Trotwaer. Jaargang 13

[p. 128]

Tr. Riemersma
Ut aigen unnyfersem

n.o.f. Piter Boersma, De skjirre (ferhalen), Ljouwert: KU, 1980.

Omt ut mij net gaadlek talyket óm dusse ferhalen stik fwar stik út te slachtsjen en de fiinsten te rúbrysjerjen, pik ik dur mar un pear dingen út dyt mij rillefont lykje.

Fwast is dot de gefoeleghyd dyt yn dusse ferhalen úttere en beskreon vurt - yn hele grutte vudden gaurus: ‘en doe seach er dat it it frommiske wie dêr't er wol fan koarje koe om it domme praat dat se útsloech’ (6); ‘Der woedet in ferheftige langst yn him om him hjir op te sluten’ (28); ‘De langst nei har waarmte en krêft stekt as in stoarm op’ (30). De personaazjes yn dusse ferhalen kómme de saken en de persoanen dyt se moete - en harsels - emoasjoneel naieroan; se libje óp har gefoelens, litte har dur tróch liede en drjowe. Ut ferstôn spylet dêrfwaroer yn lytse rol, tsjinnet óp syn heegst os rem os de gefoelegheden ta ol te grutte óngemakken driigje te lieden.

Twad de kar fon de verklekhydssegmenten: de ferhalen gónne súver ollinneg oer de ferhôringen fon mon en frau, ôders en bên, freonen ûnderenwar. De sentrale tragen dyt dy ferhôringen ópróppe, binne: hû kóm ik oer, maitsje ik dur genôch fon, betsjut ik genôch fwar de oaren, hat ús

[p. 129]

relaasje vot óm de hakken? Onares binne de kóntakten nochol frustrjerjend. De haiten havve areghyd oan har bên, vólle graag ópgean yn de bennebwatterijen en besykje óm ut de bên nai ut sin te maitsjen, mar de bên fyne de hait gek of oerstolleg. Ut kóntakt tusken mon en frau is yn de regel steord: de mon besyket óp un ónhondege, nochal benleke vize ta un goede ferhôring te kómmen; de frau, dyt te faak stómprón is, sit fól rankúnne. Fonsels, dut is net yn olle ferhalen lyke dúdlek oanviisber, mar jir kómt ut yn grutte halen, en voneart mun de losse ferhalen beskôget os diggels fon ien mozayk, óp del. Op himsels binne dut verkenbere sytevaasjes: vit mun ut net fon junsels, don vól freonen of bwórlju. Ut nijskjirrege is útsoate: vot dógt de ferteller jirmai, hókker oarysynele óplossingen, vêrt munsels en juns freonen en kunde net óp kómmen binne, hat ur fwar dusse spêkrónne sytevaasje betocht.

Ut teloarstellende fon dusse ferhalen is, dot de ferteller hielendol gin óplossingen hat. Yn de réalytijt berêst un minske yn de regel yn un beroede sytevaasje, de mon hat syn hóbbys en syn pils, de bên gónne nai de bar en de frau ferfret har argevaasje. De ferhalen fon Boersma binne fragmentarysk, se jaue un momentópname fon un sytevaasje en havve gin defynytyve, of sels mar fwarriedege sin. De technyk is fonsels de kar fon de skrjower en ut logysk gefólg fon syn ópset: hij voe de problemen net óplosse. Vêróm net? Ik tink ómdot ur - ik bedoel Boersma net, mar de ‘ymplysjerre auteor’ - bang is óm de kónsekwinsjes te lûkken út vot ur os réalytijt vaarnimt.

Dêrmai kóm ik óp myn tredde punt: de oerheasking fon de verklekhyd tróch de nwarrem. De personaazjes sjugge de verklekhyd vôl: bên havve gin ferlet fon har bemwóisucht, frôlje binne óp har ôknapt, se havve un oar net fólle te bieden. Mar sadreet se dot kónstatjerre havve, óppenjerret him har gevisse of har Ueber-ich: ja, mar sa jert ut fonsels net te vêzen, ik soe vot fwar viif ten bên betsjutte matte, ik soe un oar vot te bieren havve matte! De haadpersoan út ut lêste ferhaal fon de bóndel sit yn dot dylemma: ‘yn my is bûten myn eigen ik, myn eigen universum, bûten dingen dêr't men net oer prate kin, bûten myn mankelikens, myn iensumens, myn selsmeilijen, neat’ (129). De meast fwar de hôn lezende kónklúzje soe don vêze: ik nim mijsels sat ik bin, en sa matte de minsken mij nimme, en oas litte se ut mar. Mar dy kónklúzje vól dusse haadpersoan - en mai him olle oare haadpersoanen út de ferhalen - net oan: ‘it hiele probleem is dat ik soargje moat de se [de minsken] wat by my fine’ (129). Mai dutsoate flauekul sitte vij gefaarleke ticht bij tryvyale leafdesromontsjes vêrynt de personaazjes ‘oltyt fwarenwar libje’ of ‘olles fwarenwar betsjutte’ sille - dy romontsjes ainegje meast óp de traudai, en dot lait fwar de hôn, vont sansoate ópfokte ‘leafde’ is gjin trije dagen te fernearen. De personaazjes út dusse ferhalen besykje óm de forsjerring te normalysjerjen; ut risseltaat dêrfon dógt óp gôns syden blyken.

