Trotwaer. Jaargang 14

[p. 361]

Oene Spoelstra
It frjemdste tabû

Nea sil ik myn djipste geheim ferriede. Net oan de frou en net oan myn freonen. Omdat ik wit dat it útsûnderlik is, en ik der gjin lyksoartich foar fine sil om praatgroepen of oare foarmen fan nijljochterij mei op priemmen te setten. Dêrom sil ik der oer swije, út de wittenskip wei dat elk sa syn geheim hat, syn tabû der't er nea net oer prate sil. Dy djippe duvel dy't nuet makke wurde moat en foargoed opburgen yn de tsjusterste harsensel, dêr't gjin kwea betinken yn trochkringe kin, en net te oermasterjen mei raffinearre wittenskiplike techniken. Dy't bliuwt dêr't er sit: op it meast geheime plak fan myn bestean. Dêrom hat it gjin doel en freegje immen nei it frjemdste tabû. De fraach sil ôfward wurde mei skyn-antwurden, sosiologyske frasen of oar misbrûk fan taal. Hoe grut de langst ek is om jinsels bleat te jaan, nea sil men prate kinne of doare oer wat as lêste geheim mei de dea yndroegen wurdt. It begryp ‘tabû’ ûntkomt oan elke klassifikaasje, om't it de meast yndividuele réaksje is op de ûnfolsleinens fan it minsklik bestean.

It sprekt fansels dat wittenskiplik sjoen elk tabû opspoard wurde kin. De ûsndersykstechnology sa't dy troch ûnderskate wittenskippen ûntwikkele is, kin ek it frjemdste tabû opspoare en ús foar eagen hâlde. It is al wer safolle jierren lyn dat men útfûn dat it wurd ‘tabû’, fan Polynesysk komôf, gewoan betsjut: ‘net tastien om oanrekke te wurden, ferbean om oer te praten of as wurd te brûken’. Sa ienfâldich leit it der hinne, neffens it wurdboek. It moat dan ek net al te folle muoite kostje en fyn de tabûs fan disse tiid, it moat in betreklik ienfâldige saak wêze en bring in rangoarder oan neffens frjemdsoartichheid. En mei dy yndieling ha wy it yn ús greep, it frjemdste tabû, en kinne wy it behearskje en it alle magy ûnthelje.

Wêr ferwachtsje wy telâne te kommen mei de fraach nei it frjemdste tabû? Wolle wy ûntmythologisearje dat elk minske in hiel djip geheim foar himsels besiket te bewarjen? In geheim, om't it tsjin elke rasjonali-

[p. 362]

teit yn giet, om't de logika derfan sasear yn striid is mei wat algemien oanfurdige wurdt, en dat elk minske as in kostbere skat koesteret. Net altyd út eangst om bûten in kultureel oanfurdige noarm te gean, mar omdat by de gedachte oan dy -ferbeane- died of gedachte in emoasje frijkomt, dy't de persoan yn kwesje by nimmen oars tinkt oan te treffen. Hy ferwachtet útlake te wurden, bespotlik makke of ienfâldich deasweid mei in eachopslach fan folslein net-begripen.

Wa sil ea begrepen wurde at er fertelt dat de meast dramatyske passaazjes fan de Matthäus Passion in ûnwjersteanbere langst oproppe om godslesterlike taal út te slaan? Wa sil folslein begrepen wurde wannear't er fertelt hoe't troch it iten-mei-in-foarke, it prippen, it boarjen mei dy fjouwertosk, seksuele gefoelens opkomme, sa persoanlik en mei emoasje laden, dat elk miei yn selskip fan oaren in marteling wurdt?

Want dat is tekenjend foar it frjemdste tabû: it ropt in bulte emoasje op. En krekt dat mei net oan it ljocht komme as der oaren by binne! It duvelske-net-te-kearen fan dy emoasje oan de iene kant en oan de oare it besykjen om it foar de bûtenwrâld ferburgen te hâlden, is de Tantaluskwelling dy't mei it frjemdste tabû anneks is. Hoe sil ik ea tajaan doare dat ik in grutte en fûleindige langst ha om ien kear in menstruaasje te ûndergean, elke kear as ik in moaie frou mei read hier moetsje? Wa sil my leauwe at ik fertel dat ik elke wike de kontaktadvertinsjes fan guon dei- en wykblêden neisykje om mei oaren oan hekserij te dwaan? Wa sil my noch akseptearje at ik tajou faak in djippe langst te hawwen disse wrâld mei ien beweging te ferneatigjen?

