Trotwaer. Jaargang 12

[p. 50]

[Nummer 2]

Tr. Riemersma
Fragmenten út ‘De reade bwarre’

Bij vize fon oanrin

De jirûnder ôprinte teksten hat de redaksje koazen út un mannúskript dot ut easte fjidde- of fyftepat fon un roman fwarremt dyt ik un ier of tsien lyn óp prjimmen set haf. Dusse trije teksten slútte vól areg ópenwar oan, sadwande; se fwarremje ut begin fon de libbensbeskrjowing fon Harm Bosma, dyt yn 1945 krekt fwar de befrijing stjerre soe, en fon vaat ut nóit eksakt bekend vurre soe oan va syn kônt ur vinlek stien hji. Dot vji sees maar de rêgbónke fon de romon. Dêrnaist soe ut óntstean en útdijen fon un relygyeuze mienskip, de oanhingers fon de reade bwarre, letter Bwarristen neamd, út de dûkken dien vurre. En dêrtróchhinne soenen mear krytyske of nostolgyske of sentymentele teksten struid vurre. De redaksje fon út geheel vji yn honnen fon un ónbekende tillefoanist, oantsjut os Tilly, dyt un stik of vot kopijskrjowers yn ut vurk hji en dyt út de ynstjoerde teksten de mwaiste, vichtegste of nijskjirregste koas. Rûmte genôch dus fwar ollerhonde points of view, stylen, temas, ûnderverpen.

Ik hji ut destiids, '68 of '69, yn de hólle krygen óm un vot grutter proa-

[p. 51]

zavurk te skrjowen mai mear avventoeren en mear ‘stof’ duryn. Ik miende vot fêstrón te vêzen mai ut psychologysjerjend útdjipjen ion behainde gefoltsjes, ek ik voe mij ek net langer provosjerje litte ta ut ‘ekspearymentjerjen’ mai de romonfwarrem. Dêrbij, dot is ek vichteg, ik haf oltyten oergunsteg vest óp minsken dyt samar fwar de hôn vai óp fertelle kenne, dyt nijskjirrege faiten ferhelje en avventoeren stôljaue, de skrjowers fon ferdyvedaasje- (tryvyale) lektuer. Dot havve yndertiid sa lykernôch de motyven vest óm dusse trylogy -vot ut vurre matten hji- te beginnen.

Ol vji myn stellingnimmen dûdestiids yntúytyf, gelyk hji ik ol: de skrjower dyt slim distônsje nimt fon de ferdyvedaasjeromon rint ut gefaar dot ur himsels fertiezet yn nijmwadrege healvizegheden - hij ken fólle better de ferdyvedaasjeromon ómsmaaie ta un krytysk vapen: Günter Grass is ut grutte fwarbeeld.

Vêrómt ik dûdestiids nai un pear mwannen fon yntensyf skrjowen óphauden bin, vit ik net mear. Ut mannúskript is mij gevoan út ut sin rekke, oant ut ferlyne ier óm distiid ver, tafolleg, bóppe vetter kaam.

Vêrómt ik ut bûk no net ômaitsje, is gebrek oan tiid. Mas ok ik skielek ol ver frije tiid havve sil, sil ik dur vjirskynlek noch net oan beginne, en de reden dêrfwar is, dot ik bang bin dot dut vurk te maklek oanslagt - bij myn behaind públyk don oltyt. Ik róp sentymenten óp oangeande saken dyt achter de rêg binne en vêrynt de lêzer straffeloas partij kieze ken. Fonsels vjinnen de boeren bliksems, fonsels hjinnen de arbaiders ut min. Mar ik haf dur gin ferlet fon óm myn lêzers de ylúzje te jan dot se soasjaalfielend binne en ut hat óp ut goede plak havve. De pot óp. Dut bûk, bin ik bang, dógt oas net os de lju vot ferdyvedjerje, ómdot de problemen achterhelle binne. Mun soe san bûk skrjowe matte oer problemen yn de maatskippij fon no, mar dêr haf ik gjin afynytijt ta.

Mienskip sytúerje ik yn ut ferlyne, en vot óp ut stuit bussen en byoskopen, plainen en strjitten befólket, is un mij ónferskillege massa, vêrt ik gin bwadskip oan ha. Ik gun de arbaiders un goed lean, mooi hûûs, caravan en bier, ot se mij mar net fwar de poaten kómme. Dot is un áktueel probleem, de faitleke ôvêzeghyd fon mienskip, ut óntbrekken fon sosjaal gefoel, de skuldgefoelens dêr ver oer en ut spytege gemis dêrfon, dot him úttert yn snotterege tillefyzje-aksjes fwar spastyske healvizetingen en kloaterege nostolgyske romons.

[p. 52]

Fjidde haadstik ien
De lapen gear

De seedyk bóppe Marem, Ferwet en Blije mat yn jedder tiden súdleker lein havve. No nog kin mun syn steal werómfyne yn lange, smelle en wot hegere ekers, yn wetterkearingen en tige ôde reden en paden dyt ollegjerre óp ien streek lizze. Tusken Ferwet en de tsjintwuddege seedyk leit san hege eker, en ien fon 'e loanen dyt fan Ferwet nei de seedyk rinne, ut is de Mûndersloane, stjit óp dy hege eker en rint dur un heale kylometer lykwideg mei fwat ur op 'e nij ut nwadden ynstekt.

Oan dot dwaseintsje, en óp dy eker, steane (stiene....) un monneg spuitsjes. Fon Ferwet ô rekkene kryge mun tenjesten fwót óp 'e hûkke un út ryklek hout óplutsen hûûs dot ‘ut houten hemeltsje’ hiet. Ut waad un ier of wot tebek mei de grûn gelyk makke. Ut óp twa nei lêste pleatske - un hûûs, un stjinnen hok durefter en nog un houten en golfplaten hok durefter - stjit ek ol jierren leeg en sil ut net lang mear meitsje, nei olle gedachten. Mar yn dot langwizege bouwwurk, hûûs-hok, wennen ienrus, en dû nog sûnder golfplaten mar mei ponstrutsen ponnen, de Módderklauwers, en ja neamden ut iene hok stôl en ut oare hok neamden ja skwórre. Un hok hienen ja wól, of wól hôn, dot wie un planken gefol eane óp ut hiem dêt hinnen, bargen, knynen en rotten yn wennen, mar dot ja óp un rûzerege jestmoan ómreind fûnnen en net wer ópbouwden. Ut wie oarlog dû, en ja hienen mear ferlet fon banhout os fon un leeg hok.

Se hieten winleken Bosma, mar dy namme wie ollinne fwar yntern gebrûk. Dur wie un Teake Bosma, nog krekt yn 'e 19de ieu benne, un Harm Bosma, un deade Teake Bosma I en un nog deadere Harm Bosma I, de stamheit fon ut laag nei olle gedachten. Hût Harm I oan syn fon kómmen wie, mwast mun nei riede. De libbene Teake Bosma wie, lykos ek syn heit dyt dû oan 'e Mûndersloane bwórke, sa mei de grûn ferbûn dot dit mwast wól un krupsje wêze dyt ja yn bloed en bónken oerurven hienen, en mun koe sadwaande min oannimme dot de stamfaar fon 'e sôngrûn kaam dêt bosken óp waakse dyt graag ferneamd wudde wólle. Gwódden woene havve, de namme soe ûntliend wêze oan ut Maremer Bósk, en dot wie un ferkljerring dyt reedlek wie en fwar de hôn lei, wont

[p. 53]

ut Maremer Bósk lei deunbij.

Sûnt kwat wie dur un nije Bosma, un Harm, benne yn 1920, oanset yn 1919 of 1920. Dot is nea dúdlek wudden, en de konsekweensjes dyt kljerreghyd yn dot stik havve kinnen hie, makken dot ut ek mar better wie dot olles, útsein yn kletspraatsjes, blauw-blauw litten waad. De feiten: Teake Bosma trouwde 18 jannewares 1920 mei Eelkje Westra. De lytse Harm waad benne 22 septimber fon dotselde ier, dus acht mwanne en fjouwer dagen letter. Dot is yn 'e bwargerleke stôn nei te sjen. Jir is gjin spjelde tusken te krijen.

