Trotwaer. Jaargang 14

[p. 219]

Ph. H. Breuker
Freonebrieven fan Telting

Mr. Albartus Telting (Frjentsjer 1803-1863) stie ûnder freonen bekend om syn moaie brieven. Ien fan har, mr. Frans de Greve (Den Haach 1803-1877), heechlearaar te Frjentsjer en neitiid president fan de Hege Rie, sei it yn syn libbensberjocht foar de Leidske Maatskippij yn 1864 sa: ‘Al wat hij schreef, was de uitdrukking van 't geen hij was. Daarin sprak hij tot verstand en hart. Dat toonde hij in al wat hij uitgaf, en niet het minst in zijne heerlijke brieven’ (De Greve 98). Sûnder dy brieven - faaks binne se der noch, ik ha der net om socht - hie De Greve grif net sa'n meinimmend byld fan syn freon jaan kinnen. Hy skamme him ek net lykas in letter geslacht wol die, om foar syn gefoelens út te kommen. Hy neamt him ‘de nederige, aan Franeker gehechte Telting’, in echte Fries, sljocht en rjocht, mei ‘moed, zelfs fierheid tegenover de wereld’, ‘niet zelden zwaarmoedig gestemd en doorgaande gevoelig en aantrekkelijk’ en begjint mei de wurden: ‘Onder de aangenaamste herinneringen van mijn leven is mijn veeljarig verblijf in Franeker. Aldoor sloot ik eene warme vriendschap met Mr. Albartus Telting’.

Telting wie sels wol by útstek in man fan freonskippen. ‘Hij was mijn vriend’, hjit it like ienfâldich as ûnferjitlik yn it sânde ferslach fan it Friesch Genootschap oer it jier 1834-'35, dêr't er it ferstjerren fan it lid mr. Jac. Roorda yn meidiele moast. En yn it Leidske libbensberjocht fan 1857 foar mr. A. Deketh dy't as lid fan de Hege Rie stoarn wie, liet er net nei de president fan dat selskip ‘mijnen vereerden vriend’ te neamen. Mei tankberheid toch er werom oan de tiid dat se mei oaren yn de ‘vriendenkring’ Constanter sieten. Yn de jierren fan syn sekretarisskip (fan 1833 oant 1843), kamen hy en J.H. Behrns alle wiken byinoar om har yn 'e taalkunde te oefenjen, en ek lies er mei De Greve mannich boek fan de Pandecten (De Greve 95, 97).

Eins ûngemurken gong de rûnte fan famylje en freonen yn it Frjentsjerter stedsje oer yn it maatskiplik fermidden dat it dêr foar 't sizzen hie.

[p. 220]

Deselden dy't oan 't Atheneum ferbûn wiene, sieten yn tsjerke, Nut en rie. Ta de tsien man yn de gemeenterie yn de tild dat Telting sekretaris wie, hearden dokter Jelle Banga, heareboer Reiner Fontein, notaris mr. Andrys Stinstra (sûnt 1837), professor Claas Mulder (oant 1841), professor Frans de Greve (sûnt 1839), syn styfpake professor J.W. de Crane en syn heit notaris mr. Isaac Telting! (Sannes). It ferlies fan it Atheneum yn 1842, dat Telting út alle macht besocht hat te kearen, moat him wol hiel djip rekke hawwe.

Mar hoe wreed oft it ferdwinen fan it Atheneum ek oankommen is, in idylle wie it foartiid net yn datselde besletten fermidden fan freonskip en macht. Men soe it hast tinke út Kalma syn - ek al wer troch brieven - knap útwurke skets yn de rige Dit wienen ek Friezen. Hy tekent him as ien dy't him yn it lytse Frjentsjer lokkich fielde en allinne út plicht om utens teach. Mei him lêst men maklik oer de wurden fan De Greve 90 hinne, dat Telting miende yn syn sekretaristiid ‘niet altijd in zijne ware bedoelingen te zijn begrepen’. Ik wist dêrom net wat ik seach doe't my in brief fan sines út 1841 oan syn freon, de Ljouwerter útjouwer G.T.N. Suringar (1804-1884; sjoch oer him Kruseman en Nijhoff) ûnder eagen kaam. It Keamerlidmaatskip dat him, los fan syn húshâlding nei Den Haach broch, moast him as in befrijing talake hawwe sa die bliken.

De freon oan wa't er dy brief stjoerde, hie er kennen leard yn syn Ljouwerter tiid fan 1826 oant 1833, ek al wer yn Constanter, Nut en Friesch Genootschap. De brief is fan in soarte sa't men selden yn archiven fynt. De skriuwer mijde himsels net, al misse tragyske aksinten. Der bliuwt hope op harmony. De freon heart dingen dêr't wol nimmen, ek net fan syn neisten weet fan hie. Wie Suringar dan sa'n bysûndere freon, dat dy allinne dêrfan witte mocht? Ik leau it net: de oare brieven oan him binne ‘gewoaner’. Likefolle as har freonskip moat it net byinoar wenjen yn itselde plak him dizze brief skriuwe litten hawwe. De oaren yn Frjentsjer moast er him grut foar hâlde, mar Suringar wie in feilige bûtensteander. Ek spilet de gemoedsgesteldheid fan it stuit fêst net swak by. Foar alles lykwols wie it de brief as sadanich dy't it him die. Sûnder de ôflieding en ûnfrijens fan it mûnling petear koe er dêryn syn tinzen gean litte. Al skriuwende joech er him rekkenskip fan syn bestean. It soe bêst wêze kinne dat er krekt troch it skriuwen fan dizze brief klearrichheid oer syn takomst krigen hat. Yn alle gefallen sette er mei it ferstjoeren in streek yn syn libben, dêr't er fêst ferromme oer hinne stapte. De ein fan 'e brief soe dêr ek op wize kinne, lykas it P.S. mei syn spontaan neikommen fan slepende tasizzings.

