Trotwaer. Jaargang 13

[p. 200]

Tr. Riemersma
Mar hester stie der boppe.....

Philippus Breuker en ik hjinnen oltyten nochrus un striidpetear hôre sillen (oer de relaasje tusken de persoan fon de skrjower en syn wurk, ljo ik), mar dot is dur nóit fon kómmen. Dot vêróm don net rus un debat oer De Hoara's fen Hastings - hij neamt myn namme yn syn artykel oer dot bûk (Trotwaer 1980, 277), hij is út net iens mai myn vedjerring fon Kloosterman har ferhalen; ik bin ut net mai synes fon de romon. En ut sit sa, lyket mij ta, dot oer hókker lyterêre kóntroferze vij ek prate, vij doch vól telônne kómme bij un fundamenteel óngelyke vedjerring fon de lyteratuer óp himsels. Lit mij don beginne mai myn ópfottingen kwat ver te jan:

1. Ut ken neat skele hût de skrjower syn hôring tsjinoer de kunst is, ot ur de l'art pour l'art-ydee oanhinget of himsels beskôget os un engasjerre kunstner, en vot en vêroert ur ek skrjoot, ut vurk lait tsjûgenis ô fon un beskate fyzje óp de verklykhyd.

2. Hûvólt de relaasjes tusken vurk en verklekhyd tige kómplysjerre en faryabel binne, soene vij doch stelle kenne dot dur twa útterste mooglekheden binne: de besteande verklekhyd vurt yn ut vurk os goed befêstige, of ut vurk is kritysk oer de verklekhyd. Taheakke mat vurre dot ut befêstegjen/krytysjerjen baide ymplysyt (tróch de kar fon de beskreone verklekhydssegmenten, tróch de góng fon de honling) en eksplysyt (tróch ut praat fon de personaazjes en de ferteller) barre ken. Dur is gin skerpe grins te lûkken tusken befêstegjende en krytysjerjende vurken, lit stean tusken befêstegjende en krytysjerjende lyteratuersoaten (‘echte’ lyteratuer en ‘kitsch’ binne yn verklekhyd net fon enwar te skieden).

3. Yn un lyterêr vurk vurt oltyten simplyfysjerre. Ut is dúdlek dot yn un aineg vurk de ónainege verklekhyd net beskreon vurre ken. De skjrower dógt un kar út de verklekhydssegmenten, hellet steorende bijkómstegheden dur bij vai, lait aksenten en relaasje, sà dot ur un eksemplarysk model oerhôrt, dêrt ur vot oan demónstrjerje ken, nammentlik syn ópfotting fon verklekhyd.

[p. 201]

De reduksje fon de kómplekse verklekhud ken tige fier gean, safier dot vij un swat-vyt-tsjinstelling fon goed en kwea krije - de tryvyale lyteratuer vurket mai dotsoarte apsolútte óppesysjes.

Vij kenne lyteratuer net los fon de tiid - ahistoarysk - skôgje, dus ek net beskate ferskiinsels - verklekhydsreduksje yn un ekstreme graad bijgelyks - dêryn. Yn needsytevaasjes ken de skrjower twóngen vurre ta un hontjerjen fan swat-vyt-skemas (fersetslyteratuer bijgelyks).

4. De meast autentyke lêsmotyvaasje is ut ópdwan fon kennes dyt mun óp un oare menier net of sónder ryzyko krije ken. Jirmai rêgje ik lêsmotyvaasjes os ‘ik hôr fon lyteratuer’, ‘ik vól graag maiprate kenne oer lyteratuer’ ensfh. os net-autentyk oan kônt. Dyt de kunst óm de kunst vedjerret is un fetysjinst. De grinzen dêrt de lêzer yn de daistege verklekhyd net oerhinne gean ken of dwar, vurre fwarme tróch persoanleke behainingen of tróch vetten en tabûs. Yn de lyteratuer kryt de lêzer de kôns óm ryzykoloas vjerfaringen óp te dwan. Achter dusse lêsmotyvaasje stjit de vinsk óm tróch mear kennes un bettere greep óp de verklekhyd te krijen.