Mar no de téoryen, praatsjes, oertsjûgingen en stille eangsten.... Wot de heit oangjit: Teake Bosma learde Eelkje kinnen dût ur un ier of achtjen wie. Un stik lôn fon 'e Bosmas lei njónken un stik fon ôde Bouke Westra, dot sadwaande praten ja oltemets. Ut spjóchtege fanke, dêt letter twa bultsjes oan wûûksen, hólp Bouke gauwrus, wont jónges wienen dur bij him net kómmen. Yn 'e simmer fon 1917, midden yn 'e oarlog, mar wer un jeddere os dêt niis óp doeld waad, slûg Teake dyt jerappelsúvere, ut fanke dot oan 'e oare kont de sleat stykels út 'e jouwer lûûk mei saaijerappels. Ja murk dur neat fon, of liet ut net skyne, oant dur un oerrypenien óp har hud, fleisleas skouder oan smóts slûg. Dû seag se nei de nokkerjende súverder en begûn te skrjowen fon: ‘Healwize blost! Grutte ûngelók!’ Dêrmei wie ut iis brutsen en kófjetiid stapte Teake ut sleatsje oer óm syn brochje neist ut fanke te behimmeljen. En neityd praten se oer hûfólle kij har heit hie, en dot de jerappels eigentlek temin sinne oer de beoleg hôn hienen. En dot mun better te krekt suverje koe os. Wont dy kóntroleurs. En dot bargefoer langer. En dot ut regear. Mar mei dy frekte oarlog. En dot strónt dochs better. En Teake fwar himsels dot dur un genierswiif. En dot dur gjin swannen, dot os skielk de ôdehear. Dot har pepieren stienen, dot os se sels ek. En Teake begûn har te betûmkjen: ut skouder, de earm, de knibbel, ut bil, ut dûbbele krús fon 'e mesjesteren brûk, ien fon har heit en fjiste wiid. Mar Eelkje sei sêft: ‘Matst mij net oan 'e hûûd sitte, Teake.’ Dot jerde os un belofte.

De ôden frijden mei, de kij frijden mei, de jerappels frijden, de weten frijden, de sinten frijden, de hynders frijden, de weinen frijden, de plûgen frijden, de eiden frijden, de gloednije keunstdóngstruier frijde, sels de hinnen frijden tusken ut lizzen tróch, en de baarg frijde, en de rûgskenne frijde, en de jidkarre frijde óp trije tsjellen, en de byten frijden, en de

[p. 54]

skiep frijden óp un distônsje, wont se rûnnen óp 't Nwadderleeg, en de knynestjelp frijde, en de bult ôd hout frijde, en ut jerappelheapssteal dêt koal yn stie frijde, en de stikkene mjókskroade frijde, en olle oare kroaden, pipegalen en skytkretten frijden, en wjirskynlek frijde dur ek yn bwarre mei. Ut waar die synes mei duróp te wjirjen.

De jóngelju frijden net. Dy praten oer ôden, kij, jerappels, noat, sinten, hynders, weinen, plûgen, eiden, de nije keunstdóngstruier, de hinnen dyt wer oan 'e lis wienen, oer de baarg, de rûgskenne, de jidkarre, de byten, de skiep dyt óp ut Nwadderleeg rûnnen, de knynestjelp, de bult ôd hout, de koal yn ut jerappelheapssteal, de stikkene mjókskroade en oare kroaden, kretten en galen en oer ut waar dot wjirre. De bwarre repten ja net fon.

Yn 'e jest fon dûbbelnjóggentjen kaam dur un hûûs leeg te Nijtsjerk. Mun hat dêr san dwaseintsje fon un fjitteg meter yn 't ferlinge fon 't Lang Paad, dot fon 't Maremer kafee nei Nijtsjerk rint. Dêr wie ut, dot streekje, en don ut hûûs dot tichtst oan Marem stjit.

Faaks hienen se ek wól bij Teake syn ôden yn kinnen, mar ôde Westra stie dur tige óp oan dot se ut Nijtsjerkster hûûs hierden. Meskjin óm ut fanke wot tichter bij hûûs te havven. (Jaja! seinen kweade tóngen en kweade eagen knypeagen.) Of ómt ur ut fanke dochs net rjócht yn Módderklauwersklauwen betrouwde. (En dêr wie reden ta, seinen oare tóngen.)

Mar dot trouwen kaam neat fon yn dy wiete jest. De kij mwasten ier óp wont se frieten mei fiif bekken en ut gês mwast olle dagen meand en óp stôl brocht wudde. Dur wie óp ut lôn súver net te ferkearen, mar elk drûg skóft mwast mun waar nimme. De jerappels stónken ta de grûn út en de byten wienen dur net ô te krijen. Twa hynders fwar de wein en oan elk tsjel un mon en don de swipe duroer fwat ut kring út 'e sûgende blabze los rekke. Wurk fon 't wurk en noed en skea.

Pos heal desimber, dût de jerappels oan 'e heap sieten en de bûnte fwar feefoer yn 'e skwórre leinen, en de byten mei yn pear pûûnsmjit tarra nei de Ferweter feat riden wienen en dêrwei mei 't skip nei Greens fean wjinnen, en de baarg ferkocht en de jouwer ferkocht en de setters degradjerre, en de ôde Bosma stinde en krimmenjerre, en de kij drûg wienen, en de reed drûg wie en de lóft ek, fytste ut spon nei 't Ferweter grytenijhûûs óm de geboadens oan te jaan.

[p. 55]

Fwar en nei de jeldagen bjinden en kleenzgen ja ut hûûs. Rottege en rûpstekkerege planken waden ferfongen tróch gevere planken út 'e Módderklauwerske houtbult. Krukken fon dwarren waden smard, knieren waden neisjoen, rútten waden mei stopferve fêstset, ponnen waden lein, skwastjens waden reage, en de keamersflier waad bij ut lewont lôns read ferve en yn 'e midden mei un motte belein. Un jelslyten kachel fon 'e Westras waad set en kreas befûn. Un piip fon 'e Westras woe net posse, en un piip fon 'e Módderklauwerske bûthússolder wie fergien. Dur waad bestek ópmakke fon un nije kachelspiip en priisópjefte frege bij de Maremer smid en besletten ta ut meitsje litten fon un bóppetróchse kachelspiip fon olve sintymeter tróchsneed mei twa jermtakken, un steunder fon jinnenseksteg sintymeter heeg, en un lidsje fwar ut bóppetróchse got fwar woneat bij 't simmer de pipen fól krontepepier en yn ôde sekken bewuólle óp solder lizze soenen, en mun yn 'e boazem ut lege bóppetróchse got oerhood.

Dur waden jerappels yn 'e kelder tôge en wekpotten, en bóppe de kelder waad un bedstee ynwuadder makke. Dur soe nog stryderaasje oer ut bêd kómme, wont frouw Westra woe Eelkje' bêd túshôde fwar ut gefol dot. Dêt Teake lilk óp ondere ot se meskjin tocht dot hij Eelkje. Wêrópt ut ôdmeenske klage dot se dot ómmes net. Mar Teake wer dot mun har wudden ómmes oas. En frouw Westra dot ut har ollinne óm ut ydee. En Teake dot sóks flauwekul. En Eelkje dyt prót. En Westra dyt. En Teake yn reedlekhyd. Dot ut ómmes te gek óm los. Wont dot se skielk dochs nei. En dot ut tefólle gedónder óm east syn bêd jirhinne en don skielk ot se óp ut spul kamen wer. En ut ôd meenske dot belies. En sei fon: ‘No ja, no ja.’ Wêrneit de stryderaasje oerbettere en Eelkje net mear sa.

