|
| |
| |
| |
Herman Heida
Oare brieven
Nei de publikaasje fan ‘It trettjinde fers’ yn Trotwaer 1981-5 wiene Herman en ik fan betinken dat wy noch in stap fierder sette moasten. Der wie ommers noch safolle tusken de rigels weitôge. Soenen wy de gearwurking net op in oare wize fêstlizze kinne? Oars as oars? Soenen wy net in fers skriuwe kinne as wie it in partij skaak? En set foar set optekenje? Soe in folslein op himsels steande briefwiksel sa ta in fers liede kinne? Ek dat soenen wy útfine! Mar wy soenen der bûten de brieven om mei gjin wurd oer reppe. Dat sadwaande:
| |
1
Schagen, by âlds Scaga, 25 desimber 1981.
By wize fan motto:
‘een schrijver als ik leeft zijn leven twee keer, - de tweede keer wanneer hij onder woorden brengt wat hij de eerste keer heeft meegemaakt’ (Jeroen Brouwers)
Bêste Herman,
Ferline wike krige ik it lid werris op 'e noas. Altyd haw ik út myn eagen sjen wollen as wie ik noch mar amper berne. Sûnder skiednis. Mar ik kin net iepen om my hinne sjen. Ik nim de wrâld altyd waar út in beskate eftergrûn wei. Myn eftergrûn beheint myn eachweid. Dit minsklik tekoart oppenearre him pynlik, doe't ik it folgjende printsje ûnder eagen krige:
| |
| |
Wat stelt dit printsje foar? Besjoch it earst noch marris rêstich foardast wer fierder lêst. Ik wist it net. Op it earste each like it neat mear as in eigenwillige samling flekken. It koe alles en neat foarstelle. Mar mei't immen sa goed wie en tekenje inkelde helplinen yn it printsje, seach ik wat it wie. In man mei lang hier en in burd. It hie wol wat fan in letmidsieuwske útbylding fan Kristus. Eureka! Sa sil ik it printsje tenei altyd sjen. As in man mei lang hier en in burd. Dat kin ik sûnder helplinen wol ôf. As de helplinen ienkear oanjûn binne, is myn sjen foargoed tekene.
Elkenien docht op syn libbensgong soksoarte ûnderfinings hieltyd op 'en nij op. Men hat it faken net iens yn 'e rekken. It bart, en it bart mar. Dochs beskiede sokke ûnderfinings tige, hoe't men om jin hinne sjocht, of harket. En wat men sjocht, of heart. Sa wit ik bygelyks noch skoan hoe't ik de B-kant fan in single dy't ik fan myn lêste bûssinten oantúgd hie, foar it earst beharke. Oh well. Tsjin 'e ein klonk in blokfluit. Ik wist net oars as myn broer, dy't blokfluit spile, wie yn de keamer dêrnjonken oan it oefenjen. No, nei jierren, as ik dy single tafallich werris hear, hear ik myn broer ek wer blokfluit spyljen. Dan sjoch ik as fansels wer nei in muorre, dêr't myn broer net efter sit. Dit is ien fan al dy ûnderfinings dy't myn skiednis foarmje. Troch myn skiednis kin ik dy single net oars mear hearre. Myn skiednis beheint myn eachweid.
Yn hoefier kin men jins skiednis ophelje om út te finen hoe't men sa sjocht? Dat falt jin aardich út 'e hannen. Myn skiednis omfiemet in ûnbidige protte losse ûnderfinings. Folle haw ik gjin ûnthâld mear fan. Bin ik yn 'e rin fan 'e tiid wat ferjitlik wurden? Hat de drank út Dortmund, Frankryk en lerlân in gatsjepanne fan myn holle makke? Nee, ik wol it net
| |
| |
leauwe. Al dy ûnderfinings dy't my net mear by steane, leine yn myn bernejierren sa foar de hân. Ik kin my dy ûnderfinings net yn 't sin bringe, omdat ik my ek net yn 't sin bringe kin hoe't ik as bern tocht.
Soms komt sa'n ûnderfining my ynienen yn it sin. Lykas allerhanne tinzen út de lege tsjusterens wei yn my opbuolje as ik tusken de lekkens lis, mar noch net yn 'e sliep rekke bin. Dat wyt ik soms ynienen wer hoe't ik as bern tocht. Hoe't ik by jûntiid oer de Parkwei fytste. It skaadbyld fan de fytser skeat alle geduerigen oer it asfalt, en ik wist net wêrom. Of: hoe't ik middeis op 'e bou boarte. Ik liet de stien dy't ik opkrigen hie, út myn hân falle. De stien foel nei ûnderen, omdat er op 'e grûn lizze woe; net omdat ik him loslitten hie. Ik hie neat mei it fallen fan de stien te krijen.