De autentyke lêsmotyvaasje ken fertuteazje os - ik simplyfysjerje - de lêzer besyket un bettere greep óp de verklekhyd te krijen tróch syn kennes mai ópsetsin te behainen. Hij lêst bûkken dyt befêstegje vot ur ol vist, en óm vis te vêzen dot ur net bij óngelók vot yn honnen kryt dot syn vissegheden yn gefaar bringt, lêst ur searjes: detectives, streekromans, kristleke romons, doktorsromons.

5. De lêzer vurt net ollinneg dreon tróch yntelektúele hónger, mar ek en tagelyk syket ur de befêstiging fon syn prymytyve veadefwarstellingen: ut goede mat beljenne en ut kweade mat straft vurre. Dusse prymytyve fwarstellingen skyne ûgrysleke djip te sitten, en os de lêzer him net mai ham en gram dur tsjin ferset, don aktúalysjerret ur flotvai de emoasjes, dyt dusse prymytyve veadefwarstellingen fwar ut meastepat beskiede: dot vól seze, ut binne gin yntelektúele, mar emoasjonele veaden. Us simpaty gjit út nai ut stómme trutsje en net nai ut vrôdvize gaile kring, nai ut leafhavvende pear en net nai de hait dyt ut net lije vól, nai de earleke klwatsek en net nai de tróchtrape rotsak, ensfh.

6. Goede bûkken binne bûkken dyt mij krytysk maitsje oer de verklekhyd en mij ta selskrytyk oansette.

Ut sil no ol gin ferrossing mear vêze dot ik De Hoara's fen Hastings oas vedjerje os Breuker. Kloosterman hat tinkt mij yn haadsaak twa verklekhydssegmenten beskreon: a) de libbensrin fon un rare kearel dyt him vjerspegelt yn de libbensrin fon syn soan, b) ut ópkómmende soasjalisme, kwat: psychology fon de rotsak en klossestriid. Baide simplyfysjerringen, mar vot vji anno 1921 ut vichtegst óm de vrôd yn te stjoeren? Breuker sait: de libbensrin fon dy rare kearel (‘De roman soe der by wûn hawwe as't syn wredens en hate skerper tekene wiene, as't er útgroeid

[p. 202]

wie ta ien om bang fan te wurden as lêzer,’ Trotwaer 1980, 287); ik sees; de klossestriid. Myn motyvjerring: ot un kearel raar of areg is, is olinneg yn famylyêre kring vichteg en fjidder fon bijkómmend belang; dêrfwaroer binne de maatskiplike ferhôringen oerol en oltyt vichteg - minne of bêste vurknimmer/vurkjauer, net har karakter is beskiedend, mar de produksjeferhôringen, en yn 1921 vji ut grif fon belang óm dêróp te hammerjen.

Jirmai kóm ik óp myn greot beswier tsjin De Hoara's fen Hastings, dot nammentlek de maatskipleke, struktúrele ferhôringen fierhinne óntkend vurre en de personale betrekkingen dêrfwar yn ut plak skood vurre. Vot is ut soasjalisme yn dut vurk? Ut is net mear en net oas os de tafollege stôk dut brûkt vúrt óm de hûn (Wychman) te slaan. Nuttert vurt soasjalist, net yn ut fwarste plak út ónfrede mei de rilletyf óngunstege pesysje fon de arbaiders, mar útreden dot ur de klap dyt Wychman syn jónge jaut os persoanlek ónrjócht ûndergjit. Hij vurt ta ut soasjalisme dreon út vraaksucht, en hij hontjerret ut ek os sadaneg; ut blykt klear út de sêne vêrynt de vraaktocht fon ut rebeljerjend fólk beskreon vurt. Ik sytjerje: ‘“Nuttert!!” rôp hy [Wychman] boppe de gûlende, fomielende, razene binde út. Hoara waerde lyts. / Nuttert hearde it, om syn lippen spile in fyn glimke. O hwet foroare syn antlit op dit stuit, nou't hy Hoara tróf, him yn 't djipst fen syn siel fornédere. Efkes seach hy nei him, doe draeide 'r him om en gong mei syn swiere stap nei de wei. Sá fornietige hy Wychman Hoara yn syn omdraeijen...’ (fwaste printinge, 64). En don, os Nuttert syn vraak hôn hat, hat grif ut soasjalisme fwar him ek olle oantrekkingskrêft ferlen, hij gjit teminsten nai hûûs ta en lit de lieding fon de klyber oer oan un bakker (dyt neffens de ferteller tróch de ûn sketten is, dus.....). Nuttert is dur net bij os de bende nai Hester stekt en hij skammet him dur ek oer dòt se dot dien havve, ‘syn’ soasjalisten: ‘As de soosjalist hjir optheden west hie, hie hy him de kraeijerige nekke wol omdraeije wold, sa razen makke 'r him, sa skamme 'r him foar syn eigen oanhang. Goed prate lei net yn syn aerd, der wie hy fierst to rjuchtút ta, mar det it him nei gyng, seach hja oan syn gesicht. Hy wie sa wyt as in doek en it klamme swit kobbe him op 'e foarholle. / De stillens fen Hester joun biëange him. Det hy djip yn syn hert it bisit noch eare, fielde 'r nou, al wie hy ek tûzenris in soosjalist..... al preke hy ek oeral lyk en rjucht foar elkenien. Mar Hester stie der boppe.....’ (70-71).