Ut bêd, besteande út twa striematrossen, ien pel, twa kessens, twa lekkens (móltónnen), twa slopen, twa tekkens en ien oerklaaide tekken, waad óp ut molkbuskarke fon 'e Westras dyt jelwy Nijtsjerk en ut Maremerbósk wennen nei ut nije hûûs riden. Teake kypte de bród yn 'e góng en flwórre east de beide striematrossen óp 'e ûnderlizzers, sljóchte dêr de pel óp, hifke de twa kessens, mar befûn se te licht, seag de tekkens óp en del oan mar se koenen gjin genede fyne yn syn eagen, skópte twa slopen, tea lekkens en de oerklaaide tekken fonsyden en stûûp óp Eelkje ta dyt wurg en ômêde nei ut bedsteed lwórke mei de wudden: ‘Mun

[p. 56]

soe der súver sin oan krije,’ tocht tusken ut skóppen tsjin slopen en tekkens en de easte stap nei Eelkje dot ur har ynbring taksjerre mar dot ur harsels nog noait túge litten hie en dot ur yn ien mwóite tróch - wont geniersoeren binnen djoer - ut nije bêd en tagelyk Eelkje probjerje koe, pakte har bij kop en kónt en plotte har óp de pel. Hij gyng óp har fwótten sitten, hood har mei ien fûst óp 'e strôt yn bedwang en wuatte mei de oare oan 'e ketoenen sek dêt mei ylestyk besocht wie fetsoen yn te bringen. ‘Teake!’ Neat gjin Teake! Ut klamme protsje heakleureg hier rûûk sa brondereg dot dur wie gjin mis óp: jir mwast roede wudde. Hij hammere ut ark duryn en lûûk dû Eelkjesloof jurk en ûnderjurk en bwastrok en himd fon ut liif: os un keal dot krekt fon 'e ko ô lutsen is, sa lei se dêr. Eelkje dyt óp syn wang sóbbe. Eelkje dyt mei de eagen rôle, Eelkje dyt stinde, Eelkje dyt bolte, Eelkje dyt de tónge yn 'e nwasters stiek, Eelkje dyt oangyng as hie se skerp yn, Eelkje dyt wjerkôge, Eelkje dyt oan 't spit siet en wrótte mar Eelkje dyt net loskaam, nog klearkaam, wont Teake kaam east klear en lûûk de roede weróm, skode him ynenwar, burg him óp yn ut fûdraal, knope de gulp ticht en stapte óp 'e keamersflier. De pel lei goed en Eelkje ek.

Mar Eelkje dyt wrót hie óm ut spit kwyt te wudden, wist net wot se duroan hie dût ut spit ynienen út 'e grûn skeat. Seag ferslein, wontrouweg en kjelleg nei ut spit, seag nei de knopende fingers dêt ut spit efter ferdwûn wie, seag os un grynend keal nei ut plak dêt ut spit nog even langer sitte matten hie, bediek dot mei un tróch ylestyk fatsûnjerre ketoenen sek en gyng stinnend os un stôlfól lytsfee oerein sitten.

Dur soe mear oanstrûpt, glêdstrutsen en faaks suchte wudde dût un nearingdwaande út Marem net sasear óp 'e rook fon brondereg hea, ol waad dur grútte dot ur gauwrus yn oarmons góllen roede, mar simpelwei óp ut karke ô kaam yn ut fermoeden dot de jóngelju bij hónk wjinnen. Teake feegde de te licht befûnne kessens en de ûneagleke tekkens mei lekkens, slopen en oerklaaide tekken bij de healneakene Eelkje óp bêd en fierde de bedsdwarren ta. Dû stie de mon ek ol yn 'e keamer wont hij wie mar fjidder rûn sat ur sei ómt de doar óp stie en hij wie bakker te Marem en kaam sa te sizzen óm 'e klondyzje. Flak tsjinoer ut kafee wenne ur, ek oan ut Lang Paad. Jawis, ja wiene winleken bwórlju, sei ur mei bakkersliepens. Hij kaam jir olle dagen lôns, woe ek olle dagen jir wól oankómme. Mar de oansteande wie net bij hónk? Nee, de oansteande

[p. 57]

wie eh..... hum! Mar him, Teake, tocht dot wis, de bakker de geunst krije koe en dot deis un bôle en un brea dur wól tróchgean soenen. Un bôle en un brea, knikte de bakker. Mar út ut bedsteed waad róppen: ‘Un healen is genôch, jer!’ De bakker nokkere efter syn hôn en de klont frege kjelleg, wont sóks sljipt oer: ‘Un healen?’ ‘Ik kóm duroan,’ sei de stim út ut bedsteed, en fwat Teake ut behinderje koe gyngen de bedsdwarren iepen en dêr rûggele Eelkje oanklaaid en wól, fwar Teake un stien fon 't het wont se soe net de easte wêze dyt óm un heale bôle harsels fergeat, oer de flier en sei: ‘Jawis, un healen. Wij hû' dur gjin fretpartij fon te meitsjen.’ ‘Om myn pat gjin bôle,’ lake Teake, wot fwar de bakkende bwórman ut sein wie óm lók te jaan: ‘Un healen deis. Goed, sat jo wólle.’

Eelkje fierde de bedsdoarren jitrus óp en jitrus ta en woe havve, ut soe dêr wól goed sliepe. En dyt mei har ûnder de geboadens stie sei mei de wissens fon 'e eptege genier: ‘O ja, dot bêd leit bêst.’ ‘Witsto dot no ol?’ frege se bits. Mar un genier wil olles fon waar, wetter, wyn, kealfersmytende kij en laamferstjittende skiep, fon minne grûn en swiere grûn. Nei ienkear daukjen wit ur hûfólle kwórfól jerappels ur fon de trije helje sil en mei ien eag taksjerret ur ut koan en mei ien hôn strykt ur de ko oer 't krús en wit de priis en mei ien noasfól rook wit ur de tigens fon ut nije hea. Wa nimt ut de genier kwea dot ur nei ienkear roedzjen mient de fjoerdóbbe fûn te havven? Wij net, nimmen net, Eelkje, geniersdochter, ek net. Kryge ollinne fwar 't ferstôn dot kij, sinten, bargen, pykestjelpen, houtbulten, ôhondeg rinnende skiep en de nije keunstdóngstruier wól frijd hienen, mar sijsels net, dot dur no neat mear te frijen foel en dus, neffens de ekonomyske prinsypes fon 'e genier, ek net mear frijd wudde koe, wont wot fwar doel soe dot havve, tiidfergriemen en oas neat, de poaters matte yn 'e grûn, en ut weet mat yn 'e grûn en ut spit mat yn 'e grûn, en suchte nogrus en oerlei dot ut efter de óp- en wer tafierde bedsdwarren ek wól hasteg genierswurk wudde soe, en dot se de roede en ut spit wól fernimme soe, mar ûnfakkundeg en eigensinneg óp syn geniersk en dot ut wól spitsroeden rinnen wudde soe mei spitten en roeden en roeden en spitten, dot hij him útspeakje soe en dot sij har gerak net krije soe en dot ut lykwóls net speak rinne soe, wont ut gjit óm de ópbringst: kokjellen, lammen, poaters, sûkkerbyten, noat en bên.

Ut lytse bóllekjeltsje kaam 22 septimber 1920. Teake rekkene út dot

[p. 58]

de jónge oer seizenheal ier nei skwalle koe, en don mei un pear ier ol wot hontaasten dwaan koe, en os ur fon skwalle kaam mei nei 't lôn koe, hij wie don tólve, tretjen, en heit, mócht mun oannimme, wie don ut bêste ô, dot ut plak stie fwar de jónge iepen meidertiid. En Teake rekkene ek efterút nei de 18de jonnewares dût se troud wienen. Ut bên hie mar acht mwanne sitten en wie lykwóls acht pûn en neat net lijereg. Mar mun mwast dêr óm earlek te wêzen nog un wyke bytelle, wont ut wie de tsiende of olfde jonnewares dot se ut bêd ferfean hienen en Teake ut matros óp 'e ûnderlizzers flwórre en dêr de pel óp sljóchte en óp 'e pel Eelkje mitsele en yn Eelkje de earste peal slûg.

Twadde haadstik twa
Gjin ko om e hols

Roeden roedzje en spitten wudde slein, mar waans roede rekket de fjoerdóbbe en waans spit hôd?

Teake Módderklauwer skôge eagen, noas, earen, kin, hier, honnen en fwótten fon ut bên, mar koe de gelykenis mei himsels net ûntdekke. Wól wie ur bliid os oaren fon ut bên seinen: ‘Krekt syn heit!’ Mar, en dêrmei stiek de twivel de kop wer óp, sóks wud oltyten en sûnder bijbedoelingen fon elk monlek bên sein. Sóks seit mun ómt mun sóks jert te sizzen, ek ol lyket ut bên mear óp ut smûgende ôdhynder dot Hille fwar de molkwein hat. Krekt syn heit? Don mwasten jo dur wól even bij sizze waat jo mei dy heit bedoelden, wont óp Teake lyke er net un sprút.