Dizze beide ûnderfinings út myn bernetiid bliuwe insidinten. Wat is der dochs allegear mei my bard? In protte is ûnberikber wurden. En it bliuwt ûnberikber. Myn bernetiid, of leaver sein myn skiednis, wurket troch oant op de dei fan hjoed. Ik ken myn eigen skiednis amper, mar ik kin net sûnder dy skiednis sjen. Wat is der dochs mei my bard, dat ik in lânskip sjoch lykas ik it sjoch?
Bêste Herman, yn hoefier sprekt it tekene minsklik tekoart dy oan? Hoe ûnberikber is dyn bernetiid wurden? Hoe iepen sjochsto om dy hinne? Fragen, fragen, en gjin ein.
Mar mei myn heurige en fleurige groetnis,
dyn Herman,
P.S. Sneontemiddei seach ik hjir yn de boekhannel in dy net ûnbekende fryske skriuwer. By de ôfdieling bûtenlânske literatuer fansels.
| |
2
Almirada, 14 april 1982.
‘(...) Met de grenzen die hij
trekt, scherper en duidelijker, vervagen het gras
en de bomen en alles wat daar leeft, lijdt en sterft.
Het is heel helder om hem heen, alles is waargenomen.’
(Rutger Kopland yn ‘De landmeter’)
| |
| |
Bêste Herman,
Dit is it dus. Stel dy foar: it is noch mar njoggen oere moarns en men sit op in rjochte stoel oan in âldhouten taffeltsje te skriuwen, yn in doarpke mei in moaie namme en in moai útsjoch. Etter jin lizze de glinsterjende snietoppen op 'e bergen. Dêrfoar de wite húskes en greiden mei giele blommen en skiep. Men sjocht del op it strân, de prachtich blauwe see. In iere fisker roeit nei de kant, en lûkt syn boat in eintsje it sân op. Hy knikt jin ta. ‘Kalimera’. Men groetet werom fansels. Hy stekt de dyk oer en wurdt wei yn it kafee. Eefkes klinkt it skelle lûd fan it âldminske troch de iepen doar. Men ferstiet it net, mar it kin jin ek gjin sprút skele. De sinne is ommers al sa noflik waarm, dat it himd hast wol út kin.
Hoe fredich sit it hjir wol net, silst no wol tinke. Mar dat is mar skyn. Want dêr op see, griis driigjend yn 'e fierte, lizze grutte Amearikaanske oarlochsskippen. Ik wit net wêrom, mar it slach my del. En foar my op tafel lizze de trije korrespondinsjekaarten, dy't meiinoar dyn brief foarmje. It wurdt tiid dat ik mei in antwurd kom, want ik ken se hast út 'e holle sa stadichoan.
Om te begjinnen wol ik noch in oare tekst út de lêste bondel fan Rutger Kopland brûke. It is in fers út de searje ‘In de bergen’ dat my fan 'e wike sa faak troch de kop spile, dat ik al as fansels oan in oersetting begûn:
al sa fier fuort dat men net mear wit
oft de stiennen tsjin de berch noch
dat men net wit wat bliuwt.
Net allinne omdat ik hjir op Kreta bin, en it beskreaune byld mear as ien kear mei eigen eagen sjoen ha, mar ek om it tema fan dyn brief. Ik ha it gefoel dat ien en oar meiinoar te krijen hat, mar ik wit net krekt wat. Faaks hat de dichter wol wat té frijbliuwend west yn de lêste rigel.
De kwaliteiten fan dit fers wol ik it no lykwols net oer ha. Rutger Kopland hat yn it ferline dúdlik genôch sjen litten dat er it yn 'e fingers hat, en syn wurk hat safolle foar ús betsjut, dat ik in nij fers fan him net gau min neame sil.
Wêr't it my om giet is de earste rigel: ‘Al sa fier fuort dat men net mear wit’, it minsklik tekoart dêrsto ek oer skriuwst. Dasto dy safolle út dyn fiere ferline net mear te binnen bringe kinst en dêrtroch nea net begripe silst wêrom asto út dyn eagen sjochst lykasto no dochst. De bakstien dysto neamst is in moai foarbyld, omdat ik in bakstien oan hiel wat oars
| |
| |
ferbyn. As lytse jonge krige ik ien tsjin 'e kaak (n.b. op fekânsje yn Hengelo!) en ik tink dat ik bakstiennen dêrnei as stienhurd sjoen ha. Mar dat kin ik no fansels net rjocht witte, omdat ik net mear as dat bern fan doe út myn eagen sjoch. Al dy ûnderfinings, dêr't út soarte ek alle tinzen ûnder beflapt wurde kinne, bliuwe foargoed efter jin (‘altijd verder voert de tocht’), en wurde mei de tiid bedutsen ûnder ferjit. It meitsjen fan oantekens smyt te min op, it gefoel bliuwt tusken de rigels. Hawar, lês ‘It trettjinde fers’ der mar op nei! Men ûntkomt der gewoan net oan.