Fansels kin men sizze dat yn de skiednis it bekend meitsjen fan tabûs in proses fan emansipaasje op gong brocht hat. It ferburgen lijen fan minderheidsgroepen is ôfnommen. Der waard ûntdutsen dat wat as yndividueel lijen ûndergien waard, de ûnderfining fan grutte groepen minsken wie. De zjoernalistyk hat har middels posityf brûkt om ôfwikend hâlden en dragen te presintearjen as in deistich stik brea, as in geheime selshelpgroep dy't foar it fuotljocht komt en troch dy died oanstjit weinimt en akseptaasje berikt fan wat presintearre wurdt.

Mar wat ha wy lang om let berikt? Betsjut it in katharsis foar de betrutsenen om har djipste geheim bleat te lizzen? Komme wy der misdie en geweld mei tefoaren? Wurdt it wolwêzen der troch ferhege? Wat smyt it op foar wittenskip en mienskip?

Wy moatte tajaan dat yn in bulte gefallen út de skiednis bekend is hoe't in tabû ta noarm wurden is. Op sa'n momint wurdt in spanning ôfbrutsen: dy tusken in besteand en ûnderdrukt fielen en it langjen nei in iepener bestean. In minderheidsgroep is út har lijen ferlost. Mar it eigene fan ús ûnderwerp is krekt it super-yndividuele karakter. Dat super-yndividuele komt meidat by it begryp ‘tabû’ it begryp ‘wearde’ sa'n sintraal plak ynnimt. Wy hechtsje allegear wurdearringen oan de wurklikheid om

[p. 363]

ús hinne. De kwaliteit fan dy wurdearringen wurdt foar in part bepaald, dêrtroch dat wy meiïnoar yn disse kultuer libje, op dit stuit, anno domini njoggentjin twaëntachtich, Nederlân, West-Europa. Om't wy net folle ha moatte fan milieufersmoarging, om ús eangst foar kearnenergy, om ús foarleafde foar de auto. Dat binne in pear fan ús ‘wurdearringen’. Mar de minske sit lêstich yn mekoar. Hoe soe oars dy stille langst by my opkomme om de wrâld te ferneatigjen, om godslesterlike taal út te sprekken ûnder de Matthäus Passion?

Myn wurdearringen en behoeften geane net allinne lâns de sosiologysk glêdstrutsen paadsjes, myn wurklikheid bestiet ek út de drift om elke kategorisearring te ûntwiken, om in langst, in emoasje te besitten sa eksklusyf, dat it sels foar de neiste meiminske ûnfoarstelber is. Dy oanstriid is elemintêr-minsklik, mar wynt wei foar elke logika, elke algemien-akseptearre noarm. Dat is ús lêste psychologyske eigenskip dy't noch net yn in persoanlikheidslear fongen is en dy't besiket om oan hokker kategorisearring ek te ûntkommen, ja dy't yn himsels twongen is om dat te dwaan.

Men soe sizze kinne, it ûntkennen fan de mooglikheid om tabûs te kategorisearjen is in wat al te maklike oplossing yn in tiid dêr't de wittenskip sa'n hege flecht nommen hat. Ek soe men it in foarm fan flechtsjen neame kinne, út eangst om it mei jinsels dwaande wêze meien ferlieze te moatten. It besykjen dat by jinsels te rie gean te sjen as eat dat fansels sprekt, makket elke wittenskiplike foarútgong ûnmooglik. Mar betsjut it finen fan it frjemdste tabû wol foarútgong foar wittenskip en kultuer? Is it net in ferkearde nijsgjirrigens, dy't jin it lêste persoanlik geheim ûntfytmanje wol?

It frjemdste tabû is as in dief yn de nacht. Men hopet him te fangen, mar hy is snoad, hy lit him noait sjen, hy wit him op it krekte momint te bergjen. It frjemdste tabû is as in frou efter in wale. Se is der en tagelyk is se der ek net. Troch har oanwêzigens fergruttet se it riedsel fan wat net te bedjipjen is, in net te befiemjen bestean. At wy sljochtwei neat fan har witte soene, soe ek dy langst net by ús opkomme om efter dy wale wei te heljen wat net te efterheljen is.

At wy it frjemdste tabû yn syn geheime wêzen litte, erkenne wy dat it net mooglik is de lêste minsklike geheimen fêst te lizzen en se dêrmei baas te wurden. Fragen as: ‘Wat is de sin fan it libben?’ ‘Wêr bestiet de minsklike geast út?’, ‘Wat is de essinsje fan it minsklik krewearjen?’, sille yn lêste ynstânsje filosofyske fraachstellings bliuwe, dêr't gjin definityf, empirysk fêststeld antwurd op mooglik is. Dêrmei jouwe wy de betreklikens fan de empiryske wittenskip ta en it foardiel dêrfan is, dat de minske ta it besef komt dat er altyd mei riedsels libje moatte sil. Dat kin beëangstigjend wêze, mar ek in stik befrijing betsjutte. Neffens Marcuse hat de wittenskip troch har eigen methoaden en techniken in wrâld

[p. 364]

ûntwurpen en opboud dêr't de behearsking fan de natuer as fanselssprekkend ferbûn is mei de behearsking fan de minske - in wize fan tinken, dy't foar de wrâld as gehiel wolris needlottich wêze koe. Binnen dat ramt past ek it ferlet om it frjemdste tabû ûntmaskerje te wollen.