En Teake wist net oft ur de easte west hie bij Eelkje. Hienen oaren har ol jedder oan ut spit reon, roede of oan ut kjetling lein? Fon fammeghyd en fluezen hie Teake olinne bij gerófte jerd. Wot soe hij him letter yn 't sin bringe kinne oer wjerstôn ynjesten en pynlekhyd en skrúttenens fon Eelkje? Hij hie dur net óm tocht ómt ur ut net telde, fwar un genier mat olles wyke en tróch neat lit ur him fon 'e wize bringe. Rint ut mis, don jouwt ur him wrokjend ûnder ut lot del. De hiele wrôd spont no ienrus gear tsjin de genier, dot hat oltyd sa west, en ek juns eigen frouw kin mun net óp oan, mar mun mat mar stil tróch piele, de rjappels matte yn

[p. 59]

'e grûn, en ut simmerweet mat yn 'e grûn, en dur is safólle dot de genier dwaande hôd fon ier oant let.

Lykemin os Teake ómtinken hôn hie fwar de breid en har fammesteat, dût ur ut matros yt ut bedsteed saaide, óp ut matros de pel plotte, dêr Eelkje óp útmeat en fêstnagele, lykemin hie ur ear fwar ut ferhaal dot súntsjes risseljend ómgyng. Ut ferhaal wie ôkómstig fon 'e rûkken dyt ut te Hôlem ópheind en tróchferteld hienen oan 'e bjemmen út 'e montel fon ut Nijtsjerkster tsjerkhôf. Os de wyn de blêden risselje liet, koe mun ut ferhaal jerre, en os de wyn fûûl út see bloes woe ut oer hiele Marem te ferstean. Mar bij froasteg waar os de grûn hud wie en ut hoar wie oer ut fjild, don gyng ut ferhaal bij stive eastewyn oer hiele Nijtsjerk, Maremerbósk en Hôlemerhûkke, ja oant Fiifhúzzen ta. Mar mun mwast dur ear fwar ha, en út risseljen en lispeljen lûden en wudden hiene kinne.

Tsjin Krysttyd, yn 'e tsjustere kwatte dagen, kören un pear Hôlemer feinten de Dúnwei oan 'e Hôlemerhûkke ta en stieken dû de kont út nei Nijtsjerk. Se hiene kwat nei Sinteklaas dien krygen, dur wie gjin wurk mear bij de boer. Se hienen tús ómhóngen, óp 'e bwórren ómdangele, rútspielende frôlju fon 't wurk ôhoden, un pear kear te piksjitten west, yn 't braakhok sitten - heal mei ut doel óm wurk te freegjen, mar dot siet dur net yn, de plûg wie kómpleet, en eins wienen se bliid ta - ienkear un middy oan 't beljetten west, mar dot waad te djoer, un dei nei Ljouwert west, mar wot soe mun dêr útfrette os mun neat fertarre koe, en jitrus dangele, ómhóngen, en har ferfeeld.

De middys fon 'e 22ste desimber wienen se daleks nei yten ut dwarp útstutsen, sûnder duroer te praten en sûnder un doel te stellen. Dangeljenderwize wienen se de Dúnwei óp rûn en njónkenlytsen foelen se yn 'e stap. Dot rinnen óp himsels jûg ol ferdyvedaasje en don wie dur rûnóm wól wot te sjen dot oanlieding jûg ta praat. Dur waad don ek net lang oer redendield oft se fjidder soenen of weróm. ‘Dut mar út?’ ‘Ja.’

De weinmakkerij óp 'e Hôlemerhûkke wie gjin fólk yn te sjen, ek ol dien wurk grif. Un inkele arbeider stie nog te heapbeslaan. Wa syn lôn wie dot? Wa die dêr sa dúvelse let? Dur hie ómmes ol un pear kear knap nachtfroast west, en os dot tróch gyng mócht ut houwiel dur aanst wól bij.

Bij ut Maremerbósk koenen se ôslaan nei Marem, mar se gienen ljevver oer Nijtjersk dêt húzzen en meensken wienen os dot keale ein dyk

[p. 60]

nei de Maremer Griffemeade tsjerke, en bóppedat, wêróm soenen se ut kwatste paad kieze os se fwar 't selde un langer nimme koenen?

Efter óp ut hiem fon ien fon 'e geniersspuitsjes seagen se un frómmeske. ‘Hin!’ sei de iene feint. ‘Kinsto dy?’ ‘Eelkje Westra. Kóm, wij matte rus un praatsje mei har meitsje.’

Eelkje stie mei ien hôn yn 'e syde de feinten ô te wachtsjen. ‘Midje,’ seinen dy freonlek. Eelkje seag se óp en del oan, de iene en de oare. ‘Hienen jim bwadskip?’

‘No, Eelkje, dot sit sa.... Is dur ek honnel?’

‘Wot honnel?’

‘No, knynen, skiep, bargen. Kij ek wól, no Wibe? Feitlek olles wól.’

‘Olles wól, jer,’ sei Wibe.

‘Us heit is net tús,’ sei Eelkje. ‘En wij ferkeapje nammes gjin fee mear, wij ha fretten genôch.’

‘O ja?’ frege Durk mei un úthaal. ‘No, don binne jim grif de jinnegen. De kij binne ier óp kómmen en de helte fon 'e byten en 'e jerappels is óp 't lôn sitten bleon.’

‘Hûfólle fee havve jimme?’ frege Wibe, en hij die de bûthúsdoar iepen en rûn nei binnen. Eelkje stapte efter him oan en Durk lûûk de doar wer efter harren ta. Ut wie smûk dêre. Wibe telde de kij: njóggen stiks. Net ol te grouw en net ol te glônzeg: geniersfee.

‘Hûfólle fregest no fwar dy ko, dy tredde fan bóppen?’

‘Neat. Wij ferkeapje neat.’

‘No nee,’ sei Durk, ‘mar bij wize fon sprekken.’ Hij gyng óp 'e bûthúsbank sitten. ‘Kóm dur rus bij en neam rus un priis.’

‘Jawis, wij kinne dur dochs wólrus oer prate?’ sei Wibe. ‘Wij geane dur bij sitten.’ Hij late Eelkje oan 'e earm nei de bank en gyng sels ek sitten.

‘Os wij norus seinen fon njóggenteg gûne, Eelkje. Hû soe dot lykje?’ frege Durk. Hij skode tichter tsjin har oan en lei un hôn óp har knibbel.

‘Njóggenteg?’ frege Eelkje. ‘Jo matte dy hôn dêr wei dwaan. Sa kin ik net prakkesjerje.’ Durk kloppe har sêft tsjin de binnenkont fon ut bil. ‘Njóggenteg sei ik, ja. No, Eelkje?’

‘Njóggenteg? No, ús heit soe grif hûndet freegje. Meskjin ek wol mear.’

‘Fonsels,’ glimke Wibe. Hij streake Eelkje oer de rêg en kniep fwar-

[p. 61]

sichteg yn har heup. ‘Fonsels, dot soe ur freegje. Honnel is honnel. Mar wot is dy ko wuddeg? Dêr gjit ut óm.’

‘No ja,’ sei Eelkje. Se soe de hôn fon har heupe ôtriuwe, mar de hôn dyt har bil streake stiet har dêrbij yn 'e wei. ‘Jimme matte fon mij ô bliuwe, oas kin ik net prate.’

‘Dot let súver neat,’ sei Durk. ‘Wij havve ut wól oan tiid.’

‘Ei ja wól, de hiele dei wol.’

‘No, hûndet gûnne, tocht ik.’

‘Ja, dot seiste ol,’ sei Wibe, wylst ur har oer flank en bwast aaide, ‘mar do witst sels ek wól, Eelkje, dot dy ko dot net wuddeg is.’

‘Wa makket dot út?’ frege Eelkje oan dot lêbege lûûd.

‘Wa? No, ik soe sizze....’ Hij jekke, wont hij seag dot Durk him fwaroerbûûgd hie en ûnder de rokken Eelkje har kûtten streake. ‘Ik soe sizze: wij jirre mei ús trijen. Dot meitsje wij út.’

Wij dot útmeitsje?’ frege Durk. Hij siet no wer oerein, de hôn óp Eelkje har knibbel. ‘Dot soe 'k net sizze. Wij kin 't wól iens wudde, wiswól, mar de priis fon 't fee yn 't olgemien, dot meitsje wij net út.’ Eelkje fóng de hôn óp har knibbel, mar rekke him ek daleks wer kwyt, wont de hôn glied fjidder oer har bil, en de eigner lei út: ‘De priis font 't fee, dy hinget ô fon 'e fraag en fon ut oanbod. Netwier? Is dur un soad fee oan 'e merk, don sakket de priis. En bóppedot....’

