Trotwaer. Jaargang 13

[p. 69]

Geart van der Meer
De grun en in minske

R. Brolsma: GROUN EN MINSKEN.
De Tille, Ljouwert 1979.
(fyfde printinge).

Groun en Minsken (GeM) kin sa njonkelytsen in klassyk boek neamd wurde. Dat dat lykswols noch net betsjut dat saneamde kritisi dêr ek noch wat bestekliks oer op it aljemint bringe kinne en wolle, hat Durk van der Ploeg werris bewiisd (Van der Ploeg 1979). It wurdt dêrom heech tiid dat ik hjir yn Trotwaer, mei syn foech 300 lezers, besykje om de ûnsin fan Van der Ploeg yn de Ljouwerter Krante, mei syn foech 100.000 lêzers, rjocht te breidzjen. Dat hat Brolsma, fan wa't we strak yn 1982 de hûndertjierrige bertedei betinke kinne, wol fertsjinne, tocht mij. Lit dêrom de lêzers fan Trotwaer mar ris in Gideonsbinde wêze.

Van der Ploeg wol ús leauwe litte dat it thema fan GeM

de striid fan de minske mei God en de ierde (is), dat Brolsma mei fugatyske krêft útwurket. Dêrby jowt er mei hieltyd krêftiger registers de monotoane wrakseling fan de minske mei de stoffe syn swiere aksinten, wilens de driigjende dûm (sic!) fan de lvige, c.q. it needlot, mei bassige ûndertoanen it grounflak follet.
en
To'n djipsten leit de konfliktstoffe yn de striid fan de minske tsjin God. Dat is it grounpatroan.

Dat is allegearre wol even om stil fan te wurden fansels. Wa hie tocht dat der neist de master fan de fuga, Bach, yn Fryslân noch in Brolsma opstien is, dy't al grûnflakfoljend de keunst fan de fuga ek masterlik behearske. Brolsma hat fansels mei dat syn namme ek mei in B begjint, en wat dat oangiet past er kreas yn it rychje fuga-keunstners Bach, Beethoven en Brahms. Mar al is Brolsma neffens Van der Ploeg dan ek noch sa bassich dwaande mei syn aksinten en de dûm fan God, dy't ek mar eefkes yn 'e flecht wei lyksteld wurdt mei it needlot (!), sa'n wurdebrij betsjut ommers neat oars as dat der op in hichtepunt tawurke wurdt, wat romans en leafdesuteringen ornaris mien hawwe, mar wêr't ik net sa maklik in fuga yn sjen kin. Mar goed, al is sok prústich poeha-proaza om dûm fan te wurden, it giet om de ynhâld, foar safier't dy fêst te stellen is, fan disse wurden. It tema fan GeM soe dus wêze de striid tusken God en minske, en de minske en de grûn, en dêrfan is dy earste striid ‘it groun-

[p. 70]

patroan’. Mar it boek hjit net fan God en Minsken, en dat hie men dan dochs wol ferwachtsjen meien. En myn eigen lêsûnderfining mei GeM hat mij leard dat der fan dy striid tusken God en minske net folle te finen is, sa't wij hjirûnder noch sjen sille.

Van der Ploeg liket him trouwens fierderop yn syn stik ek noch tsjin te sprekken at er seit: ‘it djipgeande petear, de wrakseling mei God, dat bliuwt oan it oerflak’. Dan soe yn GeM de striid mei God it grûnpatroan wêze dat oan it oerflak bliuwt. En dat is wol wat nuver.

It twadde punt dêr't Van der Ploeg him yn fersint is de saneamde ûnminsklikheid fan de haadfiguer Danjel. At je it boek goed lêze, kinne je mei gjin mooglikheid sizze dat Brolsma hjir in ûnminske foar ús delset hat. Dat Van der Ploeg net goed lêzen hat, docht ek kleare bliken at er seit dat Danjel syn ûnminsklikheid ta utering komt at syn soan Lammert in kear mei it hynder op 'e rin rekket. Van der Ploeg is hjir sels op 'e rin rekke, want dat is gewoan net wier, en ek dat sil ik hjirûnder sjen litte. Nammers, it boek hjir ek net fan Groun en Unminske, en dat hie men dan dochs wol ferwachtsje meien.

