|
| |
| |
| |
Eppie Dam
It poldersyndroon
‘Ik kin der neat oan dwaan, mar altyd wer at de rotten fanwegen it hege wetter har taflecht nimme ta it waarm beskûl fan strie en âlde rjappelsekken by my yn 'e skuorre, krij ik in frjemdsoartige, suver benearjende oanstriid om my mei har foargoed te benesteljen yn in hoeke fan 'e hynstestâl. Fan alle dierte op ierde, komme rotten it minskdom it tichste benei, al wie it inkeld mar om har ivich ûnferduldich skarreljen en ûnderweis-wêzen nei in thús dat hja, sa liket it, net ha. Har oanhâldend jachtsjen dêrby nei fretterij en kopulaasje is oars neat as it oandwaan fan tuskenstasjons yn tsjinst fan 'e kontinuïteit fan har manmachtich sykjen. Rotten frette om in libben lang rêstleas reizgjendewei te bliuwen en har joeien liket de funksje te hawwen fan net as ienling op 'en paad te hoegen en har ûnrêst troch te dwaan oan nije generaasjes. Hja fermannichfâldigje har eigen ûnwen en delegearje har drokte om der sels net yn om te kommen, hoopjend dat nei har ferstjerren jonge soartgenoaten by steat wêze sille en fyn de wegen nei freedlike paviljoenen en paradizen. Ik moat my raar misha, oars giet it by rotten sa om en ta.
‘As jonkje hie ik wite mûzen. Mûzen ha yn prinsipe alles wat rotten ha, mei dit ferskil dat har hâlden en dragen net authentyk en dus as spegel foar it minskdom sûnder wearde en betsjutting is, ja sels gefaarlik wurdt. Mûzen binne in pest. Hja stelle it bestean foar as in boarterstún mei wipwapkes en klimrakjes, mûntsjes, touterkes, rûtsbaantsjes en hearlike sweefkes. Yn oanlis soene hja, lykas rotten, fan it libben te lijen ha kinne yn stee fan it feestlik te libjen, mar yn har degeneraasje ha hja de wrâld karikaturaal en karnafalesk ferfoarme ta in komyske kermis dêr't it noflik toevjen is salang't de tûterkes oangeane en de sirenes gûle. Har oerflakkich tripkjen, it waanwiis sniffeljen fan har snorrige snútsjes mei in air fan fiaakshierrige sinjeuren, dy gledde brillantinefacht, it hautaine draaien fan har huorrige roazige apekontsjes, dat kokettearjen mei idele en rimpene beweginkjes, dy dingen allegear - it is in griis. Mû- | |
| |
zen binne gûchelders, jongleurs, suspekte illusionisten, glitterige sjomasterkes, guodkeape konferensjees, striptiisdûnseressen. Rotten net. Rotten binne doarmers sûnder doel, leechrinners, klosjaars, rûch yn 't fel, skeind, en skurf op 'e lea. By rotten ferlike is mûuzen bespotlik en wrâldfjremd folk. It lêste bytsje weardigens is by har weirekke en de skjintme fan it lijen ha hja ferlern. Sa gau't ik eame by my yn 'e hûs in mûs fernim, sil ik dalik alle war dwaan en roegje him út mei al sym kompanjons derby, om't ik in mûs de waarmte yn 'e hûd en it ljocht yn 'e eagen net gun.