‘Jawis!’ sei Wibe. Hij kniep even fûûlder yn har heupe - ôliedingsmanöövre - en lei tagelyk syn lófterhôn yn har lófterhókse, dyt tróch Durk syn geheister bleatkómmen wie. ‘Osto dêr stjist freeds, mei un monneg rúddege kij, mar do bist ien fon 'e inkelen, en dur is wól fraag, don kinst lykegoed un bêste priis meitsje. Mar ut kin ek beteare...’

‘Hôd no óp!’ sei Eelkje. Dur wie un hôn dyt de binnenkont fon har rjóchterbil streake, en un hôn dyt, wól sa ferriederlek, oer de ûnderkont fon har lófterbil glied, fon 'e hókse oan ut ylestyk fon 'e brûksbókse ta, en un hôn óm har rjóchterbwast of rjóchterheupe, don jir, don dêr, en un hôn oer har rêg en nekke, en ja kaam honnen tekwat óm se óp te kearen. ‘Jimme matte net hyltyten... Wy havve ut oer de kij!’

‘Jawis!’ seinen de baasmonnen tagelyk. En Durk gyng fjidder: ‘En don hinget ut dur ek nog fon ô: hûfólle kij kinst winters oerhôde. Dot hinget jir fon ô. Punt ien’ - de milfinger glûûp ûnder ut ylestek tróch - hasto genôch rûmte yn 't bûthús. Punt twa’ - de wiisfinger gyng ek de bókse

[p. 62]

yn - ‘hûfólle fretten hasto yn 'e skwórre...’

‘Dêr gjit ut óm!’ rôp Wibe.

‘En no lyket mij ta... Sjógrus’ - óm ut goed dúdlek te meitsjen mwasten ringfinger en pink dur ek nog bij - ‘un wiete jest. Ut fee ier óp. No kinst dot lêste gês fonsels meane en stôlfwórje, en dot sille jim ek wól dien ha tink, Eelkje?’

‘Ja,’ sei Eelkje benaud, wont fjouwer fingers kamen neier.

‘Mar dot is oltyt ûnfwardeleg. Wont do hast yn un wiete jest de nonnen fól mei oar wurk’ - streakje, aaie, fiele - ‘Do hast un hûûdfól wurk oan 'e jerappels en byten, en ost don ék nog meane silst...’

‘Dot bliuwt dur don faak bij!’ sei Wibe. Hij hie Durk syn knokkels fernómmen en begûn fon 'e oare kont. Dur wie wot temin rûmte fwar har beiden winleken.

‘Dot woe 'k mar sizze! Stôlfwórje soe bêst kinne, en ek wól út kinne, os ut oare wurk dur net wie!’ Hy gyng heal fwar Eelkje sitten en twóng har mei de eagen, en mei ut skouder, efteroer tsjin 'e bûthúsmwórre.

‘Mar ut oare wurk fret dyn tiid óp!’ sei Wibe driigjend. Ut wie him slagge har bil fonsiden te lûkken en dû lei ur syn knibbel óm har knibbel: rûmte.

‘En fongefólgen begjinst jedder mei hea en kuil. Jedder ost fon doel west hiest. En dus...’

‘Ja mar...’ sei Eelkje. Dur wienen no twa knibbels dyt har knibbels oan kont wrikten en twa honnen dyt har skouders tsjin 'e mwórre trjowen en twa lichems dyt heal oer har hinne hóngen en twa hyte mûllen bij har earen en twa honnen dyt elts tróch un bókse neier kamen. Se hie gjin ferwar, mar dy skoandere ko... en os har heit dur fon jerde... ‘Hûndet, hûndet óp syn meenst.’

‘Och, kóm, Eelkje! Wa soe dij hûndet biede? Tink dur mar óm: de priis sil aanst knap sakje. Dot kin elkenien oankómmen sjen. En de keaplju biede no ol minder os ferlyne ier óm distyt. Wont: do has safólle hea wûn. En do hast safólle kuil. En do rekkenst óp safólle bytekrûden. Moai!’ Ja no, oft ut moai gyng! Twa honnen fermakken har óp dot iene plakje, elk oan un kont, of de iene óp 'e berg en de oare yn 'e fóchtege delte, of de iene oer ut tsjûkker wuddende glêdde knóbbeltsje en de oare út en yn ut wiete gotsje. ‘Mar, do bist jedder begûn mei hea en kuil. De bytekrûden, dot is dij ôffollen. De jerappels: ien stik bûnte, en fwarol

[p. 63]

de lêste tiid, don gjit ut hud. Dot hast mei san wiete jest. En dêróm...’

Mar Eelkje woe de ko net kwyt fwar njóggenteg, ek ol hellen se dur fonolles bij, ol praten se nog sa óp har yn. Se hienen ryklek yn 'e skwórre, en oas koenen se bij 't maityt oltyt nog foer keapje, woe se sizze, mar ‘ik wól 'm net misse’ koe se ollinne mar flústerje, wont se waad dwyl, ut wie oft har ferstôn en gefoel nei dot plakje lûken dêt dy twa dwaande wienen.

‘Mar dot hûgt ek net, Eelkje. Wij wólle dij ollinne mar oan 't ferstôn bringe dot dur takkem maityt temin fretten fwar de bisten is. Bij jim net, meskjin, mar bij de measten wól. En dot betsjut don: un ko durút, of un pear kij durút. En os un hele bulte dot dwaan matte, don sakket de priis. Gjin mis óp. En dot jild don net fwar dy boeren olinne dyt gjin fretten...’

‘Ja... ja...’ hyme Eelkje. Ut kaam, ut slimme, ut fijne, dot oltyt kaam os ien sa mei har die. Se trjo de rêg stiver tsjin 'e mwórre en de fwótten stiver yn 'e klómpen en kniep de knibbels, mar koe ut net rêde, en dêr wie ut dêr wie ut....

‘... don kin jim heit wól sizze: ik ha genôch fretten, os jo gjin hûndet jaan wólle, don gjit ut mar oer, don seit de keapmon: no, don gjit ut mar oer. En don stapt ur nei de fólgjende pleats en keapet un ko fwar tachteg. Sa gjit dot Eelkje,’ besleat Wibe.

Mar Eelkje wie oer de syde siigd yn 'e jermen fon Durk en lei en siet heal óp 'e bank mei de skónken rjóchtút en 'e rôk oan 'e mûl ta. Wibe gyng oerein, Wibe seag ut wyte brûkgefol, strûpt ut ómleech en wie net mear te hôden. Hij knibbele fwar har, makke de gulp los en skode yn har.

‘Wij wólle jim de kij net ûntfytmonje fwar un pear sinten, Eelkje,’ flústere Durk har ta. ‘Wij bedónderje de boel net, earlek net. Mar ut lôn leit dur no ienkear sa hinne. De measte boeren ha gôns fee óp mar ut fretten is dur net neffens.’

‘Ja, suchte Eelkje. Se slûg de eagen óp, seag un prûk hier óp har bwast en die de eagen wer ta.

‘Mar sit dur un keal un?’

‘Ja, ja,’ lústere Eelkje.

‘Sit dur un keal yn dy ko, Eelkje?’ frege Durk jitrus.

‘Ik ljo ut ol.’

‘No, dot feroaret de saak. Meskjin soenen wij dur don fiif gûnne bij dwaan kinne. Ut is óp 'e lêst mar un gekhydsje, wier? Goed, wij ferheeg-

[p. 64]

je ut bod. Fiifennjóggenteg gûnne! No matst taslaan, Eelkje.’

‘Fiifennjóggenteg? Ik ljo noait dot ús heit ut dêrfwar dwaan soe.’

‘Jim heit die ut grif. Jim heit is tûk genôch óm te witten dot san bod him net wer dien wud. No, Eelkje, stean net tsjin dijsels. Wij binne fiif gûnne ómheeg gien, sakje do no fiif gûnne, don binne wij durút. Jir, jouw lók, fiifennjóggenteg gûnne!’

‘Nee,’ lústere Eelkje, ‘nee....’

‘Wot seisto dêr?’ Wibe kaam oerein en knope de brûk ticht. ‘Njóggenteg hienen wij ôpraat, net?’

‘Dur sit un keal un.’

‘Dy ko sit noait un kear un keal yn!’ Hy rûn nei de tredde stôl en beseag ut bist. ‘Dur sit neat yn. Sjóg sels mar. Do hast dij ferneuke litten!’

