Trotwaer. Jaargang 11

[p. 285]

Goaitsen van der Vliet
It groanysk pessimisme fan Eppie Dam

Eppie Dam hat ús yn syn earste fersebondel net folle fleurichs te fertellen. Dat docht fuort al bliken út it wat trystige, mar likegoed moaie omslach fan H. Kuiper: tsjin in swarte eftergroon in ljochtere sirkel mei dêryn it skaadbyld fan in minske, foaroerbûgjend boppe in glêde wetterspegel. Of rint er/hja fan ús ôf de dize yn? Yn beide gefallen sil by it lêzen fan de fersen dúdlik wurde dat dizze yllustraasje tige ta de saak is. Fierders is oer de oanklaaiing net folle te sizzen, it boekje sjocht der kreas út. In ynhâldsopjefte mankeart der al oan, mar dat koe wolris wenst wêze by fryske fersebondels. Fierwei de measte fersen ha earder publisearre west yn de jiergongen '75 en '76 fan dit blêd, al in moai skoft lyn dus.

1. Koart om 'e hoeke

De bondel befettet 28 fersen, dy't opdield binne yn in stikmannich skiften. Allinne it earste fers stiet wat op himsels. De measte onderdielen beskriuwe fragminten út it libben, meienoar yn groanologyske folchoarder fan berte nei dea. Dwers troch alles hinne rint as in reade tried de tiid, dy't hieltyd trochtikket en mei gjin mooglikhyd op te kearen is. De minske stiet machteleas. De dichter komt ús hjir fuortendaliks al mei oer it mad yn it earste fers MAITYD '53 (side 5, lêste strofe):

mar doe al
war ik te groat
fo' de summer
ferkocht at ik war
fo' de doad

It fers is skreaun yn it Pompsters en stiet yn de ik-foarm. Nei oanlieding fan de autobiografyske eleminten soe men hast tinke dat Eppie Dam (berne yn '53 te Kollumerpomp) hjir oer himsels op 'e tekst is. Fansels meie wy ús dêr net troch misliede litte, de measte fersen biede genôch romte foar in eigen ynterpretaasje

[p. 286]

Njonken niisneamd fers binne der noch seis skiften dy't lêzen wurde kinne as op harsels steande syklussen. Ik bring se hjir earst ien foar ien op it aljemint. Yn it twadde diel fan dit besprek jou ik wat mear omtinken oan de foarm fan guon fersen.

LYTS BIGJIN, trije fersen oer de iere skoallejierren: 1. hiem, 2. pisje en 3. reiske (Trotwaer 76-1).

‘As soon as you're born they make you feel small’ sjongt John Lennon yn dy syn ‘Working class heroes’. Dat ‘lyts’ fielen hat Eppie treflik werjoon yn pisje (dêr kom ik op werom) en in stik minder yn it hjir en dêr wat stûkjende hiem, oer in bern dat troch syn skoalmaster net earnstich nôm wurdt. Fral yn de lêste strofe foldocht de wurdkar net, it bliuwt dizenich, ek nei faker lêzen.

reiske lit mear de feestlike kant fan de skoaltiid sjen, of alteast dat wat dêr foar trochgean moast. De neitins fan de dichter is net yn it foarste plak mankelyk. It skoallereiske fan doe wie ek mar in besykjen om der noch wat fan te meitsjen. Eppie Dam relativearret, yn dit gefal mei in glimke om 'e mûle (side 8, earste strofe):

songst algeduerigen ‘we zijn er bijna’
mar kaemst der eins noait - út en troch
in sigaretabryk lofts en rjochts in plak -
boek fol beammen en dat hiet dan bosk

As beswier tsjin dit fers soe men faaks oandrage kinne dat it de negative kant neist is, it is net skreaun út de erfaringswrâld fan it bern sels wei. Dy sil ek noch wol wille hân ha, mar dêr is yn it fers neat fan hingjen bleaun. Lykwols: wille hawwe is mar tydlik, wat bliuwt binne de neakene feiten. Hoe't de dichter dêr op syn manier noch wille fan ha kin, hat er moai útwurke (sjoch ek fierderop).