‘Ik ha de 7-kleurige bôge brutsen dy't de skynwrâld fan myn bernejierren omklamme, en ôfrekkene mei de sulveren dreambylden fan myn lettere jeugd. Dêrom kin ik hjoed gjin mûs femeare en sil ik elk eksemplaar dat my weromsmyt op it plan fan soargeleaze en frijbliuwende flinterknipperij, hurd en fûl fertraapje ûnder de soal fan myn lears, sa dat terms en liiffocht troch de spjalt yn 'e side nei bûten spatte en de bonkjes fan it ribbekastke kreakjendewei tebrekke. Mûzen miene dat hja fûn ha, dêr't rotten tsjin better witten yn al har libben om sykje: in plak om te fernachtsjen, in oerwinteringsstee, in herntsje dêr't it bestean te hurdzjen is, in hoekje om te ferlibjen yn in grut hielal. Dêrom ferachtsje ik mûzen. It iennichste dat ik eartiids yn har wurdearre ha, is har oanhâldend beweech. Men kin in mûs yn in kouke sette, mar syn aksyradius wurdt der net minder om en it tal kilometers dat er yn in jier ôfleit, bliuwt krekt like heech as wannear't er frij omstappe soe. Ik wit wêr't ik oer praat. Tidenlang koe ik op 'e knibbels foar de traaljes lizze om har warljend gefljoch te bestudearjen; nachts hie ik se by my op bêd. Finzen of frij, foar in mûs is der gjin ferskil. Dat hat my altyd yntigreare. Oant it momint dat it my dúdlik waard dat har bewegen gjin doel hat mar in doel is yn himsels. Doe haw ik my bekeard ta it rottendom. Rotten ha likemin in doel, simpelwei om't der gjin doel is, mar hja ha yn alle gefallen in idee fan it lok dat eame bestean moatte soe. En hoewol't hja better witte, hja sykje derom. Dat ha rotten op mûzen foar. Rotten binne pylgers sûnder Mekka of Jeruzalem, mûzen binne sirkelgongers. Dat haatsje ik oan mûzen.’
De frou hat it mier oan rotten. Trije dagen hie ik stilhâlde kinnen, dat hja by ús yn it berchhok omdoarmen en diene, doe kriege hja ien sa'n âld baas yn 'e smizen en moanne my dalik om nei Matthieu ta om in stap. Noch deselde jûnes om healwei tsienen -it wie ljochtmoanne- krige ik de fyts út it hok en sette ôf. Yn 'e wyn op traapjend, ried ik de rjochte polderdyk del mei links de heimich rûzjende beamwâl dy't my altyd, en benammen nachts, yn 'e besnijing hat fanwegen skichtich bisteguod dat dêr tahâldt ûnder deahout en bleddeboel. Behalven stikelbargen en wezelinkjes, haw ik dêr ek rotten en murden sjoen. Rjochts fan 'e dyk, achter de sleat en in haachje fan tinne reiden, leit dan it flakke lân, opdield,
| |
| |
yn keine kavels dy't inoar mei sekeure evenredigens opfolgje en nei de einder ta oars net fan inoar ferskille as yn it gewaaks dat hja tafallich drage. Oan dyselde kant stiet ek Matthieu syn spul.
Dy jûns koe ik al fan fierren de swarte kontoeren fan 'e hege neakene skuorre tsjin de ljochtsjende loft gewaar wurde. Sûnt syn âldelju fiif jier lyn ferfearn binne nei Eameloard, wennet Matthieu allinnich. Hoewol't er út eigen beweging by nimmen fan 'e streek ea in foet sette sil, is er perfoarst net it type fan 'e wrâldfjremde hiemtrêder waans einder gearfalt mei de grinzen fan it eigen boulân. Krekt oarsom, sûnder dat ik rjocht sizze kin hoe en wat, krij ik by Matthieu altyd it gefoel dat er withoefier bûten kadastrale fredings stiet en seis in frjemd is op 'e grûn dy't er dei út dei yn bewennet en bewurket. Ik mei net sizze dat ik geregeldwei by him oer it hiem, lit stean oer 'e flier kom, mar alle kearen at ik nei him taryd, meastentiids om ark, fiel ik deselde ferromming yn my as dy't men ha kin at men nei lange ôfwêzigens op hûs oangiet. Ik ha gjin bruorren, mar fan it earste momint ôf dat ik Matthieu ken, leau ik dat er sa nei oan my besibbe is.
Ik fytste in traap hurder. Neigeraden dat ik de pleats neiere, hie ik minder lêst fan it hurde waaien en op it lêst wie it oars net as hie ik de wyn yn'e rêch, wat fansels ferbeelding wêze moast. Mei in sierlike bôge sile ik it hiem op dat ferhurde is mei klinkers. De bûtenlampe baarnde, krekt as ferwachte 'r my! Hymjend sette ik de fyts tsjin 'e muorre en rûn troch de trochloop nei de keukensdoar, dêr't ik mei de knokkels myn bewende roffeltsje op falle liet. Soed er it werkenne miskyn? Om't ik gjin andert krige -Matthieu raast altyd fuortendalik fan ‘kom deryn’- draaide ik my om en gyng binnentroch op 'e skuorre oan. De doar dêrhinne stie iepen. Oer de moudige betonnen flier stapte ik skruten de kâlde, nei sekken en motoroalje rûkende romte yn en seach Matthieu, de smelle rêch nei my ta, dwaande mei it ferfarskjen fan in heftruck.