Groun en Minsken dus. En lit ús net te folle harkje nei Van der Ploeg, dy't ek oars noch wol ris sjen lit dat er troch in matglêzene bril lêst. Sa seit er noch dat Danjel syn heit troch in traap fan in hynder bij einsluten oan syn ein komt. Mar dat is net wier, want âlde Lammert hat him ferklomje litten bij it makaderiden (sj. side 77), en dat is al wat oars.

It wurdt heech tiid om út te sykjen wêr't it boek no al oer giet.

1.
Is Danjel wier in wrede, ûnminsklike boal sûnder emoasjes?

Brolsma seit sels op side 24: ‘goed bisjoen komme der yn dit hiele forhael gjin posityf ûnminsklike kreatûren foar, en dochs giet alles lang net sa as it wêze moat’. Dat is in wichtich ding om te ûnthâlden. Ek út de beskriuwing fan de persoan Danjel blykt hiel wat oars. Der libbet ‘wis wier’ fieling yn him, seit de skriuwer op s. 17, mar hij kin dat bij syn breklik, al ho-roppend spyljen op de harmoanika net ‘ta klank meitsje’. Ek foar bisten, ‘trouwe rûge wurkers, dy't alle dagen poatoan moasten’ (69) toant Danjel gefoel, en hij hat begrutsjen mei syn heit om it bistewaar dêr't er yn wurkje moat (73).

Dochs is er ‘wûnder grousum yn syn leafde-utering’, hy giet ‘ûnforskillich syn wei’ (94), en ‘de deade (= de âlde Lammert) - it moat sein wurdeseach er net nei om’ (96), wylst it him bij de begraffenis begruttet om de sinten (103), mar dat is ek wol in lyts bytsje omt der bij dy seldichste begraffenis tsierd wurd ‘om in wurd út 'e Bibel’.

Danjel is in ‘suver natûrminske’, en is alhiel oerémus at Frouk, syn wiif, yn it kreambêd leit (133), dy't er dochs oan 'e oare kant ek mar allinne brek is om har lichem (185).

Danjel is dus bepaald gjin ingel, mar ek gjin duvel. En neffens de

[p. 71]

skriuwer sels libje der noch wol min ofte mear wide, ferhevene idealen yn him (186). Al wie Danjel beslist net in ideale heit, ek as heit wie er net in ûnminsklik meunster. Lês disse moaie beskriuwing mar:

Daniël, as er dêrta roppen waerd, mûnstere de bern ek, sei goed noch kwea, soms lei er in hân op in waarm holtsje, soms kniep er in dopke yn in read wang, mar syn wurden wiene tige sober - dêr't lykwols syn ynderlik fielen as heit biljeaven (sic!) net nei (sic!) lekke wurde mei.
Lit ús sizze: hy koe net oars.
Dat hja him freesden, soe ek net it rjochte wurd wêze; hy mocht foars roppe, mar twong har net by alle boarterijen wei. (...) hy wie de moedige, dy't mei swier waer net skrille en bearde lyk as mem, hy wie it bigryp foar har dat bern net uterje kinne. (191)

Sa't er syn bern mei rêst liet bij har boartsjen, lyksa ûntkaam him gjin ‘ûnfortogen wurd’ tsjin syn dochter Doutsen bij it fûle skreppen yn striemin waer op it lân. Krektoarsom, hij beart fan har fûlens (197). At dyselde Doutsen letter seit dat se net mear op it lân wol, begjint er ek net poerrazend te skellen, mar rint er swijend fuort (200).

Danjel, dy't him sa slim uteret (dêr kom ik noch op werom) hellet op in stuit de harmoanika wer foar it ljocht: ‘Daniël bisiket ris om iens mei syn eigen jongen (sic!) (= Lammert) to wurden’ (223). Oarssein, mei wurden falt soks him net ta, mar hij besiket it dochs wolris op in oare manier. At Lammert letter âld genôch is om mei Danjel op it lân, dan driuwt er syn jonge ek net yn it wurk (230), mar besiket er him krekt wat te mijen (232): ‘Daniël kin dochs wol bisteklik en mei fordrach to wurk gean, as it moat’.