Ik ha dy alris sein dat ik in ferhaal skriuwe woe oer immen dy't, om fierder libje te kinnen, earst ôfweve moat mei syn ferline. Hy besiket alles kreas op in rychje te setten yn wiidweidige fotoboeken. Mar it krijt him sa yn 'e macht dat er op it lêst oars neat om hannen hat as syn eigen libbensbeskriuwing. Hy dolt djipper en djipper, en hieltyd mear fragen bliuwe iepen. By einsluten docht bliken dat syn sosjale libben einige is op it stuit dat er úteinsette mei syn sneuperij. Hy libbet inkeld noch yn himsels.
Ik koe noch in stap fierder gean. Dat er nei ferrin fan tiid beskriuwe moat hoe't er syn ferline oan it beskriuwen wie, ensafuorthinne, en sa yn in gekmeitsjende spiraal fersylt.
In oare mooglikheid slút oan op dyn motto, it sitaat fan Jeroen Brouwers oer syn ‘twadde libben’. Lekken yn de skiednis wurde fold mei wat moai yn 'e fâlden falt, dat in ‘ferdraaide’ skiednis ûntstiet. It soe my gjin nij dwaan as ek Jeroen Brouwers him letter mei syn nije skiednis identifisearje soe. En tafallich, folslein bûten it ramt fan dit brief, notearre ik fan 'e wike, ek yn Almirida: ‘Men is wat men belibbe hat en neat mear’. Wat betsjut soks, as men begjint te leauwen yn de skiednis dy't men skreaun hat? In werberte? It skept yn alle gefallen dúdlikens. Sa kom ik op it oare tema fan dyn brief: ‘Myn skiednis beheint myn eachweid’. Do soest alle dagen út dyn eagen sjen wolle as wiest noch mar amper berne. Lokkigernôch hast ek goed foar it ferstân dat dat net kin. Kinst foar alle dúdlikens dyn keamer hielendal wyt fervje, mar dyn skiednis net. As dyn eftergrûn dy steurt kinst mar twa dingen dwaan. Kinst besykje út te finen wat it krekt west hat. En oars, meitsje dy, lykas Jeroen Brouwers, in nije skiednis. Want men kin der net omhinne. Asto dêr oan dyn wite skriuwtafel sitst, yn dyn wite keamer, dan hearst fan efter dyn wytferve kastdoar de sigaredoaskes fan R. freegjen om oandacht. En asto se (no al) fuortsmite soest, soenen se noch lang trochsangerjen bliuwe yn dyn holle. Sa giet dat mei alles wat men te gau fuortsmyt, en do witst wat dat betsjut.
Ta eintsjebeslút wol ik dy in stik út myn deiboek sitearje. Ik hie lêstendeis in dream dy't my neitiid noch lang dwaande hoden hat, en dy't wûndere goed past by dit stik fan saken:
| |
| |
‘Wy wienen by ús beppe. Wy hienen wat smookt, de wetterpipe stie noch op 'e tafel. Ik fielde my net al te goed, en woe my eefkes deljaan. Doe't ik de keamer útrûn, kaam myn âldere broer efter my oan. It moat wol hast 20 jier lyn west ha, want hy hie dy skurve brune toffels om 'e fuotten. Kom mar mei, sei ertsjin my in 'e gong, en lei in hân op myn skouder. Sa rûnen wy tegearre de trepop. Sa licht, dat ik der wekker fan waard.
Mar myn broer wie der noch. Ik seach him net mear, mar yn it tsjuster fielde ik syn oanwêzigens hiel sterk. Ik moast einlings in kear mei him prate. Ik woe wite wat der dochs allegear bard wie, mei ús. Mar it wie net te kearen. Stadich rekke er wei, en ik bleau allinne efter yn 'e nacht.
Bûten foar it rút, yn it ljocht fan de moanne, seach ik de beammen stean. De skerpe tûken stieken roerleas ôf tsjin de swarte loft. Deastil stiene dy beammen dêr. Sa ôfgryslike stil dat ik der kjel fan waard. It wie ommers de tiid dy't stilstean bleaun wie, en ik wie it dy't terweegde’.