‘Net skrikke,’ sei ik hoeden, ‘ik bin it.’
‘Ferrek do dêr,’ rôp er, wylst er him mei in hoart omdraaide en ik my ferbeelde, hy stonk nei drank. ‘Wat wurd ik dêr dochs ivige kjel. Koest no net even sizze datst der oankaamst? In mins skrikt him noch dea op sa'n manier.’ Hy begûn breedút te laitsjen en fage him it fet fan 'e hannen mei in foddige pûtslape.
‘It muoit my dat ik dy sa oer it mad kaam,’ sei ik.
‘Hindert neat. Ik wie allinnich even fier fuort,’ sei er, ‘yn gedachten. Wier, hindert neat.’
Dat haw ik ek geregeld, woe ik him yn 'e mjitte komme, mar sûnder dat ik sizze koe wêrom, warskôge ik mysels foar tefolle persoanlikens en sei frijwat ûnnoazel: ‘It wurk noch net dien, sjoch ik wol.’
Matthieu die in stap nei foaren ta -de dranklucht wâlme my temjitte-, lei my, in hânbree ôfstân bewarjend, sabeare de earm op it skouder en
| |
| |
wylst er my ynkringend oanseach mei dy lytse brune eachjes fan him, sei er suver flústerjend en mei in stim fol betsjoening: ‘Hjir op ierde ha wy it wurk nea net dien, jongfeint!’ Hy barste út fan laitsjen. Doe ferfolge er, ynienen oerskeakeljend op in oar lûd: ‘By ús op it âlde lân hiene wy in man fan 93 jier, baas Beurkens, tige grifformeard en altyd op syn iepenst yn dat katholike fermidden dêr by ús. Dy man hie gjin sittend gat, sil ik dy sizze, gean wei, altyd like drok en warber, hoe âld at er dan ek wêze mocht. Op in dei komt der sa'n opslûpen jongbaas by ús fan it doarp by syn hûs lâns en dy âld Beurs fansels omraak skreppe en klauwe yn syn grientetúntsje om. Seit dy jongkeardel -ja, it liket wol in bakseit dy jongkeardel, sa út 'e gek fansels: Wat ha we no, Beurskens, jo op jo jierren, ha jo it wurk no noch net dien? Dêr komt my dy âlde Beurskens út 'e tún weisetten en dat op dy jonge oan. Hy leit him beswarrend, heal en heal segenjend, de grifformearde hân op it katholike skouderke, sjocht him djip yn 'e eagen en sprekt him dan ta mei dizze ûnstjerlike wurden: 'Hjir op ierde ha wy it wurk nea net dien, jongfeint!’ Matthieu begûn opnij ûnbidich bolderjend te laitsjen. ‘Hja wolle beweare dat dy knaap letter fan paap, noch fyn wurden is, mar dêr wol ik no ôfwêze.’ ‘In prachtich ferhaal’ fûn ik, want sûnt it wetter bin ik grifformeard.
‘Wat seist der oars fan,’ sei Matthieu. ‘Dizze izeren oaljefant haw ik fan 'e middei krekt kocht. Sân jier âld, mar dat is fansels neat foar san ûnnut.’ Hy klapte mei de platte hân op 'e kabine fan 'e heftruck en begûn doe hjir en dêr mei de pûtslape leafkjend te wriuwen.
‘Moai dinkje,’ sei ik.
‘Moai dinkje, seit er,’ sei Matthieu misledige. ‘Jonge, asto net beter wistest, koest mei sa'n grouwe jûkel de godgânske wrâld ferwikje! Hearejee, wat hie ik dêr in sin oan, wolst dat no wol leauwe?’
‘Ja,’ sei ik, fierder om wurden ferlegen.