Durk trjo Wibe Eelkje yn 'e jerms en beseag ut kobist. Hij kaam weróm en streake Eelkje oer ut krús. ‘Sit dur echt wier un keal yn, ju?’

‘Hij hat ûnder de bólle west.’

‘Jawól!’ sei Wibe. ‘Under de bólle! Mar dot seit net olles. Ut kin wól ópbrutsen wêze.’ Hij lûûk Eelkje' rôk óp dot Durk syn gong gean koe. Eelkje ûnfóng him triljend. ‘Net mear dwaan,’ sei se. Mar lytse Durk siet dur ol óp kop en earen yn en fermakke him skoan. En wibe sei: ‘Kóm no, Eelkje, honnel is honnel! Do matst de kónt dur no net út skwórre. Durk hat dur grif fiif gûne óp ta lein, dot no matst taknipe. Fiifennjóggenteg, don hasto un bêste priis en wij un strop.’

Eelkje wist ut net mear. Hûndet woe se havve, en ljest mear. Heit soe grif mear frege ha, mar lytse Durk die ut sa môl en Wibe syn finger siet bóppe yn 't naadsje te kyteljen. Se waad wer dwyl yn 'e hólle. ‘Hûndet,’ lústere ja.

‘Hûndet, bliksem! Hûndet!’ hyme Durk.

‘Gjin gedónder! Wy geane dur tuskenyn: Sónennjóggenteg en un heal,’ sei Wibe. ‘Jir, jouw lók.’ En hij helle de hôn bij ut naadsje wei.

Mar ut wie ol te fier kómmen mei Eelkje, se koe net mear tinke, olinne mar lústerje: ‘Hûndet, hûndet, hûndet.’

En Durk rôp: ‘Hûndet don, ferdómme don, ferdómme.’

Eelkje lústere ‘hûndet’ en Durk rôp ‘hûndet’ en tagelyk kamen se klear.

Durk knope de klean ticht en hólp Eelkje yn 'e brûk. Se lûken har de rôk wer oan 'e ankels ta en setten har oerein óp 'e bank mei de rêg tsjin

[p. 65]

'e bûthúsmwórre.

‘No ha wij ut dochs bêst mei dij makke, net Eelkje? Hûndet gûnne fwar san meager kring. Wij havve dij net bij de poat hôn.’

Wibe nokkere: ‘Nee, wij havve dij net bij de poat hôn! Dot kinst noait oas sizze.’

‘Mar ut wie fonsels mar un gekhydsje.’ sei Durk.

‘Ja,’ sei Eelkje. ‘Us heit soe him ek net kwyt wólle fwar hûndet.’

Se rûn mei de feinten del nei de bûthúsdoar en seag se nei dût se ut hiem ô stieken en de dyk útstapten. Dy kealpju oltyt mei har praatsjes en fratsen, en dot se no krekt kómme mwasten os heit fon hûûs wie.... Mar se hie de ko nog!

De keaplju huften enwar óp 't skouder en laken en seinen grouwe wudden en flybken yn 'e barm.

‘Wisto dot dy mókkel...?’

‘Nee, ferdeold! Wa hie dot tinke kinnen. Mar ferdoarje nog ta...’

Se slûggen de hûkke óm en besleaten óm mar net mear bij de tsjerke lôns te gean, mar dwasoer te stekken nei Marem ut Lang Paad del. Oan ut begjin fon dot paad stie ut lege hûûs wêrynt krekt njóggen mwanne letter un jónkje benne waad oan Teake en Eelkje Módderklauwer.

Dot is ut ferhaal sat de rûkken ut ferhelje.

Wie ien fon dy Hôlemers de ferwekker fon Harm? Dot sizze de rûken net, dot kinne se net wiermeitsje. De skriuwer seit: De posysje fon Eelkje, heal sittend óp 'e bûthúsbank, wie net gaadlek fwar kónsepsje. En bóppedot, seit de skriuwer, ut soe wól ôgryslek tafolleg wêze os un bên óp 'e kop ô njóggen mwanne nei ut sjidzjen benne waad. Dot bart súver noait, wêróm soe ut jir krekt ol barre? Wont un regel gjit tróchstrings olinne mar óp yn syn útsûnderingen. Kloppet eat fólslein, don kloppet ut grif net.

[p. 66]

Twadde haadstik trije

Dur bliuwt gjin moad ferhoalen, ol sille de rûkken ut útbringe, seine de ôden ol, en wij wólle de wjirhyd durfon graag ûnderstreekje. Rûkken krosse olles oer de bwórren; un wuanne mei dur net nei kraaie, de rûk bringt ut út. Mar, mun mat net hinnegean en kear dot sprekwud óm: wot de rûkken útbringe, slagt óp un moad, wont dont hûgt net wier te wêzen. Mun kin fon tinken wól ha dot de rûkken, sûnt se tróch de ôden óp ut stwóltsje set en mei un sprekwud eare waden, nog mear har bêst dien havve óm olles út te bringen wot, hû ferhoalen ek, óp un moadgefol wize koe, en dot se, bang ut yn har stelde betrouwen beskamme te meitsjen en un ferhoalen moad ferhoalen bliuwe te litten, út un hege ópfetting fon har plicht en mei fwarbyldege iver olles oer de bwórren krost havve wot ek mar yn 'e fjitte óp un moad lyke en ol moad en brôn krosse os dur mar inkele drippen bloed floeid binne. Olles wot de rûkken útbringe is nog gjin moad.

De Fiifhústers dyt bij friezereg waar en eastewyn os de grûn hud wie en ut hoar wie oer ut fjild seinen: ‘No kómt de moad út!’ ómt se yn ut risseljen fon 'e deade blêden óp ut Nijtsjerkster tsjerkhôf ut heas kroste bwadskip fon 'e rûkken jerden, hienen dêróm har oardiel te gauw klear. Ut koe, ómt de rûkken sûnt de sprekwuddesamling fon Bogermon jun de earen fon 'e kop krosten, lykegoed loos alarm wêze. Ut gyng lykwóls de Fiifhústers, nog Hôlemerhûksters, Maremerbósksters of Nijtsjerksters óm de wjirhyd, mar óm de smoutste ferzy durfon.

Mar wot ut ómwenjend laag dur fwar oardiel óp nei hood wie óp himsels net wichteg, ut soe wichteg west havve os dot oardiel un beskate bejegening fon Teake en Eelkje en letter fon 'e lytse Harm Módderklauwer ta gefólg hôn hie. Mar dot wie net sa: ut wiene gjin krúddenieren dyt dêre te Nijtsjerk wennen, mar genieren, en dy telle de risping en net de sjidding. En wie Harm net un skoan jónkje? Wa soe don nog brykbekje of skeangnyskje oer syn kómô?

Wichteger wie wot Teake tocht oer ut bên, dot meskjin út un kûkútsaai bret wie. Mar ut mat sein wudde, de twivel pleage him olinne bij ryten, te sizzen os de jónge ut yn 'e kont sette of de boel ferbruide, of, letter, fwar ut wurk weirûn, of mei twa lófterhonnen mar de bek óp 't rjóch-

[p. 67]

te stee tróch Teake bij de lóft lôns segene waad: dot stik fon un blostege ûngelók koe net fon him wêze! Mar os dy buien oerdreon wjinnen en de lóft ópskjinne, mwast Teake him wol langer wot faker bekinne dot de jónge krekt sa frekte dwas en ûnbrûksum wie os hijsels yn syn jónge jirren.

Wot tocht de jónge sels? Hij hat oan syn tólfde ier ta net oas witten os hij wie ien fon syn heit en mem. Dot je yn 'e regel ien fon je mem binne mar dot dur ûnder de heiten ramplesonten fwarkómme, wie him dû nog net bekind. De ienhyd fon heit en mem naam ur fonsels oan. De heit, un domynjerjende fyguer dyt fwótten óp 'e tafel lei en him efter kronten, of sneins un bûk, ferskûlle, dyt hytings die oer dit en dot, en do mast tenei sa en sa, en no hie 'k dij nog sein, en dot lykefólle tsjin mem os tsjin him. Mem jerde bij heit os de sok bij de foet, jerde ek bij him, Harm, mar dochs mear bij heit. Hij fûn har tsjin him oer ynstee fon neist him os heit him ut monnewaar ópsei. Mem lûûk ien lijn mei heit en ferhefte har stim net os heit fon 't bóppeste bwódsje begûn te segenjen en hefte gjin earm óp os heit de riem losgespe en him un pak bruien jûûg. Heit en mem wjinnen ien, heit en mem skieten yn ien poat, mar heit en mem posten ek óp him en wienen ien yn har swarg oer him.