De oare brieven oan Suringar binne sa boeiend net as dizze iene dy't in hiel libben bleatleit. Wol hawwe se meast in subjektive ynslach. De skriuwer mei graach syn visy jaan, faak oer de tiidgeast, en ek syn eigen gemoedsgesteldheid meidiele, mar it komt net mear ta in petear mei

[p. 221]

himsels. Dy brieven steane tichterby sokken dy't tsjinje om nijs troch te jaan. Fragen hat Telting oars net folle, it initiatyf koe meast wolris by Suringar lein hawwe. Se skriuwe ek net faak, elk trochinoar in pear kear jiers, tink. Wy leare him dêr ut kennen as in man, net frij fan selsbeklach en dreech libjend, dy't wat langer wat mear de boaze wrâld de rêch takearde. It earste blykt wol it klearste út de brief fan 1846 dêr't er yn beskriuwt hoe't er fan 'e kaart rekke troch de dea fan syn heit - dy't santich wurden wie. Men soe hast tinke dat syn somber aard hjir in útlaat fine koe sûnder dat er sels syn ûneigentlik ôfreagearjen trochsjoen hat. Syn wrâldferachting - al is it wat in sterk wurd foar syn libbenshâlding - uteret him foaral nei 1848 yn sarkastyske útfallen nei de liberale polityk en wat dêrmei anneks wie yn skoalle en maatskippij. Hy docht wat tinken oan Joast Halbertsma, dy't fan beiden ek oer him hat, ekstremer lykwols, en ek markanter yn visy en styl is. By Telting is der soms ek wolris in byldzjende of geastige formulearring, mar evenredigens en earnst oerhearskje alles. Brieven skriuwen oan freonen moat foar him mei syn oandacht foar eigen sielelibben in genot west hawwe. Syn tiid behindere him dêryn net. De romantyske freonskipskultus fereaske persoanlike relaasjes en foaral ek brieven, dy ûngesteurde en beskerme manifestaasjes fan it eigen ik.

Yn 'e midden fan it libben
Franeker den 12 Februarij 1841

Amice! Gij doet mij daar in één adem vele vragen, ik zal zien of ik ze naar genoegen beantwoorden kan.

De 150 exemplaren van de Bijdrage van v. Blom zijn bestemd, om afzonderlijk verkocht te worden; zoo wilde het Mr. Daan Fockema¹⁾. Om dat doel te bereiken, moet het niet veel kosten; 't geheele ding zal met titel en al ½ vel groot zijn - wat dunkt U, zoo we er 20 ct. voor vroegen? Maar ik mag hier niet beslissen; ik verwijs U tot Ankringa, den President van de vaste Commissie van uitgave²⁾.

Zal dit nummer van den Vrijen Fries ook verhoogd worden, om de platen, die er in zitten? Mij dunkt: ja. Hoeveel: 3 cts per plaat? 15 ct in 't geheel? Adres met mijn advies aan den evengenoemden President.

Of de platen in het mij gezonden exemplaar goed zitten? Zegge neen. Zij moesten m.o. zitten tusschen bl. 32 en 33, nevens het iets betrekkelijks de hiernevens afgebeelde zegels: daar zulen zij op hare plaats zijn, en gevoeglijk kunnen zitten, omdat daar een nieuw vel begint.

Maar nu nog eene vraag die ik U niet zoo met één woord kan beantwoorden. Vroeg een ander mij: vraagt Gij niet om dien post van Adv. Ge-

1) J.G. van Blom, Proeve van het harmonische in de Friesche dichtkunst, Leeuwarden G.T.N. Suringar 1840. Ek ferskynd yn De Vrije Fries II (1840) 37-57. Tekst fan in lêzing, holden foar it Friesch Genootschap op 7 oktober 1839 (notulen F.G. C19; argyf FG Ljouwert).

2) Fan it Friesch Genootschap; foarsitter wie deselde mr. J.D. Ankringa dy't mei Telting it Friesch Jierboeckjen útjûn hie.

[p. 222]