Os Nuttert ek mar un skaintsje fon ut soasjalisme begrepen hji, hji ur vitten dot Hester dur net bóppe stjit: ut gjit net óm karakter, mar óm pesysje. Nammes net olinneg Nuttert, ek de ryke boeren fon De Ham (haadplak fon de gemeente dêrt Hastings yn lait) brûkke ut soasjalisme om Wychman te treffen. Se helje mai hynder en vain safólle mooglek fólk óp óm stemmen fwar Nuttert te krijen: ‘De rige boeren fen 'e Ham spanden de hynders foar de wein en hellen de ljue op, hiele weinfollen folk. Mei roune rêgen en gleone pipen sieten se op 'e swânnenêsten en

[p. 203]

diene in steil wird, de measten klear om Hoara syn fonnis to teikenjen’ (96). Dy boeren sjugge grif gin gefaer yn ut soasjalisme en yn de soasjalist Nuttert. Dot ken dot ek ollinneg mar betsjutte dot Nuttert gin gefaarleke soasjalist, dus überhaupt gin soasjalist is. Ut is ónfwarstelber dot dy ryke boeren olinneg óm Wychman dwas te sitten un partij oan de macht helpe soenen dyt bedriigjend is fwar har aigen pesysjes. Vij sjugge nammes út Nuttert syn libbensrin dot ur gin echte soasjalist vêze ken, hij hat letter un grutte vinkel en fertsjinnet jild os wettet.

De domynontstelling fon ut personaazje blykt klear út Wychman syn tinzen: ‘Earst is 't altyd de stryd fen rykdom en earmoed.... mar op 't lêst giet it derom: man tsjin man as lyk as by âlds en det wirdt in wreed bidriûw... der togniddet altyd immen of eat yn dy twiekamp...’ (102). Dêr vurt de hele Marx óp syn kop set.

Un twadde ópmerking dyt ik maitsje vól betreft de psychology fon de personaazjes: ut is mij ópfôlen dot yn lyterêre vurken de domynontens fon personaazjes ómkead evenredeg is oan har psychyske útdjipping tróch de ferteller en oan de selsrefleksje fon de personaazjes. Ik bedoel dutte, de tróch de ferteller nai foaren skode ‘sterke persoanlekheden’ vurre net fwarsteld os tinkende, prakkesjerjende, hifkjende en vifkjende, krytysjerjende, annelysjerjende fygueren, mar oas personaazje dyt har stjoere litte tróch ‘beslissingen’ dyt tróch ut ûnderbevuste provosjerre vurre. Ut prototype fon dutsoate hassenloaze barbaren is yn de frieske lyteratuer frau Broersma út De wylde boerinne. Frau Broersma nimt de beslissing óm jild oer te vinnen en olle lôn fon Lammers te keapjen, sónder har ô te freegjen vot se dêr no vinlek mai bedijt en ot ut sop de koal vól vurg is. Fokke Hoara is un veadege pendont. Yn un heale syde tekst (158-159) kryt syn bekearing syn beslag. Vot dur yn syn binnenste bart, maie vij nai riere - neat fon syn oervegingen vurt tróch de ferteller neamd. Grif, lykos bij frau Broersma, vurre de kwetste gefoelens yn un tichte poat sletten - dot dur gin krytysk yntelekt bijkómme ken - en vurt dur vachte oant ut brausel gea r is, tynt, en út de poat bast: de óplossing. Breuker neamt dot de ‘magistrale kear yn it libben fan Fokke’ (Trotwaer 1980, 286).