Allinne de rigels (hwat bleau dy/it bêste eins by? ) bongelje wat frjemd tusken strofe twa en trije yn. It doel dêrfan wurdt my net alhiel dúdlik, of it soe wêze moatte om de rym op lyn oan it ein fan rigel twa yn strofe trije mooglik te meitsjen mei help fan de konstruksje... en fierders dy molkbusfol ranja miskyn yn rigel fjouwer. Dy kipet der dochs al wat út fanwegen syn lingte, as wie it wurd miskyn der letter nochris by oanplakt.

Steurend is it ontbrekken fan ynterpunksje. Soks hat allinne sin as sprake is fan in konstante stream fan oantinkens, mar yn dit gefal wurde der tagelyk konklúzjes oan keppele. Beide hjir neamde foarmnuveraardichheden binne fansels net sa slim dat it hiele fers ta weismiten keard is, want it hat oars noch genôch te bieden.

GEAKUNDICH, trije fersen oer âld-Kollum: 1. it brechje fan Kollum, 2. doarpsman en 3. doarpsomropper (Trotwaer 75-5/6). It hollânsktalige fers HET DORP dat oan dizze trije foarôfgiet wol ik ek noch ta de syklus rekkenje,

[p. 287]

as ynlieding. Yn dit fers wurdt nammentlik beskreaun wat in doarp foar syn bewenners betsjutte kin: Eenheid, gemeenschap /en warmte, of, faaks noch wichtiger:... het weten/voort te bestaan met name.

Ferstriken fan tiid hâldt net te kearen feroarings yn. It âlde bewende giet ferlern, tagelyk mei de wissichheden dy't dêr mei gearhingje. Ien wissichhyd bliuwt: de dea. Alle kearen as de âlde mantsjes yn har smeudige petearen op it brechje oer de lining flybke ha, sjogge se hoe't wer in stikje fan harren sels syn wei fynt nei de slûs/fan Dokkumer Nije Silen. De dûbelde betsjutting fan Dokkumer Nije Silen is miskyn tafal, mar hjir tige op syn plak!

Wie de dichter oan't no ta noch taskôger, yn doarpsman wurdt er mei syn eigen stjerlikens konfrontearre (side 11, earste strofe):

om de kiste fan dizze
deade doarpsman hinne
bitaeste wy ússels op forlies
fan tosken en hier

Ien hope bliuwt: dat it neiteam it ‘eigene’ bewarje sil.

NIJBOU, fjouwer nûmere fersen dy't it ‘libben’ yn in nijbouwyk beskriuwe (Trotwaer 76-3).

Dêr't earst in pôle fol fan geheimen lei, hearsket no in nije stiltme. De natoer hat belies jaan moatten en de minsken besykje har oan te passen. Dizze fjouwer fersen binne eins allinne mar sfeartekeningen, gearstald út losse krityske waarnimmings fan de dichter mei in soms fyn ynleine humoristyske ondertoan dy't it ferfrjemdingseffekt fersterket. Wat net foar de kwaliteit fan dizze fersen pleitet is dat it net folle útmakket as hjir of dêr in strofe skrast wurdt. Der binne oars wol aardige fynsten yn ferwurke, lykas de parkiten muzykjend/tsjin in gitaer fan traeljes en de ferliking mei de strakke bou fan in âld fers, mar it gehiel falt wat meager út.

SPOARSYKJE, fjouwer fersen nûmere 1.1., 1.2, 1.3 en 2. oer de natoer dy't skeind wurdt. Der moat plak romme foar de technyk (Trotwaer 76-5).

Op syk nei lêste libbenstekens stjit de dichter op stielen fûgels en de kraanbek dy't/hjir nije hiëroglyfen byt (rym!). Ek dizze fersen binne moai fan taal, mar wat frijbliuwend. Se hiene om my noch wol wat krêftiger wêze mocht, se oertsjûgje net bot.