nerl?³⁾ dan zeide ik neen, en de zaak was afgedaan. Maar met U kan ik zoo niet klaar komen. Gij gebruikt eene drangrede, die mij, Uwen Vriend treffen moet; inderdaad! even gaarne als gij mij weêr bij U hadt, zoude ik weêr bij U en onze andere goede oude vrienden zijn! Want waarlijk, buiten mijn huis heb ik hier al heel weinig voor mijnen beteren inwendigen mensch, voor mijn geest, die naar wetenschap dorst; ik sta nagenoeg op mij zelven; ik zal eindelijk geheel op mij zelven staan, of misschien per slotte par depit een vetweider worden om mij toch maar te kunnen aansluiten. Lach er niet om: de zaak is ernstig. - Ik zou dan wel gaarne weêr te Leeuwarden wonen, en ook wel gaarne Advokaat Generl. willen wezen, - en toch zal ik daar niet om vragen, ja weet zelfs niet eens, of ik, indien ik dat ook zonder vragen worden kon, zulks aannemen zou. Zie hier de explicatie van het raadsel. Voor ruim 20 jaar zou ik in de Theologie studeren, mijn vader wou een jurist van mij maken: ik gehoorzaamde onder conditie, dat ik geen praktizijn, geen advokaat of notaris zoude behoeven te wezen, omdat mij dat tegen stond; - nog vaak heb ik oogenblikken, waarin ik mijn leedwezen niet onderdrukken kan, dat ik geen predikant geworden ben, - nog geloof ik vast, dat ik daartoe den meesten aanleg had, zóó het meesten nut voor anderen zou gesticht, de meeste voldoening voor mij zelven gesmaakt hebben. Intusschen ik promoveerde, en werd toch wat ik niet wezen wou, - advokaat⁴⁾. Het uitzicht op een professoraat in de regten aan het Athenaeum alhier lachte mij aan, en begeerlijk stak ik er de armen naar uit⁵⁾, - ik had dan dadelijk kunnen trouwen⁶⁾, was van 't advokaat wezen af, en zou te Franeker, waar ik zoo veel hart voor had, mogen wonen, aan het Athenaeum, dat ik zoo lief had doceren. Dit mislukte, en daarvoor kan ik den Algoede, die mij met wijsheid en liefde geleid heeft, niet genoeg danken. Want ik wist lang niet genoeg om professor te zijn, was een middelmatig docent geworden, en baldadige groote kinderen zouden mijn levensgenot vernield hebben. Ik kwam met U Constanterianen in kennis⁷⁾, de letteroefeningen behaagden mij veel meer, dan eene studie, wier beoefening als advokaat mij tegenstond, en die men evenwel volstrekt op de eene of andere wijze in het dagelijksch leven moet aanwenden om ze op den duur te kunnen liefhebben; want de regtsgeleerdheid is uit haren aard te praktikaal, om op de duur alleen theoretisch behandeld te kunnen worden. Zoo was ik dan te Leeuwarden steeds tegen mijn zin, wat ik was, - voldeed mij zelven nooit, uitgezonderd een paar malen in de behandeling van criminele zaken; steeds zag ik, hoeveel ik bij mijn confrères achter uit was, want in der daad ik wist niet veel van de dagelijkse bruikbare regtsgeleerdheid, had weinig regtsgeleerde scherpzinnigheid, en kon mij in 't spreken voor de vuist niet redden. Dus vroeg ik dan om dezen, dan om genen post. Eindelijk werd ik Secretaris van Franeker; nu was ik gelukkig! in mijne geliefde geboorteplaats, bij wederzijdsche familien

3) Beneamd waard mr. Jacob Frederik Bourboom van Sloterdijck (Ljouwert 1800-1850, Prov. almanak 1842; B.S., G.A. Ljouwert).

4) De promoasje wie op 16 juny 1826 te Grins op in dissertaasje De juribus nondum natorum (De Greve 78).

5) Telting hat mei syn lettere freon, mr. Frans de Greve, advokaat yn Den haach, op 'e foardracht fan Kuratoaren stien. By K.B. fan 26 maart 1828 waard De Greve beneamd (Boeles II 784). Op 14 april wist Telting noch fan neat, sa't bliken docht út in brief fan sines oan mr. Jac. Scheltena te Utert: ‘Ik ben op aanstaan van familie en vrienden zoo vermetel mijne ambitieuse blikken te slaan op den ledigen Franeker catheder: denkelijk kom ik op de nominatie; hoe dan verder? ik weet het niet. De curatoren willen gaarne een' Fries caeteris paribus....’ (LTK 1004, U.B. Leiden). Doe't De Greve it krige, lokwinske er dy fuort: ‘Edel was hij ook bij zijn grote teleurstellingen. Dat ondervond ik, toen hij mij, zijner onbekenden mededinger naar het professoraat te Franeker, na mijne vestiging aldaar dadelijk opzocht en mij de hand van vriendschap toe reikte (De Greve 101).

6) Hij troude maaie 1829 mei A.C.H. Huguenin (De Greve 79).

7) Nei't er him begjin oktober 1826 as advokaat te Ljouwert delset hie (brief oan J. Scheltema, 2 okt. 1826; LTK 1004, U.B. Leiden), waard er op foardrach fan mr. A. Deketh op 2 maart 1827 beneamd ta lid fan de literaire stúdzjerûnte Constanter dêr (Hs 1540; R.A. Ljouwert). Op útstel fan professor J.W. de Crane, dien op de (twadde) oprjochtingsgearkomste fan 26 sept. 1827), rekke hy fuort yn it Friesch Genootschap (notulen F.G., argyf F.C. Ljouwert). Fan 17 july 1830 oant 1833 wie er bestjoerslid fan it Ljouwerter Nut (Nut 137; G.A. Ljouwert). Yn maart 1831 waard er lid fan de Leidske Maatschappij voor Nederlandsche letterkunde (De Greve 101). Maaie 1833 ferhuze er nei Frjentsjer dêr't er foar in jier in hûs hierde fan P.C. Scheltema (brief oan J. Scheltema, 27 febr. 1833; LTK 1004, U.B. Leiden) en ûnderwilens it Martenahûs mei tún opknappe liet om dêr it oare jiers him nei wenjen te setten. Suringar learde er kennen op Constanter, in lytse freonerûnte fan acht, heechút tsien man neffens it reglemint, dêr't ek mr. A. van Halmael, mr. C.P.E. Robidé van der Aa, mr. J.D. Ankringa, J. van Leeuwen, mr. J. Roorda en mr. A. Deketh ta hearden. It wiene omtrint allegear advokaten. Ik haw it gefoel dat it tal juristen yn it algemien yn koarte tiid nei 1800 folle heger wurden is. Femijing en beweging op maatskiplik en kultureel gebiet kaam foaral by har wei, liket it wol.