Ik bin benijd nei dyn reaksje. Mei golle Grykske groetnis,
dyn Herman,
| |
| |
| |
3
Fan Enschede nei Den Haag en werom, 6 maaie 1982.
Bêste Herman,
Hals oer de kop gong ik wer op 'en paad. Op syk nei in oar útsicht. Ut ien of oare reden wie ik net by steat en skriuw it antwurd op dyn brief fan 14 april yn myn wite keamer. Ik ha soarch, dat it slot fan dyn brief my noch net loslitten hat. Dit antwurd moast dan ek in speurtocht wurde nei in oar dekôr. Ik koe net oars.
Dêrom siet ik samar ynienen yn in bus, ûnderweis nei in teater yn it westen. Ik siet op de foarste stoel, fuort efter it grutte rút, dat ik koe treflik sjen hoe't it asfalt ûnder my wei waard. No en dan seach ik op. Dan seach ik wer hoe stil it lânskip der hinne lei. De beammen. De huzen. De kij. Alles stie sa stil. En ynienen seach ik ek hoe't de tiid stilstean bliuwe koe. Hoe't beammen net fan kleur ferskeaten wiene. As wiene se yn de hjerst stykjen bleaun. It kaam my suver nuver oan. It gers dat sa grien wie, en dy beammen dy't hjir en dêr sa giel en brún wiene. Wêrom stie alles sa stil? Omdat ik it wie, dy't ferweegde. Of, leaver sein, omdat ik it wie dy't meifierd waard. As ik stilstien hie, hie ik it lânskip nea sa sjen kinnen, lykas ik it seach. Myn ferweegjen wie in betingst foar dat sjen. Wat sil it betsjutte. Soksoarte ûnderfinings binne alris, en nei myn betinken hiel sekeur, ûnder wurden brocht yn in skôging, dy't ûnder de titel ‘Want waar verdwijnt is hopeloos bewegen’ ferskynd is yn Tirade 225. Dêryn besiket Rutger Kopland troch te kringen ta de kearn fan de fersen fan T. van Deel. Hy beskriuwt ûnder oare in fysiologysk eksperimint dêr't bliken út docht dat sûnder beweging fan it netflues foar de bûtenwrâld oer, de bûtenwrâld hielendal net waarnaam wurdt. It eksperimint wurdt yn ferbân brocht mei de earste beide rigels fan it fers ‘Bos’ fan T. van Deel: ‘Zolang ik stil sta, is er niets / dat van dit bos iets anders maakt’. Op myn reis nei it westen kaam my krekt itselde oer. Ik seach safolle, omdat ik net stil stie.
As fansels moast ik tinke oan in reis nei it westen dy't ik in pear moanne earder makke hie. Ien hie my útnoege om by him efterop. Op 'e moter. Wat brocht my safier, dat ik op in stielblauwe dei by 't winter ûnder in kleare sinne tsjin waar en wyn ynstrûsde? Miskien wie it wol in besykjen om in minsklik tekoart op te spoaren. Yn earsten wie de kjeld myn grutste fijân. De wyn loek my dwers troch de klean hinne. Ik koe oars neat hearre as it sûzjen fan 'e wyn. En ik koe neat sjen. Ik siet beskoattele yn mysels. Nei in foech healoere rekke ik wat wend ta de sitewaasje. Ik fielde al net mear hoe kâld it winliken wie. En ik koe de eagen wer ie- | |
| |
pen hâlde. Ik wol net leauwe dat de natoer my ea sa ticht op 'e hûd sitten hie. Doe riden we de Isel oer. Ik wie sprakeleas. De popelieren dy't faak sa prachtich oan de dyk stean, stiene deastil yn it wetter. De Isel wie oer de simmerdyk hinne kaam en rikte sels oan de winterdyk ta. De grientetúntsjes tusken beide diken dy't yn in oare tiid fan it jier yn 'e pronk stean, wiene der ûnder strûpt. It wetter wie skriks en skean beferzen. As wie it noch hieltyd yn beweging. Letter, doe't wy by de Naardermar delrieden, skeaten myn eagen wer tekoart. It wetter oan de iggen wie yn weagen beferzen, as hie it noch hieltyd gjin rêst fûn. Ik seach hoe't beweging yn stilstân trochwurke. Sa kaam ik hieltyd fierder. Yn niisneamde skôging fan Rutger Kopland stiet ek in rigel as: ‘Mijn beweging is de motor van de wereld’. Dat koe gjin tafal wêze.