De syklus VIADUCT, TUNNEL, ROTONDE, KRUSWEI, FJOUWERBAENS en BEAMMEN (Trotwaer 76-2) is wer folle nijsgjirriger. Op it earste gesicht beskriuwe dy it snelferkear, mar as men se wat better lêst, komme de dûbelde: boaiems foar it ljocht. De fersen kinne likegoed oars útlein wurde: se geane ek oer it jachtige libben, de ivich trochdraaiende tiid (ROTONDE) en de eangst foar de dea. Sa moat ik bygelyks al gau oan it trochbringen fan de nacht tinke as de dichter mei in frachtweinfol tiid troch in tunnel rydt.

[p. 288]

De lêste syklus MEI DE JIERREN is it klapstik fan de bondel. De seis fersen ha earder publisearre west yn Trotwaer 76-1 mei as ondertitel (foar Ynskje, fan Eabele).

In âld boer en syn frou sjogge werom op harren libben fol noed en nocht, mar neat is oerbleaun fan wat hja tegearre mei de jierren opboud ha. Treflik beskreaun wurdt it oerlevere wêzen oan de dea dy't op kommende wei is, it iensume wachtsjen. Ek hjir is de dichter pessimistysk: men hie de ein dochs oars ha wollen.

Fuortendaliks al by de earste publikaasje makken dizze fersen in djippe yndruk op my. No mei twa jier dogge se dat noch. Ik soe dan ek graach in antwurd fine op de fraach: wat krekt makket dizze fersen sa treffend? Dat sil it meast te krijen ha mei de wize wêrop Eppie Dam him ynlibbe hat yn de wrâld fan de beide âlde minsken. Sa doed dat ik my earst suver net foarstelle koe dat de skriuwer noch gjin 25 jier âld wie. De tinzen fan de âld boer hat er boppedat werjoon yn in prachtige byldzjende, nei't it liket tige ynspirearre taal. Hy ropt in protte assosiaasjes op en leit ferbinings mei it wikseljen fan de seizoenen. De fersen jouwe my by it lêzen ek it gefoel dat se ôf binne, en dat kin ik fan de measte oare fersen yn de bondel net sizze.

2. Inkelde foarmaspekten

It is faaks wol nijsgjirrich om nei te gean hoe't de uterlike foarm bydraacht oan de ynhâld fan guon fersen. De syklus MEI DE JIERREN, dêr't ik hjirboppe al wakker fan beard ha, kipet der nammentlik ek nei de foarm aardich út. Fiif fan de seis fersen besteane út twarigelige strofen (disticha) fan om-ende-by gelikense lingte, en fers fjouwer is mei syn trijerigelige strofen allike strak fan bou. Beide fersfoarmen binne in soad brûkt troch Rutger Kopland onder oaren yn dy syn bondel Een lege plek om te blijven (1975). Opfallend dêrby is it faak funksjoniel brûken fan anzjômbeminten, of it trochrinnen fan sinnen op de folgjende fersrigel, al of net yn deselde strofe. Wat de funksje fan sok ferskrikken oangiet binne der ferskillende mooglikheden, lykas:

1.

Ynhâldlik, as der troch it spjalten fan in sin in ekstra diminsje tafoege wurdt oan de betsjutting fan dy sin. Dat kin it gefal wêze a. as ien fan de beide dielsinnen noch oars lêzen wurde kin (dûbelde betsjutting). b. as him in ferrassingseffekt foardocht by it lêzen fan it twadde part fan de sin op de folgjende fersrigel (onferwachte betsjutting). c. as ien fan de beide dielsinnen ferboon wurde kin oan de foargeande of as dat sa útkomt oan de folgjende sin, en dêr bygelyks in kontrast mei foarmet (ferbiningsbetsjutting).

2.

Strukturiel. It is meastentiids sa dat eltse strofe yn betsjutting in soarte fan ienhyd foarmet. Sa kin ien strofe in plak, in stuit of in hanneling beskriuwe. In anzjômbemint tusken twa strofen jout dan in oergong oan (a.).