[p. 223]

te wonen, -een ambt te bekleeden, dat meer dan honderd jaar in mijn geslacht geweest was, - en geen advokaat meer! Ja, ik heb God vurig en hartelijk gedankt toen ik dat groot geluk verkregen had, - en toch had mij de Wijze Vader mijnen zin gegeven om mij te louteren! Ik wou nuttig zijn voor Franeker, ik wou daar veel meer voor doen, dan iemand gedaan had, ik stelde daartoe mijne pogingen in 't werk met ijver en lust, - maar werd menig maal miskend, tegengewerkt, in 't geen ik het liefst had bitter gekrenkt⁸⁾; hoe leed mijn hoogmoed, mijne ijdelheid bij deze teleurstellingen. Maar zóó moest ik leeren, hoe onzuiver mijn streven was, hoe ik daarmede meer mij zelven dan mijnen naasten bedoelde. Die ijdele gloriezucht moest dus uitgeroeid worden, maar wat bleef dan begeerlijks in het arme Secretariaat? werk dat weinig aanlokkelijks heeft, - eene regering die men vaak, waarlijk niet uit heerschzucht (want niet deze, maar wel eerzucht was te vaak mij een kwelduivel), leiden moet, zonder dat zij het merken: hoogeren en lageren, die men steeds jagen en porren moet, zal er wat gedaan worden, - en dan bittere teleurstelling, wanneer men ondanks goeden wil en vlijt met onwillige honden geene hazen kan vangen; - eindelijk - maar dat verhoede God genadig! zou er verslapping en lusteloosheid het einde van zijn. Dus in 't geheel geen vrucht van den arbeid, geen nut voor stad en burgerij? ik zou ondankbaar zijn, als ik neen zei. Maar dan komt de hoogmoedsduivel en zegt: moest gij daar dan zeven jaar voor studeren, om notels te maken en brieven te schrijven? of hij verkleedt zich in een engel des lichts en laat mij door eene vriendenhand schrijven: gij zijt toch te goed voor Secretaris van Franeker. Suringar! wedersta hem, als hij U weêr zoo wat in de pen geven wil. Vreeselijk heeft mij die booze geest gepijnigd, toen in October 1838 Jan, Piet en Klaas en wie al niet, die ik dan toch in mijn waan wel overmogt, Raadsheer en Regter en Kantonreger werd⁹⁾, - doch ik heb hem bestreden en het zoo ver gebragt, dat ik lagchend zeggen kon: nun mag ich auch gar nicht langer leben! Hanchen hat er Kuchen gegeben, mir aber nicht¹⁰⁾. Begrijpt gij nu waarde Vriend! waarom ik niet om zulke hooge posten vragen mag? Zie, mijn Hemelsche Vader heeft mij niet in deze leerschool geplaatst, opdat ik, nog niet ten halve doorgeleerd, daaruit loopen zou; neen, eerst moet ik de volle overtuiging in mijn hart hebben, dat ik op de hoogte ben, dat is: eerst moeten teleurstellingen geene bitterheid, derving van eerbetoon geen wrok bij mij werken, - of wel, Hij, die mij hier in de leer zond, moet mij zelf ad altiora promoveren, eer ik met een gerust geweten een hoogeren stand, en het daaraan verbonden genot mag zoeken. Daar kom nog wat bij: ik mag mijne ouders, schoonmoeder, den goeden ouden Grootvader, die zich zoo zeer in onze inwoning hier ter stede, vooral in onze lieve kinders, verheugen, niet bedroeven, en zeggen: ‘wat ik eens zoo zeer begeerde, is mij walgelijk geworden; een hooger stand en meer geestelijk levensgenot voor mij zelven is

8) De teloarstelling skriuwt ek De Greve 90 oer.

9) Yn 1838 waard de rjochterlike macht réorganisearre. De Fredesgerjochten út de Frânske tiid makken plak foar kantongerjochten, arrondissementsrjochtbanken en in provinsiaal gerjochtshôf.

10) In sitaat is net te plak brocht. Faaks is it fan Matthias Claudius, dêr't Telting fier mei rûn (De Greve 90). Hy brûkte wolris faker sitaten.

[p. 224]

mij meer waard, dan uwe vreugde!’ En mijne lieve Vrouw! - men heeft wel eens gemeend, dat zij te Leeuwarden met weinig genoegen woonde; ik heb dat nooit ontdekt, en ben integendeel ten volle overtuigd, dat haar liefdevol hart, 't geen genoeg heeft aan de moederlijke vreugde in onze kinderen, gaarne zulk een offer aan mij zoude brengen. Doch genoeg. Gij ziet ik moet blijven die en waar ik ben. - Ik heb voor U mijn hart willen openleggen, want ik gevoelde daar sterke behoefte toe, en hier heb ik geen Vriend, dien ik dat zoo zeggen kan; en gij zult mijne vertrouwelijke woorden in uw hart wel in een klein vriendelijk plaatsje opnemen en bewaren. Nog iets, verbeeld u niet, dat ik den kop laat hangen, mismoedig, knorrig, wrevelig ben. Neen, ik leef vrolijk en vrij met mijn vrouw en kinderen, en ben niet een geheel onleerzaam scholier. Nu vaarwel en blijf met Uwe Daatje, die van mij en van Kee gegroet zij, en met uwe kinderen Gode bevolen!