At wy it frjemdste tabû litte foar wat it is, jouwe wy ta dat by it opspoaren fan tabûs it kognitive elemint in ûndergeskikte rol spilet. Opspoaring is kategorisearring, yn taal fêstlizzen fan wat troch affektive en noarmative bepaaldheid komselden oant op de boaiem te ferwurdzjen is. It tabû is in mislearre restant fan ús oarspronklike primitivens. Nettsjinsteande alle rekapitulaasjeteoryen, dy't miene dat de jonge minske yn syn ûntjouwing nei de folwoeksenheid de essinsje trochmakket fan wat de ûntjouwing fan ús kultuer hite mei, soene sawol de psychoanalyse as it marxisme gelyk hawwe kinne, dat seksualiteit en it stribjen nei macht de meast wêzentlike driuwfearren binne en bliuwe, hoe't de kultuer him ek ûntjout. Seksualiteit en it stribjen nei macht hâlde de meast frjemde en de minst akseptearre tabûs yn. Dy ûntwine har yn har meast geheime gedaanten oan elk besykjen om it tabû op te heffen middels sublimearring: it frjemdste tabû ûntwynt him oan elk dy't besiket it troch wat dan ek te ferfangen. Ek ús kollektyf hanneljen, yn de foarm fan protestgearkomsten of oare foarmen fan soarch om de wrâld, triuwt ús eangst en ús ûnfermogen fuort om op yndividuele en kreative wize in foarm te finen foar wat ús no wiswier dwaande hâldt. Alle humanisme rint derop stikken: op it brekflak fan it yndividuele ferlet en de kollektive twang dy't op ús leit. Men kin Freud en Marx leechlizze, mar seksualiteit en it stribjen nei macht bliuwe wêzentlike minsklike driuwfearren. En tagelyk binne it de gebieten dêr't de tabûs bestean bliuwe. Wêrom? Om't de seksualiteit mei al har geheimen ús hieltyd wer foar nije riedsels set. Seksualiteit as driuwfear foar minsklik tinken en hanneljen hat safolle fariaasje, dat in inkeld rûchwei besykjen ta yndieling ferblikket by it werklike gamma oan mooglikheden. Itselde jildt foar it ferlet fan macht. De tabûs binne dêr noch mear tadutsen, om't wy -yn fergelyk mei it gebiet fan de seksualiteit- foar ús meast ferburgen behoeften noch gjin maatskiplik akseptearre foarmen fan ynstitúsjonalisearring fûn ha. De sado-masochist en de travestyt kinne har gerak krije op plakken dêr't it adres en tillefoannûmer foar ús allegear beskikber binne. De man of frou mei it heimelike ferlet om moarn it plak fan ús keninginne yn te nimmen, falt yn hannen fan de psychiater.

Men soe ferwachtsje dat yn in tiid dêr't it narsisme sa'n bloei belibbet, de minske him net allinne bewust wurde soe fan syn sinleaze mooglikheden, mar ek fan de mooglikheid him as yndividu te manifestearjen. It

[p. 365]

begryp tabû falt dan wei, om't elk dan tastien is en bring yn frijheid rangoarder oan yn it spul fan krêften tusken ynderlik ferlet en uterlik gebod. Mar by alle grutte oandacht foar ús ‘ik’, binne wy deabenaud persoanlike kleuren oan te bringen en der ek foar út te kommen. Ek yn ús liberale mienskip bliuwt sa't it liket, de spanning bestean tusken wat men wolle soe en wat neffens de kulturele koade heart. Wêrom't dy spanning net oplost wurdt, bliuwt it ivige riedsel. It riedsel dat by Adam en Eva begûn is en oan it ein der dagen ta bestean bliuwe sil. Want it opheffen fan it iene tabû betsjut tagelyk de berte fan in nij tabû. Om mei de evangelist Matthëus te sprekken: At men de iene duvel útballet, komme der sân gefaarliker foar yn it plak. Dat is in gegeven dêr't wy allegear fan witte en dêr't wy it djipste geheim oer bewarje. Dy frjemde snuorje fan witten en ten djipsten foar elkoar ferbergjen is faaks wol it frjemdste tabû dat de minske eigen is.