In rabber en in kweasprekker is er ek net, lykas in protte oaren, dy't ûnderwilens wol ‘krite en beare kinne oer God en de Ljeaven Heare en dat hja sokke swiere sûnders binne en dan meiïens wer in oar fan 'e ra rinne litte’ (240-1).

Bij de ferneamde scene dêr't beskreaun wurdt hoe't. Lammert op 'e kletter rekket mei in hynder beskriuwt Brolsma dúdlik hoe't heit en soan tsjin de bûtenwacht oer neat skine litte wolle. Beide beare dat it neat is. Mar dat seit neat oer de saneamde ûnminsklikens fan Danjel, want sagau't er syn jonge wer tsjin komt op 'e dyk bart der dit:

Nimmen sjocht, dat efkes letter by it wikseljen de beide, heit en soan, in skoft by inoar steane.
‘Nou, hoe is 't jonge, it falt hwat ta, net?’ freget Daniël.
As sa'n greate keardel sa praet, dan kriget in bern it krap - dat bart net faek.
‘Nou mar net mear moartsje’
‘Ik haw him net stouwe litte, nou?’
‘Né,’ seit Daniël, ‘dou bist in munster.’
‘Dat is sahwat de heechste lof yn dit stik fan saken. (284)

[p. 72]

Danjel is no net in gesellich man, en soks kin him ek neat skille, mar hij wol it de bern lykwols net ûntkeare; en hij hat begrutsjen mei har at har de hún treft dy't winliken foar him omearre is (289). Likemin gedoocht er it dat Lammert ungemurken húnd wurdt (293).

Wij hawwe al sjoen dat er grousum yn syn leafde-uteringen is: hij hantearret Frouk dan ek as in hoer, mar hij kin wol in hynder popkje (317). ‘Is der fan sa'n ien wol in goed wurdt to sizzen?’, freget Brolsma him op s.317 ôf, en foeget dêr oan ta: ‘Jit is it de tiid net om dêr útslútsel oer to jaen’. Dat útslútsel krijt de lêzer net, alteast net eksplisyt; it sit tinkt mij ferskûle yn de lêste rigel fan it boek: ‘Hwat haw ik west: in wyld... of in minske?’ (338). Danjel, de grutte, de sterke, de rûge, hat hjir sterker west as ien dy't in stêd ynnimt: hij is ta selsynsjoch kommen. Hij hat himsels oerwûn, en bewiist dêrmei (at dat nei it boppesteande noch nedich wie) dat er gjin wyld mar in minske is (al is it dan net sa'n nofliken ien). Sa besjoch ik it hjir teminsten.

2.
It net uterje kinnen fan syn fielen.

In tige belangryk aspekt fan de minske Danjel is dat er him net uterje kin at it om it toanen fan gefoel giet. Dat dat sa is, binne bewizen bij de rûs fan. Ik sil hjir inkelde dêrfan nei foaren helje.

Bij de berte fan Doutsen wit er alhielendal neat te sizzen; hij kin net fierder komme as nei Frouks hân te taasten. (137). Nei it trelit om Lea, harren dochter, hinne hat er ek al gjin wurden ta syn foldwaan om ‘syn foarse died paedagogysk to forklearjen’ (290). Letter, bij de slimme sykte fan Lammert, slagget it him sels as heit ek net om syn fertriet te toanen:

Hy forlûkt de mûle, mar de woldied skrieme to meijen is foar dizze sterke minske net ornearre, hy lit, lykas it stomme fé lit, ûnoandwaenlik’ (302).

Lês goed wat der stiet: ‘hy lit’, al is it dan foar it uterlik ûnoandwaenlik.

As Frouk him nei de dea fan Lammert freget:

‘Hastou dan net fan ús jonge hâlden?’ (...) ‘sprek dan dochs.’

kin er oars neat sizze as:

‘Soks neamt men net’, seit hy.
Dat is syn iennichste biskie hjiroer. (312)

Danjel neamt soks net, mar wij meie hjir wol út begripe dat er yndie fan Lammert hoden hat.

Wat Danjel tsjin minsken net uterje en neame kin, kin er wol tsjin hynders. In jong ûnbeleard hynder kin er wol popkje wylst er syn eigen wiif ‘hantearret as in hoer, ynsté fan to troaikjen’ (317).