Uw Vriend,

Telting

P.S. Ik ben aan Constanter reeds lang een vers schuldig. Ik zend U hiernevens eene vertelling, met verzoek die daar voortelezen, om mij van die schuld te kwijten¹¹⁾. Ook aan Robidé, voor zijn almanak voor t Goede en Schoone, heb ik al lang wat beloofd. Wees gij, mijn vriend, nu zoo goed en onderwerp deze vertelling aan uw eigen oordeel, en dunkt u dan, dat zij in dien almanak een plaatsje niet geheel onwaardig beslaan zou, geef haar dan mijnentwege aan Charles van der Aa ter bezorging naar den Hemelschen Berg¹²⁾. Eén voorwaarde voeg ik bij de plaatsing, dat ik eene drukproef zien moet.

Op van der Palms Leerredenen had ik voor een exemplaar geteekend; met belangstelling had ik die onderneming vernomen, en wensch er U heil op¹³⁾.

Ik dank voor de toezending Uwer rekening; zoodra ik geld heb, zal ik ze betalen¹⁴⁾.

11) It bedoelde fers is in berime fertelling De zwanenridder (Eene nanutslezing), datearre op jannewaris 1841 (Almanak voor het schooke en goede 1842, 60-71). Suringar droech it 26 febrewaris foar yn Constanter (Hs. 1540; R.A. Ljouwert), earder - op 17 febrewaris - ek noch op it Ljouwerter Nut (Nut 23; G.A. Ljouwert).

12) Mr. Charles (M.A. Simon) van der Aa wie in soan fan C.P.E. Robidé van der Aa, dy't ferhuze wie nei de Hemelsche Berch by Arnhim. De soan wie ek lid fan Constanter, sûnt 1835 (Hs. 1540; R.A. Ljouwert).

13) J.H. van der Palm, Al de leerredenen 1 (-16), Leeuwarden G.T.N. Suringar 1841(-1845). Telting stiet yn de list fan yntekeners.

14) Ferlykje earder al syn opmerking oer ‘het arme Secretariaat’. Alhiel los fan jild stiet Telting faaks net yn syn teloarstelling en striid mei himsels.

[p. 226]

Tsjin himsels
Sitaten út brieven oan Jac. Scheltema¹⁾ en G.T.N. Suringar

Ik moet nog altijd wachten zonder uitkomst te zien²⁾. De zwarigheid is thans gelegen in de schaarsheid van huizen te Leeuwarden. Komt er nog eens iets open dan is het klein en peperduur. Zoo zal vrees ik deze winter wel weer tot mijn kluizenaarsleven worden toegedaan. Dat het mij zeer verveelt en zeer dikwijls tot werken ongeschikt maakt behoef ik UEd. niet te verzekeren. (17 sept. 1828 Sch.)

Maar die zomer [1832] verliep voor mij zeer ongelukkig. Ik leed naar ligchaam en ziel aan een hypochondrisch ongemak, waarvan mij niet de dranken en pillen der Doctoren, maar Gods goedheid middelijk werkende door verpligten arbeid en het strengere wintersaisoen heeft genezen... Daarbij [by de sin dy't er deroan hie om advokaat ôf te wurden] kwam dat de advokature hoe honorabel, en hoe hoog door mij geschat, voor mijn zwaartillend gestel een bron van kwelling was, daar ik altijd vreesde voor mijne clienten te weinig te doen, en mijne zaken niet genoeg meester te zijn... Ik ben dan nu sedert 1 Januarij Secretaris van Franeker, en overladen met veel, en daaronder zeer veel waarlijk voor mij vij onaangenaam werk; doch de gedurige bezigheid is voor mij weldadig; tot mijmeren heb ik geen tijd; en het uitzicht om uit alle die oude boeken, die ik met de oogen van een begeerig minnaar aanschouw, maar tot welker genot ik nog geen oogenblik tijd heb kunnen vinden, nog eens iets wetenswaardigs voor de historie optesporen, houdt mij steeds in eene goede luim; voor de hoop op bekoming eener plaats onder de geschied en oudheidvorschers laat mijne ziel zich braden op de roosters der administratie met hare vakken en hokjes, evenals St.

1) Mr. Jac. Scheltema (Frjentsjer 1767-Utert 1835) - in folle neef fan Telting syn heit, wa syn mem in Scheltema wie - hie er yn 1821 in skoftlang by yn 'e hûs west, doe't er yn Utert propedeutysk eksamen die (De Greve 78; brief Telting oan J. Scheltema fan 14 juny 1832, LTK 1004, UB Leiden)

2) Ear't er trouwe koe foar 't neist.

[p. 227]

Laurentius zijn ligchaam aan een rooster ten beste gaf om daar eene plaats in den Kalender meê te verdienen³⁾. (27 febr. 1833 Sch.)

