wurdt troch de ferfrjemdzjende oersichten fan de hegerstiigjende skôger. Is dit noch wol ús wrâld?

Mar as wy wer ûnder binne by Linse, dan witte wy wer hiel goed wêr't wy tahâlde. Wat fan boppe ôf ûnherkenber en frjemd wie, is op 'e grûn besjoen ûnmiskenber in stik tropyske wrâld fan de lêzer syn eigen ierdbol.

Linse is grif in echte ierdbewenner. Syn bestean as haad fan in boargerlike húshâlding wurdt in stikhinne beskreaun. Brahms leit op 'e draaitafel. Stadichoan wurdt it dudelik dat syn libben in leagen is. De haat-leafde-ferhâldingen sa't de skriuwer dy ek yn eardere boeken beskreaun

[p. 385]

hat, spylje de grutste rol. De figuren besteegje grutte soarch oan uterlikheden fan leafde, tagedienens, sûnens, en stride ynderlik tsjin hieltyd sterkere wurdende gefoelens fan wearze, ôfkear, haat. Ut dizze wrâld fan it grutte ‘Unbehagen’ oanfaardt Linse syn tropsyk aventoer. Hy wol foar him sels teste oft er de ûnminsklike konsekwinsjes fan it systeem ûnder eagen sjen wol sa't dy yn 'e wingewesten fan de westerse maatskippij pleatsgripe. Oft er de moed en de krêft hat om syn bân mei sa'n misdiedige, repressive maatskippij te ferbrekken. En oft er dêr thús wol mei oankomme kin.

Yn it ûntwikkelingslân oankommen erkent er al gau de rol dy't syn ûndernimming, tegearre mei alle oare westerske ûndernimmings, spilet yn de ûnderdrukking fan de befolking. Hy trochsjocht de leagens dy't de moardzjende generaals yn it kêssen hâlde moatte. Hy komt ta it ynsicht dat de befrijing fan de oergrutte mannichten op dizze ierdbol net oars ta stân komme kin as troch fysyk geweld tsjin de ûnderdrukkers.

It beslút dat er nimt om te brekken mei syn ûndernimming en him by de guerilla-striders oan te sluten, is de skuor dy't syn libben dêr oprint en dêr't er de gefolgen net fan oersjen kin.

Fan it momint ôf dat er dat beslút nommen hat, is er iensum, in ferstjittene. Syn swalkerij om de striders te finen is in stikje wanhoop. It ôfstegerjen fan syn bydrage oan 'e striid troch de guerilla-haadman is in antyklimaks.

It nije ynsicht, ‘meitsje sels in ein oan ûnminsklike tastannen’ wurdt testen yn syn feriensume, wanhopige tastân. Dan is der ferlet fan de oaren, de meistanners. Dochs bestiet der foar Linse gjin mooglikheid neffens syn ynsichten te hanneljen. Mei syn reëens om de problemen radikaal oan te pakken wurdt er op 'e lêste side weromwiisd nei syn eigen wrâld.

Dêrmei wurdt it boadskip op 'e lêste side ombûgd nei it bewende ‘ferbetterje de wrâld, mar begjin by dysels’. Dizze wiisheid komt tichteby de resignaasje omt er útlein wurdt kin (en meastal wurdt) as: ‘ferbetterje wol, mar lit in oar derbûten’.

It is de skriuwer dus slagge om in helder, goed skreaun boek ôf te leverjen, sûnder dat de lêzer der in iensidige ynterpretaasje oan jaan kin. Ek dat is in pluspunt.