Op dyselde side is de skriuwer syn eigen kommintaer:

[p. 73]

Hy hinget ûntsettend oan it jild, mar hat der nea hokfor geniet fan smakke, hy hinge jit mear oan syn soan, mar it is him net slagge dit to bitoanen (...)’.

Danjel hinge dus mear noch as ‘ûntsettend’ oan syn soan Lammert, mar koe dat net fernimme litte. Hij is in man dy't ‘stiif en steil stean bliuwe, mar net skrieme’ kin (336). Syn dochter Doutsen seit him oan it ein fan it boek de wierheid, en dat is hiel wat:

Doutsen fiert it wurd tsjin him, lyk as jit nea immen dien hat.
‘Dou moatst it sels mar witte’, dat is syn iennichste biskie.
‘Wol heit dan noch net wêze, dat it net goed fan heit wie...
wol heit dan noch net ûngelyk bikenne?’
‘Dou moatst it mar witte’.
Jit altyd kin er net fierder komme as dat skynber neatsizzende wurd (337).

Dan, at er no foargoed wit dat frou en bern him ferlitten hawwe, giet er fuort nei hûs ta, en popket it hynder bij it ynslaan (337). Wat him net slagget om te toanen oan minsken, slagget him bij hynders wol.

3.
Hoe stiet Danjel tsjin God oer? Is der sprake fan striid mei God?

Al moat tajûn wurde dat GeM op it stik fan godstsjinst en leauwe net folle klearrichheit jout, alteast wat de hâlding fan de skriuwer sels oangiet yn dit boek (sjoch ek hjirûnder), der is neffens mij bij alle ûnwissens dochs wol safolle dúdlik dat der bij einsluten net praat wurde mei fan in striid tusken God en de minske Danjel. Der is op syn heechst sprake fan in ‘ûntwinen’ fan de god fan de kristenen, wylst oer it algemien Danjel earder folslein ûnferskillich tsjin dy God oer stiet as dat er mei him striidt.

At dominy mei Klaes Hemkes bij Danjel en syn âlden op húsbesite komt, ûnder oaren om it sûndige besit fan it hynder (dat Danjel yn 'e lotterij wûn hat), ûntstiet der in trelit, dêr't Danjel bij útropt: ‘Gods namme - mar dêr litte wy it net op oankomme, dominy’ (55), want:

God bringt it ús net... Us heit swalket winterdeis mei de hjiddewein en komt healdea forklomme thús, ús mem krûpt simmerdeis de fuorgen lâns en dan melkt hja en neitiid sutelet hja de skieppetsiis yn 'e buorren út, en ik birêd noch in pear pounsmiet lân foar de gemieren nei hjeljounstiid, as it wêze moat yn 'e drokte. Fuormanjen foar de gernieren dat is min wurk, dominy - hja binne altyd hastich bihalven yn it rekkenjen.... haha...’ (55).

Mei oare wurden, dy god mei der dan faaks wol wêze, mar de minske moat sels alles beskreppe. Danjels hâlding liket te wezen, lit ús mar gjin drokte om dy god meitsje. Wij moatte ús sels sa goed sa kwea witte te

[p. 74]

rêden. Dat is wat oars as striid mei dy god, liket my ta, Ik ha sa troch it hiele boek hinne it gefoel dat de skriuwer hjir eins wol oan 'e kant fan Danjel stiet. Lit dy god mar waaie, dat blykt ek út:

Daniël hie in great man wurde kinnen; en jit hat er eat yn him, mocht it wêze, dat God de Heare ienris mei him yn 'e pleit giet, deselde dêr't syn heit binnenmûls fromme wurden oer mompele, mar dêr't nea immen flink en frisop oer bigoun, sadat in bluisterige jonge wol tinke mochte, dat dy Heare net folle to bitsjutten hie en maklik forswetst wurde koe’ (187).