Ik heb daar [by trije fabels út de Skizzen fan Meisner] eene ontboezeming bijgevoegd, die ik eens gemaakt heb, toen mijn oude trouwe hond dood was. Dat ik toen mijn onderwerp goed gevoeld had, en dat gevoel goed uitgedrukt heb, vond ik heden op de proef bewezen, bij de voorlezing van het stukje aan drie menschen van een onbedorven gevoel, die er 't schreijen niet om laten konden⁴⁾, (net datearre, mar fan 1841 Su)

Ook ben ik zeer zenuwachtig, en dit belet mij vaak te spreken en te handelen [yn de Twadde Keamer] met zoo veel kracht en nadruk als ik wel wilde. Op den duur houde ik het niet uit. God sterke mij gedurende deze twee jaren, dat ik met eere en eene goed conscientie mijne loopbaan moge kunnen bewandelen⁵⁾. (2 des. 1843 Su)

't Is maar goed, dat Gij mij niet zijt komen bezoeken, hoe aangenaam mij dat anders ook geweest zou zijn, want ik ben langen tijd naar ligchaam en vooral naar de ziel te krank geweest om er genot van te hebben. Ik heb in een staat van zenuwachtige opgewondenheid verkeerd, gevolg van waken, tobben, en zielelijden; mijn goeden, besten vader is mij zoo diep van en uit het hart gerukt, dat het mij is of ik zelf de doodsvallei ben doorgegaan; doch nu ben ik kalmer. Van den beginne af heb ik volmaakt in Gods wil berust, mij eerbiedig gebogen, en mijnen geliefden doode geprezen. Nu berust ik met verstand en hart beide; doch ik ben nog zeer zwak, en mijne zenuwen zijn nog veel te ligt bewogen, elke diergelijke beweging doet mij kwaad; ik slaap nog weinig, doch de eetlust is heel goed⁶⁾. (1 des. 1846 Su)

3) Laurentius, diaken te Rome, waard yn 258 roastere omt er it fermogen fan de tsjerke dat er behearde net útleverje woe. Hy droch syn lijen bliermoedich.

4) De oertsjoerde stikken waarden anonym publisearren yn de Friesche almanak foar 1842 fan Suringar. Yn in eksemplaar fan de Provinsiale Bibliotheek te Ljouwert (A3249 bis) stiet Telting syn namme byskreaun ûnder it fers Op ien deade houn. It is datearre op ‘Krystjuwn 1840’. Sjoch foar de hiele brief it ôfprinte foarbyld fan Telting syn han fan skriuwen.

5) Telting wie op 11 augustus 1843 talitten ta de Twadde Keamer nei't der earst dreech debattearre wie oft dat neffens de stimútslach yn de Provinsiale Steaten wol koe. Ien fan de stimbriefkes wie dêr net meiteld, omt der allinne ‘jonker’op stie, mar dat hie sûnder mis op de oare kandidaat, jr. J.A. Lycklama à Nijeholt slein. Wie dat wol bard, dan hiene de stimmen staakt, no wie it 23:22 (Leeuwarder Courant 15 aug. 1843).
De twa jier hat er folmakke, sels noch him foar ien sittingsperioade fan fjouwer jier dêrnei beskikber steld. Sjoch foar syn parlementaire tiid fierders De Greve 81-90. Dy neamt net de rabberij yn 1844 om syn beneaming yn oar wurk dy't politike tsjinstanners brûkten om yn in spotdicht yn de Kamper Courant fan 25 maart 1844 (ôfskrift yn 6185 Hs, P.B. Ljouwert), syn stimmen foar de belestingferheging fan Van Hall ûnsuver foar te stellen. By KB fan 24 sept. 1853 wie hy nammentlik beneamd ta kantonrjochter yn it kanton Harns (De Greve 90). Der kamen praatsjes fan, sa't bliken docht út in brief fan 2 desimber 1843 oan Suringar: ‘Daar over de wijze waarop ik die erlangd heb, de zotste en wonderbaarlijkste verdichtseltjes mij ter ooren gekomen zijn en U misschien ook, is't ligt niet ondienstig U medetedelen, dat de Minister fan Justitie mijn naam vindende op de voordragt van de Regtbank, doch niet bovenaan, en daarbij dat ik Plaatsvervanger was, mij gevraagd heeft, of ik het niet wezen wou; dat hadden andere gedienstige menschen hem wijs gemaakt; en dat ik op die vraag eenvoudig ja heb geantwoord; ten gevolge waarvan mij, zonder eenige poging van mijne zijde, geworden is, waar ik, als men Folkertsma toch wilde passeren, meer aanspraak op had, dan eenig ander. Want ik ben sedert 1833 plaatsvervanger’.

6) De heit, mr. Isaac Telting, earst sekretaris, letter notaris te Frjentsjer, libbe fan 1775/6 oant 1 nov. 1846.

[p. 228]

Facsimile fan in net-datearre brief út 1841 fan Telting oan Suringar. It is ien fan de inkelden dêr't de fryske literatuer yn neamd wurdt. Sjoch de tekst ûnder it part ‘Tsjin himsels’ en oantekening 4 dêrby.