[p. 289]

Itselde soe ek jilde kinne foar inkelde fersrigels (b.).

Fansels kinne guon fan dizze gefallen har ek tagelyk foardwaan.

Ik wol perfoarst net úthâlde dat ik hjirmei folslein bin, mar ik kom der yn elts gefal mei út as ik de fersen fan Eppie der op neirin. It hat my bliken dien dat dy bytiden aardich rûch mei de anzjômbeminten omspringt. Guon binne tige funksjoniel, oare binne alhiel sinleas. As foarbyld nim ik fers nûmer fjouwer fan de syklus MEI DE JIERREN yn syn hiele hear en fear (de rigelnûmering haw ik sels oanbrocht):

Sneintomiddeis rydt de slide foar mei brede
laits fan bûten en fan binnen - hja dogge ús
de doaren iepen, ticht. Iepen, ticht. Wy sitte

prinslik yn 't formidden op 'e efterbank, de
beide famkes by it rút en tuskenyn de tas
mei fris en kofje en âldwiif. De beammen

wiuwe steatlik man, as wiene wy de kening
en de keninginne. Barmgers, bûgjend yn in
hege kraech, giet moai bytiids oan kant. De

bisten foar de sleat, hja balte fan oera en
allélûja, wylst alle boeren groetsje mei de
tomme en de tosken. It âlde hûs - it stiet der

noch. Raffelich reid. De dobbe ticht mei
gers en stikelguod. Ruten blyn fan grouwe
planken - in buordtsje seit dat hjir net

mear to wenjen is! Men wol der út, in bal
leit hjir noch yn 'e sleat - mar och, sa 't
Rindert seit, it rint hjir dea Kofje, fris,

âldwiif. Wy geane wer, de loft bilûkt. De
boeren ha it melken dien, de bisten weidzje
wer. Wy stappe út by twiljocht en by rein.

De bern, hja wolle ha, wy sille stjerre
as in farao mei 't grêf fol skatten as in
laits, in wurd, in topke gers. in weide hea.

It onderskied yn betsjutting tusken de ferskillende strofen is net oeral like skerp, mar mei it beneamen kom ik in hiel ein:

strofe 1.	it ynstappen
strofe 2.	it sitten yn de auto
strofe 3.	it steatlike fuortriden
strofe 4.	de hinnereis

[p. 290]

strofe 5.	de earste yndruk fan it âlde stee
strofe 6.	it omdangeljen
strofe 7.	de weromreis
strofe 8.	it neiwurd

Anzjômbeminten dy't ik yn dit fers funksjoniel achtsje binne:

1.1/1.2:	nei mei brede ferwachtet men in onderdiel fan deslide(type 1b)
1.3/2.1:	wy sitte jout it ein fan de yn de earste strofe beskreaune hanneling oan (type 2a)
4.3/5.1:	nei it stiet der kin men likegoed ferwachtsje net mear (type 1b)
5.3/6.1:	net sterk oanwêzich, mar dochs in oergong. men moat tichterby komme om it buordsje lêze te kinnen (type 2a, faaks ek noch 1b)
6.1/6.2:	nei Men wol der út, in bal tink ik al oan in balspul (type 1b)
6.2/6.3:	bytsje fier socht, mar rigel 6.3 kin as ien sin lêzen wurde (type 2b)
6.3/7.1:	de moaiste fan allegearre, it begjin fan rigel 7.1 kin lêzen wurde as: Aldwiif, wy geane wer (type 1a, tagelyk 1c)

Fan alle oare anzjômbeminten yn dit fers wurdt de bedoeling my net dúdlik. Ik wol eins ek net leauwe dat se funksjoniel bedoeld binne. Dat kin ik my bygelyks alhiel net foarstelle by 7.1/7.2 dy't op my allinne mar steurend wurket. Yn sa'n gefal sil de rigellingte wol de trochslach joon ha, tink. Dat ik it fers lykwols al tige slagge achtsje hat dus mear te krijen mei de ynderlike foarm (de wurdkar ensfh.) as mei de uterlike foarm. Fan in goed trochtochte skruktuer is blykber net san ferlet.