Danjel hat dy god op in pypfol: hy ferwachtet ‘neat fan boppen, mar (...) mei al syn sinnen en bigearten út de groun’ (144). Dat hat er nammers mei de measte oaren mien. It ferskil is dat Danjel sa earlik is dat foar himsels en oaren te wêzen, wylst oaren, al dogge se har noch sa kristlik foar, dat net wêze wolle, en nimmen ris seit ‘o Heare’ at er bij it dollen ‘seach, dat syn ierappels skoan joegen’ (161). De iennige kear dat sokken de Heare tanksizze is in ‘oerdeiskoft (...) yn 'e lette hjerst, dat hja tankstoune neame’ (162). Yn dy lêste fjouwer wurden priuw ik in bittere irony, sa't men dat komselden bij Brolsma fynt. It is nammers opfallend hoe faak at Brolsma wiist op it wûnder fan de natuer, dêr't de minsken sa blyn foar binne, sels dy't har kristen neame en foar wa't dat dochs in wûnder fan harren god wêze moast.

Wat Danjel net ‘forswetse’ kin is de grûn, want ‘dy is sa as er is, wreed en sêft, kâld en salvich, toar of fruchtber, en yn it einsluten nimt er ús allegearre yn 'e bisnijing’ (220). ‘As de groun sprekt oer minskene wurk, dan is Daniël foroardiele’ (220). Dat is in opfallend wurd fan Brolsma: hij komt nearne wezentlik ta in feroardieling fan syn haadpersoan, mar hjir komt er dêr noch it tichtste bij. De bewûndering fan Obe Postma foar Brolsma is net samar, mar komt (bij alle ferskil fierders) neffens mij fuort út inselde fizy fan de natuer, en de grûn, as eat godliks, wreed mar ek aljaand. ‘De sûnde fan Daniël fan Kuken’ liket te wêzen net allinne dat er syn meiminsken net syn ynderlik fielen toane kinnen hat, mar ek dat er de grûn ûnthoden hat wat him takaam: tawijing en leafde. At er dy al hân hat, is it him alteast net slagge dy te betoanen.

4.
De begearte nei besit: jild en grûn.

Al mompele Danjel syn heit dan wolris binnenmûls ‘fromme wurden’ oer God, der waard fierders allinne mar oer lân en oer wurk praten. Dat lêste seit Danjel sels bij it húsbesiik fan de dominy (54). Der wie foar syn âlden mar ien doel: ‘it bisit greater meitsje’ (11), en dat nimt Danjel letter oer: ‘Syn siele klibbet oan it stof, lyk as it psalmwurd seit; mar Frouk harres jit folle mear en yn it bihyplike’ (187). Op side 296 seit de skriuwer dat Danjels libben fan twa machten behearske waard: ‘twang nei jild’,

[p. 75]

en ‘de twang nei in gnap hynder’.

De twang nei it jild hat him ek gjin baet brocht, hwant syn eigen fûlens wie him yn ‘e wei’ (296).

Danjel, dyt bij de slimme sykte fan Frouk wrychtich ta in soarte fan gebed komt, ferjit dat ek al rillegau wer as Frouk wer bij de wâl opklaut, en dan begjinne de dokterskosten him ek slim te begrutsjen (145-6). Lyksa hat er mar amper sinten oer foar in dokter at syn mem slim út stel rekket (151). De begraffenis fan syn heit hie him nammers ek al danigen argewaasjes jûn om de kosten (103). Wij seagen hjirboppe ek al dat er ‘ûntsettend’ oan it jild hong, mar dat er bij einsluten noch mear as ûntsettend oan syn soan hong (317), en dat seit yn dit ferbân dochs hiel wat.

De ‘fan stagen her ynwoartele bigearte nei bisit, jild en goed’ wie destiids it iennige dat syn ‘toarre heit’ noch libben bijbringe koe (19), sadat thús allinne mar oer lân en oer wurk praten waard (54), en Danjel (yn sa'n fermidden opgroeid) is letter al net folle oars wurden. Der hawwe wis wol idealen yn him libbe (186), mar der is sa't skynt net folle mear fan oerbleaun as de benypte begearten dy't hjirboppe neamd binne. Syn ‘hoarsriden op prachtige simmerdagen troch in lân fol bloei en fruchten’ is er folslein fergetten (187), en dêrmei, wol ik hast leauwe, ek syn twang nei frijwêzen fan it benaude yn syn âlderlik hûs, en nei hegere idealen, al hoe ûnbeneamd dy ek wêze mochten. Danjel is in wrotter wurden as safolle oaren, mei syn gesicht nei de grûn ta keard, sûnder dêrfan de skiente en gruttens te sjen.