[p. 229]

Tsjin de tiid
Sitaten út brieven oan G.T.N. Suringar

En bijdragen! die moeten wel op rijm gesteld wezen, en rijmen kan ik ook al niet meer. Al wat ik zie gebeuren is ongerijmd; en wat mensch wordt niet, tegen dank, geïnfecteerd door den dampkring waarin hij zich beweegt. De tijdstroom zweept ons allen meê voort; gelukkig acht ik mij nog, als 't geloof in mij levendig blijft aan een hoogen, wijzen wil, die boven al die verwarringen is, en weer licht scheppen kan. Maar mij duizelt het hoofd sedert 1848; ik wil niet meê en toch gevoel ik dat ik meê ga.

[p. 230]

Kon ik nog verzen maken, O! 't zouden vloekpsalmen worden tegen de schurken en dwazen, die de arme blinde menschen bij den neus rondleiden! (10 des. 1849)

Ik wacht mijn jongen mei weinig dagen uit Groningen weer eens te huis; hij maakt het best⁾¹. Hij heeft aanleg om een goed wetenschappelijk man te worden; en te Groningen worden de hoofden van jonge juristen met goede kost gevoed; men is er bang voor de holle theorien, die maar opgeblazen maken. (10 des. 1849)

Met dank heb ik ontvangen en met genoegen gelezen het verslag van Uwen te Gend gevoerden strijden tegen den nadruk²⁾... Ik heb anders, - vergeef het mij - met die Congressen weinig op. Ze zijn een uitvloeisel van de zich zelve opwerpende bemoeiziekheid, een van de karakteriserende ziekelijkheden van dit treurig tijdvak. En in de Vlaamsche taalfurore valt toch ook de invloed fan de listige Ultramontaansche partij, die nooit rusten kan, niet te miskennen. Ik ben bang voor al wat van dien kant komt. (10 des. 1849)³⁾

Isaäc blijft bij ons tot aan de Groninger feesten in 't laatst deze maand⁴⁾, waar ik ook heen ga, wel met lust, maar meer nog om medetewerken tot eene openlijke demonstratie tegen over de afbrekers. Mijne ziel lijdt in deze dagen onder al de ergerlijke dwaasheden, die ik hoor en zie, en heeft een restaurans noodig. Overigens heb ik het wél. Ik heb mij geheel terug getrokken in de studie der oude Romeinsche Regtsgeleerden, -heerlijk voedsel voor den geest, - positive wijsheid die wonderbaar afsteekt bij de dolle theorien van den dag die elkaar verdringen, - stille bedaarde, historische ontwikkeling en volmaking van idéen en instellingen, een treffend tegenbeeld van het hortende en stotende dat men thans overal opmerkt, - met één woord evolutie tegen over revolutie. - (10 sept. 1850)

Ook vrees ik dat mij boven 't hoofd hangt het lidmaatschap der Prov. Staten, althans ik sta op de nominatie, en heb vernomen, dat men hier en daar mij bedoelt, en als ik benoemd werd, zou ik in gemoede geene vrijheid vinden om te bedanken⁵⁾. Maar wat zal dat eene bende worden. De Roode Republiek, vertegenwoordigd door den waardigen Mr. J.v.d. V. speelt vrees ik de eerste viool⁶⁾. En als aanstaande jaar de Gemeente-Raden ook zullen zijn gedemokratiseerd, dan zal er niets overig zijn te doen, dan den Koning - droevige figurant! - weg te jagen, en de Republiek uitteroepen. Maar, wat zwerf ik weêr af. (10 sept. 1850)

Ik houd van geen congressen, - mijne maat is daar te klein voor, - 't zijn

)1 Slacht op syn soan Isaäc (1831-1895), letter lid fan de Hege rie, dy't skreaun hat oer it âldfryske privaatrjocht.

2) Grif hat Suringar Telting in eksemplaar stjoerd fan it Verslag der werkzaamheden van de afgevaardigden der Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels op het congres van letterkundigen te Gent... Yn de Handelingen fan it kongres (Gent 1850) is syn tekst (Over den nadruk en het copyregt) ek opnommen. Fasel/Maas 14 jouwe by fersin W.H. Suringar as auteur op. Sjoch oer Suringar syn taspraak Simons.

3) It foarsichtige, modale yn de formulearring van syn tsjinnicheid yn de ‘Vlaamsche taalfurore’ soe ferklearre wurde kinne út in mear optein ferslach fan Suringar. Dy hie al sûnt 1843 briefke mei de foarsitter en initiatyfnimmer, de Flaamske orangist F.A. Snellaert. Deprez neamt brieven fan him oan Snellaert fan 2 maart 1843 en 19 aug. 1849; yn it archyf fan de Vereeniging sitte fan Snellaert oan him brieven fan 29 sept., 26 nov. en 29 des. 1843, 20 july 1844 en 9 april 1850. Yn dy fan 26 nov. 1843 betanke Snellaert foar it tastjoeren fan J.G. Ottema syn lets over de Friesche taal (ferlykje P. Breuker 18, noat 3).
Wat Telting fan it (Flaamske) taalnasionalisme as sadanich tocht, lit er him oars net oer út, syn beswieren slane op de Roomske ynfloed. Sjoch oer de ideologyske eftergrûn fan it kongres (dat net los stie van 1848) Willemsen.

4) De feesten waarden holden by de iepening fan it twadde Akademygebou. Hichtepunt wie de maskerade op 25 sept. mei De Intogt van Prins Maurits en Graaf Willem Lodewijk van Nassau... binnen Groningen 24 July 1594 (Maskeraden 37-38).

5) Telting wie fan 1850 oant 1856 lid fan Provinsiale Steaten (De Greve 92).