Ut lyket mij ta dot dur olle reden is óm skytende benaud fon dutsoate anty-yntelektúalisme te vêzen, dot de prymytyvytijt, de saneamde ‘natuerlekhyd’, de barbaarskhyd heegset. Hat ut fasisme net vaskôging genôch vest? En út sil doch vól bekend vêze dot de dútske Heimatlyteratuer, dêrt De wylde boerinne en De Hoara's fen Hastings, mar ek un roman os De gouden swipe tróch beynfloede lykje te vêzen, olteast oan besibbe binne, os prymytyvytijtskultes, os anty-yntelektúalistyske, bevust anty-moderne lyteratuerstreaming ut fasisme begunstege hat?

Ik haf krekt ut vud ‘natuerlekhyd’ tusken skrapkes set, ómdot de Heimatskrjowers en Kloosterman net de natuer an sich ta fwarbeeld stelle, mar un ‘natuer’ dyt sij ynjektjerre havve mai fwarstellingen út har vrôd-

[p. 204]

skôging. East vurre beskate regelmjittegheden dyt sij miene óntdutsen te havven óp de natuer projektjerre, en dêrnai vurre dy projeksjes os ‘natuervetten’ fwarsteld. Bijfwarbeeld: ‘En de wyn song oer 'e griene ieren, dy-t noch bûgen leare moasten...’ (105), vól seze: vij minsken matte bûgen leare fwar de sterkere, sat de natuer ús dot fwardógt. Mar de réalitijt is dot griene ieren helendol neat leard havve, en ek nóit sille, vont se hawe gin hassens - de natuer vurt jir ópsadele mai lytsbwargerleke fwarstellingen. De sin fon dusse alynéa is nammes ek ynljochtsjend: ‘-o dy fleur fen det jonge hert en dy jonge breidkleurige natuer! den binne wirden noch to kâld, komme der hyn-noch-to-nei net oan ta, den is allinne it libben each de skôger en bigriper, de minskesiel de forsteander fan dizze stim, dy't sangen sûnder wirden sjongt en hymnen sûnder timpel!-’ (105-106), eksemplarysk fwar de fijônskip oan ut beneamend en beriddenjerjend ferstôn.

Fwar ien personaazje mat ik lykvóls un útsóndering maitsje, ut is Hester, de vifkjende, dyt - en dot is net tafalleg - fon olle personaazjes navenont noch ut measte begrypt fon ut ferskiinsel soasjalisme. Hester vifket tusken de fonselssprekkende akseptaasje fon har besit, har macht en har befwarrjóchte pesysje en har soasjalistyske simpatyen. En Hester begrypt dot se dur net bóppe stjit, dot se de kar dwan matte sil fwar of tsjin ut soasjalisme. Dy kar ken se net dwan en dêróm naait se út nai Ljouwert en ferdwynt fon ut striidtoaniel. Even ha ik tocht: Hester hji de haadpersoan vurre matten, vont sij vurt nai twa kônten lutsen en yn har hji ut kónflikt tusken de klossen stôlkrije kennen. Mar út de flecht blykt oerdúdlek, dot Hester dut net oan koe - lês: dot de skjrower dut net oan koe. Hester is gin sterke persoanlekhyd, mar se is vól de yntellygintste fon olle personaazjes: se hat ut kónflikt vaarnómmen of olteast field, fwarfield. Ot Engels dut un ‘tryómf fon ut réalisme’ neame soe, twivelje ik oan, mar doch ken vij seze dot Kloosterman, nettsjinsteande har ferdigening fon de ydéology fon de domynontens fon de persoanleke ferhôringen, yn en tróch Hester har flecht de réalytijt fon de klossestriid kónstatjerre en tajûn hat en dêrmei tagelyk har ydéology os folsk bevustvêzen óntmaskere hat - En dot is ut meast pozytyve vot ik fon De Hoara's fen Hastings seze ken.