5.
De grûn.

Dominy hie it bij syn húsbesiik wol goed sketten: Danjel syn folk hat him ‘bodzjende wei (...) mei wêzen en sinnen ta de ierde bijown’, en se sjogge allinne mar nei de loft om it waar te skôgjen (56). Dy ierde, dy grûn, kin net ferswetst wurde, en it is dyselde grûn dy't neffens de skriuwer Danjel feroardielet (220). Danjel ferwachtet neat fan boppen, mar alles mei ‘al syn sinnen en bigearten út 'e groun’ (144); hij ûnthâldt dy grûn lykwols ek wat him takomt, en sadwaande bart der mei de grûn itselde as mei de minsken: hja lit him yn de steek en feroardielet him.

Yn Groun en Minsken hat Danjel him tsjin de grûn net genôch minske betoand.

Oereiding en beslút.

No't ik inkelde aspekten fan de persoan Danjel, sa't dy út it boek nei foaren komt, beljochte haw, kin ik ek besykje om in andert op de fraach te wêrt GeM no oer giet, want at we witte wa't Danjel is, de haadfiguer, witte wij ek fierhinne wêr't it boek oer hannelet.

Brolsma hat yn GeM in minske beskriuwe wollen dêr't de bûtensteander

[p. 76]

sa foar it each net folle oannimliks yn ûntdekke kin, mar dêr't de skriuwer yn 338 siden foar syn lêzer hieltyd mear minsklikheid yn wit oan te toanen. Dy minsklikheid is lykwols net ta folle waaksdom kommen, en kin him net, of allinne mar breklik, oan de oare persoanen yn it boek iepenbierje. Disse Danjel is yn oanlis beslist gjin ingel, de skriuwer past der wol foar op om ús dat oan te praten. Hij is lykwols ek net de ûnminske, dy't er liket - en it is yn dit ferbân opfallend hoe faak at Brolsma der op wiist dat oaren maklik oer Danjel oardielje soene, wat er as skriuwer eins net docht. De minsklikheid yn Danjel wurdt ek net om 'e nocht sa faak yn 'e beskriuwingen yn it ljocht set (foar wa't in bytsje lêze kin), en it skrinendst wol bij de ferskate kearen dat skreaun wurdt dat Danjel oan bisten (hynders) wol wat fan dy minsklikheid jaan kin, en dat sûnder de skamte dy't him blykber behinderet ek tsjin de meiminske ris sa te wêzen.

Ien fan de oarsaken fan dat uterlik mislearjen fan it minskwêzen liket foar Brolsma te wêzen it fermidden dêr't de haadpersoan út fuortkomt, dat yn it betoanen fan gefoel en iepenens foar minske (én God) no just gjin tsien fertsjinnet. Yn sokke omstannichheden lûkt it spontane en it iepene en it leafdefolle, dat der dochs wol wie, him werom as yn in skulp, en dy is foar oaren net iepen te krijen. De skriuwer is it slagge om ús yn dy skulp sjen te litten. Syn boadskip liket te wêzen: lit jim yn sokke gefallen net ferrifelje, en oardielje net te gau. Op de fraach dy't Danjel himsels oan de ein stelt, jout Brolsma sels gjin antwurd, mar sa't ik boppe al sein haw, út it boek kin wol lêzen wurde dat Danjel perfoarst net allinne in wyld west hat. Sjoen fan 'e bûtenkant hat er dat faak al west (en sa oardielje de lju dan ek), mar at men wat better sjocht, wit men wol better.

Wat de striid mei God oanbelanget, dêr't Van der Ploeg it oer hie, ik leau dat út it koarte ûndersykje dat ik hjirnei dien haw, bliken docht dat Danjel earder ûnferskillich is as dat er mei God striidt: hij leaut it wol, soene wij sizze kinne. Fan syn âlden harren leauwe hat er earder in minachting skipe foar de skepper as ferearing.