De moter hood stil foar it Vondelpark yn Amsterdam. Ik stapte ôf, en sakke op slach troch de knibbels. Troch de iiskjeld wie myn bloed sa stadich begûn te streamen, dat ik it noch mar kwaalk op fuotten hâlde koe. Ik hakkenkrukke, mei de skonken fan in oar, nei it doel fan myn reis. Earst op it Leidscheplein waard ik stadich wer wa't ik wie.
De bus hood stil oan in grêft. Ik stapte út, en rûn nei it teater. Yn de foyee joech ik my del oan in taffeltsje. Ik bestelde wat drank en helle dyn brief wer foar it ljocht. Do hast de ûnderwerpen út myn foarige brief yn in breder ramt pleatst, oan 'e hân fan inkelde rigels út de nije bondel fan Kopland. Ik wol noch reagearje op wast seist nei oanlieding fan: ‘Al sa fier fuort dat men net mear wit’. Ik moat dy oars al bekenne dat ik dyn fryske oersetting net raar fyn. Mar ta de saak.
Do seist dat men net begripe sil wêrom at men sa út jins eagen sjocht lykas men docht, omdat men jin safolle út it fiere ferline net mear yn 't sin bringe kin. Dat slút lykwols net út, dat men konfrontearre wurde kin mei allerhanne erfarings út jins ferline. Bygelyks as ik bern fersideboartsjen sjoch, sjoch ik soms in bern dat him net ôfjout. Hy bliuwt stean der't er stiet, en docht allinne de eagen ta. Hy tinkt dat er ûnsichtber is, om't er sels neat sjocht. En ek as ik in bern in stikje bôle iten sjoch, sjoch ik soms in bern dat syn emaillearre boardsje (Molenaar's kindermeel) net leech yt. Hy tinkt dat er ynienen mear ite moat, omdat syn stikje bôle yn mear partsjes snien is. Hy hat noch gjin doel oer folume en massa. Sa hasto dyn boardsje miskien ek wolris net leech iten. Ensafuorthinne. Blykber ha wy yn ús bernetiid guon dingen op deselde wize belibbe. En dochs kinne wy ús mar amper yn 't sin bringe wat wy belibbe ha. Wy kinne it op syn heechst fermoedzje as wy in oar bern achtslane. Miskien makket it bern itselde wol mei, at wy doedestiids meimakken. Wy soene him der hast nei freegje, mar hy sil net begripe wat wy witte wolle. Wy kinne it antwurd op ús fraach hast rûke, mar wy krije it lid op 'e noas. Nochris, do seist mei rjocht en reden dat alles no te fier fan ús ôf stiet, mar dat nimt net wei dat ik my oer sokke ferskynsels fernuverje. Sûnder
| |
| |
myn fernuvering soe ik nearne wêze. Dan soenen bygelyks de lânskippen dy't ik op 'e hinnereis seach, by my delgliden wêze.
Under it skriuwen fan de lêste rigel waard ik op in skouder tikke. Ik seach op, der stie in âld kunde njonken my. It wie de tekener Fedde Spoel. Dit brief moat my wol sa yn 'e besnijning hân ha, dat ik net iens fernaam hie dat de foarstelling dien wie. Ik wie ferbjustere. De tekener dy't yn Trotwaer 1980-2 lânskippen publisearre hie, stie op sa'n frjemd plak ynienen njonken my, wylst ik oer lânskippen siet te skriuwen. Wy rekken yn petear, en krigen it der ek noch oer, hoe behyplik syn lânskippen yn Trotwaer telâne kaam wienen. Wy hienen doedestiids de foarmjouwer fan Trotwaer wol witwat dwaan kinnen, sa knoffelich hie er de tekeningen troch it nûmer hinne griemd. Mar dat wie dus al wer twa jier lyn.
Al te folle tiid om te praten wie der net. Fedde moast de lêste trein noch helje, en ik moast ek wer op 'en paad. Werom. Ik gong op itselde plak foaryn de bus sitten. Ik dreamde wat foar my út en tocht wer oan de útsichten dy't ik op 'e hinnereis sjoen hie. Ik wie wer yn beweging, mar de útsichten seach ik net wer. It wie ommers al tsjuster. Ik hie inkeld de farske oantinkens om fêst te hâlden.
Sa kaam ik úteinlik werom op it âlde plak dêr't ik begûn wie. Ik stapte út en rûn de nacht yn. Op hûs oan. Om dy in brief te skriuwen.
Mei de meast mooglike groetnis,
dyn Herman,
(wurdt fuortset)
|
|
Auteursrechtelijk beschermd