‘Mar ik bin bliid datst der biste,’ sei Matthieu. ‘Ik hie al lang skjin myn nocht.’ Hy kwakte de pûtslape derhinne mei in ferachtlik gebeart en skopte it ark oan kant.
‘Do hoechst om my net op te hâlden,’ sei ik.
‘Gean wei,’ sei er, ‘in mins liket wol gek. Wy geane yn 'e hûs om in slokje. It is op it lêst mar ien kear myn jierdei.’
‘O, ik wist wier net datsto...,’ stammere ik en stiek him de hân ta.
‘Bist wol wizer,’ sei Matthieu. ‘Myn jierdei falt net earder as yn maaie, mar wa seit ús dat wy dat noch meiinoar belibje. Of bist fan 'e drank ôf miskyn? Dat soe no myn lêste wêze.’
‘Ikke net,’ sei ik.
‘No, kom dan,’ sei er. ‘Mar earst moat ik dy wat sjen litte.’ Hy troaike my mei nei de achterein fan 'e skuorre dêr't eartiids de bargen sieten. ‘Dit hintsje hat de hiele winter troch, aaien lein. No, dat is dochs net om 'e nocht yn in tiid fan klearebare neakenens en kjeld. My tinkt, dan
| |
| |
moatst wol moed ha. Ik sil dy noch mear fertelle, hja hat noch njoggen pykjes útbret ek, tel sels mar nei.’ Matthieu tilde mei in bats de hin fan it nêst. ‘Hasto dêr no ferstân fan? Dizze jonge net. Wat sa'n dier besielt! Nei alle gedachten neat. Gewoan dom wurk. Ik ha nea net in man west om in wiif mei brouten bern achter de kont oan, en at ik soks dan sjoch: sa'n bistke dat har neat oanlûkt fan 'e tiden en mei ynmoed foar har teamke soarget sûnder prakkesaasjes oer ferlibbingskânsen -want wês no earlik, foar itselde jild frieze dy dinkjes har dea-, dan kin ik inkeld mar bliid wêze dat ik allinnich stean en my net besûndige haw oan 'e produksje fan berntsjes dy't it letter likemin oprêde sille as do en ik. Sis no sels, ha wy hjoeddedei sokke geweldige perspektiven dat wy it ferantwurdzje kinne en lit hjir in neiteam omspûkje mei de hannen yn it hier? Of fynsto it soms ús hillige plicht dat wy hieltyd wer nije marjonetsjes ôfleverje foar dy poppekast fan 'e duvel?’
‘In mins is gjin hin,’ sei ik yn myn ûnnoazelens, wylst ik miende, ik koe it folslein mei him lykfine yn dit stik fan saken. Wêrom wie ik no noch sa benaud en jou my hielendal bleat, no't hy de paden tusken ús yn, iepenhertich sljochte en hurde mei mienskiplik tinken? Tocht ik dat er dronken wie?
‘It bliuwt fansels stom en oerflakkich guod,’ sei Matthieu, ‘sokke hinneboel. Mei alle respekt, mar in hin sil nea mear wurde as in protsje fearren dêr't út en troch in aai útrûgelt, want sa besjoch ik dat.’ Earst doe seker krongen myn wurden ta him troch. ‘Och, myn leave jonge, wy hiene gâns froulju dêr by ús mei santjin-achttjin-njoggentjin bern. Sjochsto it ferskil?’
‘Wy kinne better yn 'e hûs gean,’ sei ik, my besauwend oer it mispleatste ynysjatyf dat ik ynienen naam. En ek Matthieu fielde de memkjende lading fan myn wurden fuortendalik hierskerp oan.
‘Do tinkst seker dat ik smoar besopen bin,’ sei er. ‘Goed, ik haw in pear jonkjes hân jûn. Mar neigeraden dat ik mear opha, krij ik de dingen better foar it ferstân. Is dêr wat op tsjin?’
‘Wy geane yn 'e hûs,’ sei ik, ‘dan prate wy dan fierder. Mar wêr't ik eins foar kaam, want wy binne hjir no noch: Matthieu, hasto in rottestap foar my?’