6) Bedoeld is mr. Jan van der Veen (1811-1857), fan 1839 oant 1848 sekretaris fan Idaarderadiel en sûnt mei mr. A.F. Jongstra en ds. A. Winkler Prins redakteur fan de Provinciale Friesche Courant (oprjochte yn 1842) it blêd fan de ‘stelselmatige’ liberalen (NNBW III: Sannes). In nije lichting radikaler liberalen begong yn 1862 it konkurrearjende blêd de Friesche Courant. Telting mei dêrom hast wol konservatyf hjitte!
Van der Veen, yn 1834 ynskreaun as advokaat te Drachten (C126, stedsbibliotheek Ljouwert), wie datselde jiers lid wurden fan it Friesch Genootschap en yn 1846 beneamd ta arbeidzjend lid fan de (taalkundige) tredde ôfdieling, dêr't ek Telting yn siet (notulen F.G.; argyf F.G. Ljouwert).

[p. 231]

reuzeninstellingen geheel passende aan de nu waaijende liberale winden. Ik ben er op één geweest⁷⁾, en heb niets gezien dan gebluf, en hoe zulke bijeenkomsten tot een verstandig resultaat kunnen leiden, dat vat ik niet. 't Zijn al en geen vergaderingen, - er wordt al en niet beraadslaagd, - er wordt al en niet gestemd; meest komen er geene resultaten van, en zoo al, dan zijn het geen vruchten van gemeen overleg, maar van het drijven van de meest insolenten. (3 maart 1859)

7) Dat moat west hawwe op it twadde fan de ‘Nederlandsche taal- en letterkundige congressen’ fan 16 oant 18 sept. 1850 te Amsterdam. Syn namme komt foar yn de dielnimmerslist fan de Handelingen. Oars wiene der út Fryslân noch de Ljouwerters W. Eekhoff en O.J. Eekma en ds. P. Leendertz Wz. fan Wâldsein. Meiïnoar kamen dêr in treddelhûndert man, gâns mear as de noch gjin fjirtich op it earste yn 1849 (De Klerck Overzicht). Doe't Telting dizze brief skreau, wiene der fiif fan sokke kongressen holden: 1849 Gent, 1850 Amsterdam, 1851 Brussel, 1852 Utert en 1856 Antwerpen. It lêste hat it 32e west yn 1912 te Antwerpen (De Klerck Chron. lijst).

[p. 232]

Ferkoart oanhelle boarnen en literatuer

Boeles, W.B.S., Frieslands Hoogeschool en het Rijks Atheneum te Franeker II. Leeuwarden 1879-1881

Breuker, P. Mieningen oant 1844 oer de periodisearring fan it Frysk, Us Wurk 30 (1981) 1-26

Deprez, A. Briefwisseling van dr. Ferdinand Augustijn Snellaert (1809-1872). Gent 1977

Dirks, J. Een woord, namens het Friesch genootschap van geschied-, oudheid-en taalkunde, ter gedachtenis van wijlen mr. A. Telting, Zesendertigste verslag van het Friesch genootschap (1863-'64) 92-108

Fasel, A. en N. Maas Register op de ‘Nederlandsche Taal- en Letterkundige Congressen’, De negentiende eeuw. Documentatieblad III (1979) 80-156

de Greve, L Levengsberigt van mr. Albartus Telting, yn: Levensberigten der afgestorven leden van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde. Leiden 1864.

Handelingen van het tweede Nederlandsch letterkundig kongres, gehouden den 16e, 17de en 18de september 1850. Amsterdam 1851.

Kalma, J.J. Albartus Telting (1803-1863), Tusken plicht en forlangst, yn: id., Dit wienen ek Friezen 5. Ljouwert 1974, 70-75

de Klerck, K. Chronologische lijst van de ‘Nederlandsche Taal- en Letterkundige Congressen’, De negentiende eeuw. Documentatieblad III (1979) 79

de Klerck, K., Overzicht van de ‘Nederlandsche Taal- en letterkundige Congressen’, De negentiende eeuw, Documentattieblad III (1979) 74-78

Kruseman, A.C. Bouwstoffen voor een geschiedenis van den Nederlandsche boekhandel, gedurende de halve eeuw 1830-1880 I. Amsterdam 1886.

M(aanen) W. v(an) Scheltema, Nederland's patriciaat 27 (1941) 218-288

[p. 233]

Maskeraden. De ontwikkeling van de Groningse studentenmaskerade van 1814 tot 1914. (Groningen 1981)

Nijhoff, M.G.T.N. Suringar. Het leven van een boekhandelaar-uitgever, yn: Levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde. Leiden 1886, 103-168

Sannes, H. De besturen der Friesche steden en grietenijen ± 1815 - ± 1855. Hânskrift Fryske Akademy, Ljouwert

Telting, A. Brieven oan mr. Jac. Scheltema te Utert. Hânskrift LTK1004, U.B. Leiden

Telting, A. Brieven oan G.T.N. Suringar te Ljouwert. Archyf-Suringar, archyf Vereniging ter bevordering van de belangen des boekhandels, Amsterdam

Simons, L. De Kongressen 1849-1869 en de belangen des boekhandels, De negentiende eeuw. Documentatieblad V (1981) 104-114

Willemsen, A.W., De Nederlandse Congressen en hun politieke achtergrond, De negentiende eeuw. Documentatieblad 5 (1981) 60-71