Beppe-Ferwet brocht him oan ut twiveljen. Ja wenne sûnt de dea fon ôde Harm, dyt hómmels weirekke wie yn 'e iere maityt fon '25, wer te Ferwet, har betteplak, en tegelyk mei de ferhúzzing wie har namme feroare, east beppe-pleats, no beppe-Ferwet.

Beppe-Ferwet fertelde de jónge Harm ut ien en oar, of mat mun sizze dot se har inkele dingen ûnfolle liet? Wont de jónge ynljochtsje of fwarljochtsje of waskôgje, dot wie ut doel net. Harm tochte, ut wie wer san ferhaal dêt kop nog stut oan te fynen wie, ien sat beppe se de lêste tiid wól faker ferteld hie, en dêt ur eins mar un hekel oan hie. Wont beppe wie don streakereg en leaf, bij ut skriemerege óm end ô, en fertelde út un skier ferlyne oer dingen dyt Harm him amper of net fwarstelle koe en dêt lykwóls syn oardiel oer frege waad. Os beppe san ûnderwerp oansnie, wynde Harm óp 'e stoel óm en foelen him ollegjerre bwadskippen yn dyt heit him ópdrûgen hie en waskôgings fon mem dot ur óp 'e tiid tús wêze mwast wont heit mwast jûn fwót. Ienkear hie er tús sein dot beppe sókke healwize ferhalen hie dêt ur neat fon snapte en dot se har oanstelde, mar dû hie Teake bij dit en bij dot ferkundege dot, snotnoas

[p. 68]

dysto bist, hij sók praat oer syn mem en de jónge syn bloedeigen beppe yn 'e hûûs net jerre woe, do smwarg eigenwiis stik strónt, ut wud tiid dotsto fon dy frekte skwalle ô kómst, don kinst de klauwen rus brûkke ynstee fon dyn eigenwize bek. Dot sadwaande swijde Harm tenei oer de kluchten fon beppe en brocht olinne de groetnis oer en syn eigen betinken dot ut wól goed mei beppe wie en út en tróch ut fersyk oan heit óm un bakfól rjappels.

Mar óp un kear sjidde beppe twivel oangeande ut bloedeigene fon har beppeskip. Se fertelde un langtrjiddereg ferhaal of prate lûûdóp yn harsels oer ‘jim pake Jurjen’ - wêt, sat Harm onjerre, pake-bósk mei bedoeld wêze soe, wont hij hie un pake te wenjen yn ut Maremerbósk en dy waad tróch beppe-bósk ‘Jurjen’ neamd - en oer jim pake Jurjen syn ‘streken’ mei lônferhierderij, en jim pake Jurjen sym ‘smearlapperij ‘mei túch en fyter dot ur oer de sleat bij un oar óp 'e fwareker dóndere, ynstee fon ut druie te litten en te ferbanen, en dot jim pake Jurjen rus bij jûntyt nei Wotse-Aukje-en-dys heap riden wie en dêr un heal weinfól rjappels stellen hie, en dot jim pake Jurjen un fuillak west hie en nog wie faaks en oltyten de bek fól smwarg praat en dot ur de frôlju net mei rêst litte koe en dot ur syn eigen dochter tenei kómmen wie, en mun wist ferdeold net iens ofsto wól ien fon jim heit bist. Sjóg mij rus oan, jónge! Mun soe ut bêste dur mar fon hoopje. Do lykest oas wól óp jim heit. Ja, súver krekt jim heit dût dot san jónge wie. Mar - en dû klauwde se un pear sûkkerkellen fon ut plússen taffelkleed, en dot woe net wont se spróngen hieltyten efterút - ik kin mij jir better stil oer hôde. Do matst no nei hûûs gean, Harm. Ut wud beppe te drók.

Ut healwize geklets fon beppe bljo bij Harm hingjen, faaks ut meast tróch dot núvere beslút: beppe hie dur eigenlek net oer prate wóllen, hij mócht ut winleken net witte. Hij prakkesjerre duroer nei en woe east havve, beppe hie har fersind, se hie net óp pake-bósk doeld mar óp har eigen mon, pake-pleats. Wont ut heugde Harm dot, dût ur werrus mei mem efter óp 'e fyts nei de pleats west hie, dot dû pake mem bij de lea hôn hie, en dot mem fjoerread óm 'e kop wie, en dot hijsels mem hólpen hie tróch pake mei un bwattersding, un houten hynderke óp tsjillen, fwar de kónt te bûtsen. Eigentlek hie ur dû óp ut stuit tocht dot ut net echt fjóchtsjen wie, ek ol hie ur grimmyteg óp pake ynhuft, mar dy jûûns tús hie mem sawot lilk tsjin heit sein fon: ‘Jim heit kin syn honnen ek net

[p. 69]

iens tûshôde. Ferdómd nog ta! Hij kryge mij bij de hûûd en os de lytsjónge dur net bij west hie, dû mwast ur him ynhôde mar oas, ik wit net wot dur bard wie!’ Harm hie dû nog olles gewoan fûn, wont hij híé mem ómmes hólpen te fjóchtsjen, os heit sóksawot sein hie os: do bist un grutte feint, do matst mar goed óp mem posse. Mar heit kryge un reade kop en rûn durút en slûg de doar efter him ta.

Dêr tocht Harm oan weróm, mar ut slagge him net dur wot oas en wot fjidders bij te fontasjerjen. Pake-pleats hie un stoertske, krinterege en krimmenjerjende ôdkearel west. Pake-bósk wie góller en freonleker, bij pake-bósk hie ur oltyt óp 'e knibbel mócht en pake-bósk hie him feskes leard dyt ur tús net sjónge mócht fon mem. Eins koe ur ut him fon paken hielendol net yntinke dot se mei frôlju wot dienen. Yn 'e ferhalen fon ut skwalplein en de bwórren gyng yt oltyten oer ‘de feint en de faam’. Dy dienen sóks, wont ut wie grutjóngesgedóg. Fon heiten en memmen mwast mun oannimme dot se ut ek nei ut trouwen nog un pear kear dien hienen, wont oas hie mun der sels ómmes net west, mar don wie ut út. Don kearden se har fon 'e fiislakkerij ô, en paken en beppen, no dy wie ut ollong fergetten dot dur sókssawot bestie. Ut wie un bennespul, sa benneg dot je dur olinne mei jónges fon je eigen jirren oer prate koenen, en ek nog olinne mar os je je ferfeelden en neat oas te dwaan hienen.

Dochs, seit de kopijskriuwer, hie beppe-Ferwet net hielendol ûngelyk. Pake Jurjen hie, mar dot wie sa njónkenlytsen ek ol wer fyftjen tweinteg ier lyn, en Jurjen wie dû nog gjin pake, mar stie yn 'e krêft fon syn libben, syn dochter Eelkje wól wot ûnfûûg behonnele. Ut wie ol un grutfanke, don siet se nog faak bij him óp 'e knibbel en heit streake har oer de billen en de jónge bwastkes. En os se nei bóppen gien wie kaam heit even letter te sjen oft se dur wól goed ûnder lei. Ut kaam duróp del dot Jurjen Westra syn dochter fon dût se tólve, tretjen oant dût se un ier of achtjen wie geregeldwei befredege. Sûnder ópsetsin lykegoed, wont Jurjen wist net dot sóks koe bij un frouw, hij hie dur bij syn eigen nea wot fon fernómmen, dy bljo kôd ûnder ol syn streakerijen. En faaks, wa wit, dot ur dêróm syn talinten yn tsjinst fon syn dochter stelde. Dy liet har wól streakje en sêfte knypkes jaan en hóng stil tsjin him oan en waad dur slûg fon. Heit en dochter frijden un bytsje, un gewoane saak yn monneg húshôding, en ut wie ek nog syn jinnegst bên, mócht ur dêr wot ekstra wiis mei wêze? Beppe-Ferwet, dyt ut yn un fertrouwleke ryte fon Eelkje-

[p. 70]

sels jerd hie, mócht ut don smearlapperij neame, Eelkje hood dur neat ton oer en ut die har gjin skea. Krekt oasóm, se learde tús hût ut mwast en learde hût se har rêde koe, en fon 'e ûnderfyningen tús hie se letter ut geniet, wont fon 'e hastege Teake bljo se sa kôd as un stien. Os hij sljipte, swarge sij fwar harsels.