Hy seach my even oan, skodholle net-begripend en sei doe: ‘Rotten ferdylgje, hen. Dat is itselde as selsmoard, witst dat?’ Hy krige my by de earm en naam my preuveljend en fingerwizend mei nei it plak fan 'e eardere hynstestâl. De tagong wie ôfsletten mei in houten sket fan even mear as in meter heech, wêrtroch de romte in soarte fan boks foarme, krekt geskikt foar drachtige skiep of jonge keallen. ‘Nee, no net fuortrinne,’ sei Matthieu, ‘hjir steanbliuwe. Sjoch mar hoe't de wrâld derhinne leit en it minskdom derfoar stiet. Fuortrinne kinne wy allegear.’
It besette my, ik gappe suver nei de siken. ‘Ferdomme, Matthieu,’ sei
| |
| |
ik, ‘wat moatsto mei al dy dingen hjirre!’ Grif fyftjin-tweintich rotten rûnen, sykjend om hâld en lykwicht, traach en doelleas yninoar om, heech op 'e poaten, stuitsjend en fearjendewei. In pear sieten yn in hoekje mei topswiere koppen oanienwei te knikkeboljen.
Matthieu begûn nokkerjend te laitsjen. ‘Allegear dronken,’ sei er, ‘dronken fan fergif. It wurdt har taparte yn lytse poarsjes deis. Hja krije krekt genôch om it libben deryn te hâlden en te lijen, krekt te min om te stjerren en befrijd te wêzen fan 'e doelleazens fan har bestean. Rotten kinne hiel wat gif femeare foar't hja deroan geane en tsjin 'e tiid dat it safier is, ha hja soarge foar in neiteam dat har ellinde fuortset, want it naaien giet wol troch. Allinnich oars as by hinnen. Sjoch, at dizze rotten neuke en dogge, dan dogge hja dat mei de hope yn 'e achterholle, hoewol tsjin better witten yn, dat it mei de jierren allegear better wurde sil. Hinnen net. Dy binne blyn en fokke sûnder weet. Mûzen likegoed. Sjochst hoe't dizze rotten rinne? Krúslings, kris kras, hinne en wer, by de plinten lâns en ivich op 'e taast nei in ljochtgat dat tagong jout ta in paradyslik keninkryk. Net dat der in útwei is, mar hja sykje. Soene mûzen net dwaan. Triuw hjir in keppel mûzen yn en do silst it sjen. Mûzen draaie sirkeltsjes sûnder te beseffen, dat hja oan 'e grinzen fan it bestean net takomme en hieltyd deseide paadsjes delreizgje. Fertel my wat fan mûzen! Sikelgongers dy't har dellize by de wittenskip dat de ierde rûn is en syn bewenners slaven binne fan 'e swiertekrêft. By mûzen libbet gjin idee dat útstiigt boppe de deistige oarder. Hja binne nearne finzen, om't hja gjin einder ha, gjin freding om trochhinne, gjin beheining, en dus is der gjin himel oan 'e oare kant fan hokker grins dan ek. Set mûzen yn in kouke en hja miene dat hja midden yn 'e wrâld steane en it frij ha om te gean wêr't hja wolle. Mûzen dreame net, hja eksistearje. De azem is har genôch. Sa't ik hinnen en mûzen haatsje, sa hâld ik fan murden en rotten.’ Hy krige it houten sket mei beide hannen beet,
stapte der oerhinne en, de skonken faninoar, sloech de earmen wiidút. ‘Sjoch my hjir no stean,’ rôp er, wylst er dêr stie as in sânglês en my oanseach mei in pear eagen, dêr't likefolle triomfantlikens as wanhopigens útstrielde. ‘De rottekening! Alle dagen besopen en sykjend om in bytsje treast by syn smoardronkene ûnderdanen, wat sis ik, soartgenoaten! Jonge, oer rotten ik ik dy ferhalen fertelle; boeken kin ik der oer skriuwe.’ Hy liet him op 'e knibbels falle en as in lyts bern kroep er de rotten achternei, dy't lykwols rillegau skokskouderjend op him tasetten en manmachtich om him hinne skarrelen. As wied er in libbene terp yn 'e striesee fan har ûndergong, sa besochten hja mei dwilige bewegings syn lea te bekliuwen. Matthieu helle har oan en holp har aaikjend en stypjend omheech. Allinnich de alderheldersten rêden it op en kom op syn skouders; dy't al te fier hinne wiene, rûgelen by him del en kamen spinfuotsjend yn it strie telâne. Ynienen warde 'r se allegear ôf. Skop- | |
| |
pend en slaand skeat er oereln en jage de dieren by him wei. Doe, yn in hoekje fan 'e hynstestâl, begûn er te gûlen. Ik liet him gewurde, mar de triennen stiene my yn 'e eagen. Skoften lang stie ik dêr, de earmen in bytsje kloaterich fan 't liif, wylst hja him winlik omearmkje woene, as in freon, as in broer. Mar ik liet him gewurde, krekt salang oant er him mei de mouwe fan 'e oerstrûper oer de holle fage en in swarte fetflear makke op it rjochter wang. Doe sei ik: ‘Kom, dan geane we no yn 'e hûs.’