At Van der Ploeg seit dat der ek in striid beskreaun wurdt tusken minske en grûn, moat ik him dêryn fansels meistimme. Mar der is mear: Danjel syn relaasje ta de grûn hat deselde tekoarten as dy mei de meiminske. Hij kin ek de grun syn leafde net jaan, wat fan dy gefolgen is dat er stadich mar wis de striid mei de grûn ferliest.

Brolsma hat hjir in type minske delset dat Piebenga wol neamd hat ‘in iensume, fan nimmen bigrepene, rûge wrotter’ (Piebenga 1957²: 218), en út dy wurden blykt mear begryp foar GeM as Van der Ploeg opbringe kinnen hat. Dat Piebenga GeM ‘in tryst en tragysk epos’ achtet, is mij wol goed salang't it om de eigenskipswurden giet, mar oft it no in epos is... no nee. Ik soe alteast earst wolris sjen wolle wat der mei ‘epos’ no bedoeld wurdt. Fan Piebenga kin ik sok in útlis fansels net mear fer-

[p. 77]

wachtsje, mar Van der Ploeg, dy't dit wurd ek brûkt, soe ús dêr faaks ris mei gerive kinne.

Oft der behalven it wurd ‘type’ ek noch it wurd ‘symboal’ brûkt wurde mei, bin ik net net sa wis fan. Piebenga docht dat wol (Piebenga 1954), en at er dêrmei itselde bedoelt as mei ‘type’, dan haw ik dêr net sa folle op tsjin: Danjel stiet neffens my yndie foar in bepaald slach minske. Lykwols, Piebenga liket noch mear te bedoelen, nammentlik ‘de minske’, en dêr haw ik al beswieren tsjin. At yn dit ferbân it wurd ‘symboal’ falt, dan hat dat in wearde-ferheegjende útwurking. Bij al myn wurdearring foar GeM kin ik lykswols gjin oanlieding fine om Danjel as symboal fan ‘de minske’ (yn hokker betsjutting dan ek) te sjen. GeM is foar mij in ûnferjitlik boek, mar it giet leau 'k te fier om achter it konkrete fan dit boek it al te abstrakte fan sa'n wiidfiemjend symboal te sjen.

Al hoe ûnferjitlik GeM ek wêze mei, der is ek in earnstich beswier. It boek liket fan begjin oant ein skreaun te wêzen út in kristlike fizy: Brolsma (dat is: de ferteller yn it boek GeM) praat hieltyd oer de god fan de kristenen as wie it ek syn God. Der is yn it boek sels eksplisyt nearne in oanwizing te finen dat de ferteller net yn dy god leaut. De minske Brolsma, sa witte wij, wie gjin kristen. Sûnder dat dat lêste in argumint wêze mei bij de analyse fan it boek, moat dochs fêststeld wurde dat dat te femimmen is. De kristlike bûtenkant fan GeM is ek net mear as bûtenkant, en dat kristlike liket geandewei yn it boek ek stadichoan nei de achtergrûn te ferdwinen. Nettsjinsteande de poze fan de ferteller is GeM net trochlibbe as kristlik wurk, en de ferteller hat de minske hjir net ferskûlje kinnen. Ik sil net besykje dat hjir konkreet te bewizen, dat soe nammers ek in aparte stúdzje fergje, mar al eefkes wize op wat Folkertsma nei oanlieding hjirfan skreau. Neffens him hat Brolsma Danjel net allinne yn it konflikt set mei de natuer en de minsken, mar ek in konflikt beskriuwe wollen mei it leauwe. Dat lêste is net folle wurden, en (seit Folkertsma) ‘ik haw sterk it idé dat hy der al skriuwende foar tobekskrille is’ (Folkertsma 1941). Yn alle gefallen, sa fart er fuort, ‘it godstsjinstige spilet frijhwat in ûnbilangrike rol yn Groun en minsken (sic)’. Ik bin dat fansels mei him iens, mar wol der wol bijsizze dat dy kristlike poze fan de ferteller, dy't it hiele boek troch yn striid is mei de werklike teneur fan GeM, de wearde fan it boek gâns ferswakket.