Oan de iene kônt binne dusse ferhalen anty-ydéologysk: se ferinne-

[p. 130]

vjerje de leafleke ylúzje fon montsje-vyfke-bentsjes. Dot bart don vól net fwar ut earst yn de frieske lyteratuer, en ut is sels vól krúer en skrynender bard os jirre, mar dot nimt net vai dot dusse ferhalen un needsaakleke koreksje jaue óp ollerhonde tróch de produksjemaatskippij stypeljerre vaanfwarstellingen oer de ‘leafde’, en os sadaneg nutteg binne. Dot vól noch net seze dot dusse ferhalen un réallstysk beeld jaue fon ut gesin. De fwarstelling is jedder natúralistysk, iensydeg-réalistysk. Ut is un hele smelle réalytijt dyt yn sicht kómt, net mear os de ferskriklek seryeus nómmen gefoelens fon rankúnne en tekwatsjitten, vêrt de personaazjes mei ómpankûkbakke. Neane vot geks - útsain ut hierôknippen -, vot apsurds, ut iene of oare vot dur útspringt, un distônsjenimmen fon de aigen seryeuzeghyd tróch húmor of sarkasme. Ut bljoot yn deselde toan en óp deselde vêglengte. Dot betsjut dot de befrijing óntbrekt.

De fwarstelling fon ut haulek os de hymel óp iede vurt don vól oan kônt rêge, mar net de vinsk of de oertsjûging dot ut dot vêze matte soe. De personaazjes fiele har skuldeg oer ut fait dot sij yn ut belang fon viif en bên de vrôd net yn un parredyske verómskeppe en/of der vrokkeg oer dot har oarehelte dot net dógt. Oan de iene kônt vurt tajûn dot viif en bên net olles is, mar tagelyk vurt oan de oare kônt ymplysyt befêstege dot viif en bên olles vêze matte soenen, en, fonsels, dot mun sels vot vêze matte soe, un rots yn de brôning, un freon yn need, sókssavot. Mun vurt os lêzer fon dusse ferhalen útnoarege óm, lykos de personaazjes, bóppe juns macht te libjen en un rol te spyljen dyt jun frjemd is. Yn va syn belang? Net yn dot fon junsels grif - ek de personaazjes vurre net lókkeg tróch ut harsels stellen fan easken vêrt se net oan foldwan kenne.

Os mun fon miening is dot goede bûkken de lêzer befrije matte fon twangfwarstellingen en him de êgen iepenje matte fwar de verklekhyd, don is dut mar heal un goed bûk. De verklekhyd vurt toand, mar de twangfwarstellingen vurre net os sadaneg óntmaskere. De lêzer vurt suggerjerre dot ur net genôch havve mai oan syn aigen únyfersem, mar ‘vot vêze mat fwar un oar’ - ta hail fon voskmesynefabrykonten, projektóntvikkelders en vurkloaze psychyaters? Ik ken mij net fwarstelle dot un minske dyt yn striid mai syn natoer libbet, dêr sèls fwardeel fon hat.

Dut bûk is útsoate net spesjaal fwar mij skreon en ut is lykemin ut jinnege bûk vot de lêste jirren ferskynd is. Dot twingt ta rilletyvjerjen. Ut soe vêze kenne dot fwar gôns lêzers dut bûk doch ol krú genôch is en un oanslag betsjut óp har ylúsjonêre verklekhyd; lêzers binne dur yn soaten. Fergelykjend mai oar proaza vot óp de merk komt, mat mun kónklúdjerje dot De skjirre ta de bettere frieske bûkken jert. Piter Boersma en Eppie Dam binne (jóngere) skrjowers dyt besykje óm de réalytijt achter de oerflakkeghyd stôl te jan en dyt har noch net smyten havve óp ut prodúsjerjen fon ferhalen dyt maklek yn de merk leze en óp sútteldagen os aaien út de koer gónne. Dus bijoot dur hoop.