Jawis, beppe-Ferwet hie wól wot gelyk, wont dût Eelkje un ier of achtjen wie, en ut mei Jurjen yn 't bedsteed net fólle mear waad - grauwen en snauwen kryge ur en ‘ôde bok’ waad ur neamd - en dût dy ópslûppen snotbóngel fon Harm Módderklauwer óm Eelkje styke, faaks dêróm nog ut meast, hij woe har net misse, hie ur besocht de bôn tusken ut fanke en him neieroan te heljen mei har syn reafollege en glônzege monlekhyd sjen te litten, óp un oerdei yn 'e healôn dût ut súver te waarm wie óm te arbeidzjen en se wot langer pypskóften. Mar Eelkje hie mar wot fiis sjoen en onjerre dot heit dot ding mar wer bestopje mwast, en se hie de rjowe pakt dût heit oanheldereg waad, wont dur begûn har un ferbôn te skymerjen tusken dot ding fon heit en ut streakjen fon heit oer har billen en liif. Se hie dot oltyten fijn fûn, se waad dur rûzereg en sûzereg fon yn 'e holle en se die ut sels ek wól sóms os se net daleks yn 'e sliep kómme koe, mar se hie nea yn 'e gaten hôn dot ut ‘dot’ wie, dêt mun net oer prate os fanke en dêt mun net oan tocht, mar dêt jónges en mônlju oltyt wól oer tochten en praten.

Fon dû ô ûntwynde se de oanhelderege honnen fon har heit. En fongefólgen fielde dy him tebekset en lei ut dur dêróm mear óp oan, mar mwast yn 'e rekken krije dot syn dochter net langer heite póp wie, mar fólwûksen waad, en un feint hie óm har streakje te litten. En Jurjen gyng de striid óm syn dochter mei Teake net oan: frjemd gjit oltyten foar bij elgen. Hij swarge dot de jóngelju tiid en plak hienen óm te frijen. Dot se ut net dienen wie syn skuld net.

En jitrus: beppe-Ferwet roaide net hielendol mis. Mar har gelyk lei óp un plak dêt se ut net socht hie. Dur wie sibskip, neier os fon pake en pakesizzer tusken Jurjen Westra en Harm Módderklauwer. Waat ek syn heit west havve mei, en nei olle gedachten wie dot gewoan syn eigen heit, hij wûûks óp os un Módderklauwer, waad ynwijd yn 'e geheimen fon módder en dóng, fon kij en hynders, fon rjappels en byten, hij naam de stap fon syn heit en de hôding fon syn heit oer, hij snaude tsjin syn mem lykos syn heit ut die, en hij kaffere óp syn brwórke en suske lykos

[p. 71]

syn heit óp him ketterminte. Ol of net út Módderklauwerssied tyle - mar wjirskynlek wól - hij waad tróch de ópfieding en ut byld fon syn heit dot him bij dei en bij nacht jitfólge en dot ur belykje woe, un echte, yngrevene Módderklauwer.

En tagelyk wie ur oas en mear os un Módderklauwer, wont Módderklauwers klauwden ollinne yn 'e swiere, kliemske grûn fon ut Klaailôn, mar Harm stiek syn klauwen ek yn oarljus bûssen, yn swatte honnel en Joadinnebrûkken. De Módderklauwers hienen sûnt geslachten lyn oltyt kankere oer hege prizen fwar wot se ynslaan mwasten en oer lege prizen fwar ut gemaak, oer ut regear dot har stikke liet oltyt en iveg wer en oer de poletyk, dot se fwar harsels fertaalden yn: smearlapperij. En Harm skóld ek óp graankeaplju en feekwónselders, ek Harm hie ut grouw óp Den Haag en neamde de poletyk un smwarge boel. Mar Harm liet ut net bij kankerjen en skellen, hij die ek wot.

Olle Módderklauwers hienen, lykos nammes hast olle geniers, mar ien doel yn 't libben hôn: genier wêze en genier bljowe. Un sober stik brea fertsjinje fwar un beolegfól wurk, en safólle sparje kinne dot dur krekt genôch wie óm de iene kear un nije ko te keapjen os dur un bist skerp ynkrygen hie en nei de slachter mwast, of un oare kear un nij dak fon twaddehônse ponnen óp 'e skwórre te lizzen os ut ôde fon wonmoed ynenwar nukt wie. En bij einslútten: ut lôn en ut besit, de húzzing en ut beslag, oan 'e ôdste soan oer te dragen, mei lykefólle skulden, mei lykefólle hypteek en mei lykefólle kônsen óm de boel driuwende en de kop bóppe wetter te hôden, en mei krekt deselde, safaak herhelle fermwanning: nea bij un oar, lykos se ut spul sels un fiifentweinteg tryteg ier tebek fón har heit oerkrygen hienen. Mar Harm Módderklauwer besocht fwarút te kómmen en sinde óp middels óm fwar de ôd baaiet - dyt ur os boike ‘pleats’ neamd hie - un echte pleats yn 't plak te setten, un machtege kop-hols-rómp dyt ut hiele Klaailôn beheaskje soe. Wont heaskje woe Harm, net lykos syn heit en paken oer un stikmonneg rûpske hinnen en blostege kjellen, oer erflek stikkene skytkretten en rjappelbakken dyt och sa hoeden óptild wudde mwasten wont oas dóndere de gazen bwaiem durút, mar oer tryteg kij woe ur heaskje en oer nije mesynen en oer un mon of fjouwer fólk. En salangt dy dream net wurklekhyd waad, ûffene Harm him yn ut heaskjen oer brwórke en suske, oer skwallematen, en letter, ôde ljutsjes en Joadinnen.

[p. 72]

Ut klauwerege en ynklauwerege hie Harm fon syn heit en pake Harm. Mar wot ur beklauwe en ynklauwe woe, dot wie oant dû ta bûtten Módderklauwersk eagweid follen. Módderklauwers waden yn módder oanset en yn módder benne. Módderklauwers rúnnen erflek en oant har dea ta, os se fwargoed yn 'e módder kamen te lizzen, mei módder ûnder de neilen, módder yn 'e earen, módder tusken de kjizzen, módder yn 'e mage en módder yn 'e eagen. Mar Harm fage de módder út 'e eagen en seag de wrôd yn.

Dur wie mar ien dêt Harm dot fon oerkrygen havve koe, en dot wie pake-bósk, Pake-bósk hie, os ur steande óp 'e jidkarre nei ut lôn ried en mei de kop yn 'e nekke oer ut fótteljende hynder hinne seag, wot fon 'e grandseigneur oer him. Pake-bósk wie net krintereg en seag net óp oarmons jild. Pake-bósk mócht wól un sûpke en sóng feskes dyt eins net tróch de mesken koenen. Pake-bósk fûn un oar syn rjappels lyke bêst os syn eigen en helle un healweinfól út bwórmons heap. Pake-bósk hie de tsjoen fon ut frjemde en bûttenwênstege oer him, wont hij drûûg oan un touwtsje óm 'e hols un pûdsje óp ut bwast dêt wot ynsiet en dot pake hólp óm noait siik te wudden en gjin ûngemakken te krijen. Harm hie ut rus sjoen dût pake un oare strûpper oan lûûk. Mar pake hie him besward: hij mocht dur mei nimmen oer prate, heit net en mem net, en beppe?.... dy perfwast net! Ut wie un geheim dot gjinien witte mócht.

Heit mwast ur belykje, wont heit wie un opstakel en heit koe ur ollinne oan kont krije tróch lyke sterk en lyke dwas en lyke blosteg te wudden. Mar pake-bósk fereare ur en nei pake seag ur óp. Wont pake-bósk dêr wie wot apats mei.

Pake hat ut him noait ferklapt, mar Harm sil dur aan fon hôn ha of ut faaks wól ret havve dût ur deselde wei ópgyng os pake en de besibbens fon har beiden wot longer wot dúdleker waad. Beppe-Ferwet hie dur nea fon jerd en koe dur net skriemend en suchtsjend oer beare. Dût Harm ut fermoede wie de ôd mon ollang dea en begrûven. Pake-bósk wie Bwarrist.