‘Ik kin der neat oan dwaan,’ sei Matthieu, sûnder in spoar fan skamte wer ta himsels kommen, ‘mar altyd wer at de rotten fanwegen it hege wetter har taflecht nimme ta it waarm beskûl fan strie en âlde rjappelsekken by my yn 'e skuorre, krij ik in frjemdsoartige, suver benearjende oanstriid om my mei har foargoed te benesteljen yn in hoeke fan 'e hynstestâl.’ Hy prate foar it faderlân wei yn in soarte fan monolooch dêr't ik as tafallige taharker tsjûge fan wie, ûnderwilens hieltyd de jeneverflesse, út 'e pols wei mei in doelfêst hânbeweech, kundich boppe de romers wippend. ‘Rotten binne pylgers sûnder Mekka of Jeruzalem, mûzen binne sirkelgongers. Dat haatsje ik oan mûzen.’ Matthieu seach my lyk oan. ‘En no komsto hjir om in rottestap?’
‘De frou hat it mier oan rotten,’ sei ik om my te ûntskuldigjen.
‘Och, de frou is ommers katholyk,’ lake Matthieu, ‘en alle katholiken binne mûzen. Hja draaie ivich yn itselde krinkje rûn. Mei de Reformaasje binn' de rotten kommen. De Reformaasje, dat wie rottewurk! Jim foarâlden, wat ik dy sis, jim foarâlden wiene like rottich as de sykte. Hja binne út 'e sirkel stapt fan oermacht en bewâld, taastend nei de boarnen fan it libben en it doel fan it bestean. Mûzen fiere karnafal, rotten krije de blynkappen foarwei en sjogge de wierheid ûnder eagen. Teminsten, dat hat sa west; ik sjoch bytiden it ferskil net mear. Hjirre, jit noch marris yn.’ Matthieu gyng oerein en makke de klep iepen fan it bombizige, dûnkerbrune sylinderburo, dat as in machtich bouwurk yn 'e hoeke fan 'e keamer stie. Hy helle in skuonnedoaze mei útskuorde hoeken foar it ljocht en begûn der mei rêde fingers yn om te blêdzjen. ‘Ik sykje om in foto,’ sei er. ‘Ja, it wurdt no tiid dat ik persoanlik wurd. Wat sitst no nei dat buro te sjen, jit no mar yn, is der soms wat mei dat buro?’
‘Wy hiene by ús thús krekt sa'n buro,’ sei ik. ‘It hat as jonkje in ôfgryslike yndruk op my makke.’
‘Dat buro,’ sei Matthieu - hy hood even op fan sykjen, ‘dat buro is frijwol it iennichste dat ik noch oerha fan thús. Likegoed as myn âlderlik hûs, hat dit buro in wente foar my west, dêr't ik de meast loksillige mominten fan myn libben yn trochmakke ha. Sjoch, hjir yn dy fjouwerkante gloppe tusken de laden yn, dêr't plak is foar de fuotten, hie ik yn myn bemejierren in ûnderdak en in hinnekommen. De measte boeren dêr by ús, dy hiene der in koer te stean mei de ien-of-oare blafbek deryn, mar om't ús heit net botte hûnich wie, wie dat houten tintsje dêr myn eigen
|
|
Auteursrechtelijk beschermd