Ik haw earne lêzen (mar wit spitigernôch net mear wêrre) dat Brolsma GeM skreaun hat as andert op in útdaging fan in goekunde om no ris in kristlik boek te skriuwen. We kinne fansels bliid wêze dat troch dy útdaging Groun en Minsken (dat earst yn ôfleveringen yn Frisia ferskynd is) der kommen is; we sille ek earlik tajaan moatte dat it wol tige spitich is dat Brolsma dy útdaging sa letterlik opnommen hat. Dat Groun en Minsken dochs wurden is wat is is, in yn hopen opsichten ûnferjitlik boek, tsjûget fan de útsûnderlike kwaliteiten fan de op 23-5-1882 te Stiens berne skriuwer: Reinder Brolsma.

[p. 78]

Taheakke: koarte list fan literatuer oer Reinder Brolsma (benammen Groun en Minsken). Disse list is net folslein, al liket it oan 'e oare kant ek sa te wêzen dat der oer Brolsma navenant net sa folle stúdzjes wijd binne dy't de namme fan ‘stúdzje’ fertsjinje. Om krekt te wêzen: neffens mij hat it wurk fan ien fan de belangrike proazaskriuwers út 'e earste helte fan disse ieu net it omtinken krige dat it fertsjinnet^1..

Anonymus (1954): (bespr. fan GeM), Drachtster Courant, 5-11-1954.

Brolsma, R (1942): ‘Reinder Brolsma over eigen werk’; Het Noorder Land 1: 143-7.

Dykstra, K. (1977): Lyts Hânboek fan de Fryske Literatuer; Ljouwert (s.68-71).

Folkertsma, E.B. (1941): (skôging oer GeM), De Stim fan Fryslân, nr. 698

Folkertsma, E.B. (1953): ‘Brolsma mids syn folk’; De Tsjerne 8: 378-81.

De Jong, J.D. (1941); ‘Brolsma. Groun en Minsken’; It Fryske Folk 1941: 68-9.

De Jong, S.D. (1941): ‘Brolsma syn plak yn dizze tiid’; It Fryske Folk 1941: 66.

Kalma, D. (1916): ‘Fen Fryslâns Fjilden: XIV Nijere peroanlike skriuwers’; Leeuwarder Courant 18-3-1916.

(Kalma, D.) (1926): ‘Us Fryske skriuwers III’; Sljucht en Rjucht 30: 703-5.

Kalma, D. (1928): De Fryske Skriftekennisse fen 1897-1925. Diel I (Oersjoch en Karlêzing): Dokkum (s.48-9).

Kalma, D. (1941): ‘Reinder Brolsma en Fryslân’; It Fryske Folk 1941: 62-3.

Kalma, D. (1951): ‘Ynliedend wurd’; yn it fan deselde besoarge Sa seach ik Fryslân. Forhalen en sketsen fan R. Brolsma; Drachten.

Kalma, J.J. (1940): (bespr. fan GeM), Fryslân 1940: 126-128.

Piebenga, J. (1941): ‘Wirk fen R. Brolsma’ (bespr. fan GeM, Bylâns de wei, Mame en de greate boer); It Heitelân 23: 82-3.

Piebenga, J. (1954): ‘Epos fan de klaeihoeke’; Leeuwarder Courant 3-11-1954.

Piebenga, J. (1957^2): Koarte Skiednis fan de Fryske Skriftekennisse; Drachten (s. 214-8).

Van der Ploeg, D. (1979): ‘Tragyk op it Stringsein’; Leeuwarder Courant 8-12-1979.

Poortinga, Y. (1970): ‘De bitsjutting fan Reinder Brolsma’; yn deselde: Fan skriften en skriuwers. Literair-histoarysk forskaet; Estrikken nr. XLIV, Grins (s.133-6).

Van der Schaaf, S. (1952): ‘Brolsma, folksskriuwer nije styl’; It Heitelân 30:96-8.

Wadman, A. (1948): ‘Reinder Brolsma, skriuwer fan in yllúzje’; De Tsjerne 3:234-40

Wadman, A. (1952): ‘Foarbyldich fakmanskip’; De Tsjerne 7: 389-93.

1. In wichtich oanpart yn it ta stân kommen fan disse list hat Bauke van der Veen hân, fan de Fryske Akademy, dy't ik hjirby graach tank sizze wol.