Aardige anzjômbeminten foon ik ek yn de al earder yn dit besprek ôfprinte earste strofe (rigels 1.1 oan't en mei 1.4) fan it fers reiske:

1.2/1.3:	út en troch stiet tsjinoer noait (type 1c)
1.3/1.4:	men lêst yn it earstoan... en rjochts in plak-, sadat ek it earste streekje yn rigel 1.2 funksjoniel wurdt (type 1a, faaks ek noch 1b)

Sa binne der yn de bondel noch wol mear te finen, mar spitigernôch noch folle mear dy't neat dogge. De al funksjoniele anzjômbeminten krije dêrtroch by it lêzen net it omtinken dat se fertsjinje. Hast lyksa springt Eppie om mei de rym. As it him sa útkomt rimet it, bytiden hiel funksjoniel mar meastentiids net.

Ik kin it net litte en nim noch ien fers yn syn hiele hear en fear op yn dit besprek. Dizze kin net faak genôch publisearre wurde:

pisje

dyn lyts wyt pimeltsje
boppe de stjonkende pisbak
fol peuken fan jonges út de seisde
dreamdest dyn dreamen
fan knapen fan pilen
en ûnbidige poelen pisje kinne

[p. 291]

(2.1)

it krobke oer de muorre

(2.2)

kroep dripkjendewei omheech en

(2.3)

knoopke foar knoopke

(2.4)

forburchst dyn lytse ellinde

(2.5)

yn de stiltme fan dyn broekje

(2.6)

- hwat brûze it spielwetter fûll-

 

 

(3.1)

dyn sokken

(3.2)

makken in wiet spoar

(3.3)

nei de tredde ta

Ut dit fers docht bliken dat Eppie Dam bêst in stikje fakwurk leverje kin. Dat stiet as in peal boppe wetter, dêr't ik sa'n wurd om sis. Der is allinne mar goeds fan te sizzen. Eins sprekt it fers wol foar himsels, mar in pear dinkjes dy't mei de foarm te krijen ha wol ik al efkes neame.

De ynhâldlike tsjinstelling tusken rigel 1.1 en 1.2 wurdt treflik fersterke troch it ferskil yn klank: oan de iene kant de fine y-klankrym yn de earste rigel, en dêrtsjinoer de hurde o- en a-klanken yn de twadde rigel.

De ferbining tusken it omheechkrûpen fan it krobke en it tichtknoopjen fan it broekje wurdt lein mei help fan mienskiplike letterrym (acht kear k yn de rigels 2.1-2.3).

Der bestiet in dûbelde tsjinstelling tusken de rigels 2.4-2.5 en rigel 2.6. Yn it foarste plak is dêr fansels it kontrast tusken de stiltme en it brûzjen. De streekjes om rigel 2.6. dy't oanjouwe dat it jonkje efkes fassinearre nei it fûle brûzjen fan it spielwetter stiet te harkjen, wize op noch in oar kontrast: dat tusken de wylde fantasijen dy't dat brûzjen grif yn him opropt en syn eardere tinzen by it ferburgjen fan syn lytse ellinde.

Ek de slotrigels taaste jin suver yn it moed.

Om koart te kriemen: dit is in fers dat yn in listje oan de muorre kin!

3. Ta eintsjebeslút

De bondel MEI DE JIERREN is in echt debút, yn dy sin dat de dichter noch gjin fêste foarm foon hat foar syn poësij. Dêr koe de kwaliteit fan guon fersen wolris fan te lijen hân ha. Der binne hiele goeie by, mar likegoed fersen dy't heechstens de kwalifikaasje ‘aardich sein’ fertsjinje. Strieminne fersen steane der net yn. Men krijt gauris de yndruk dat in fers krekt net genôch neisoarch hân hat.

As gehiel achtsje ik de bondel weardefol, ek fanwegen de konsekwint folhoden tematyk. Mei it each op dy tematyk wol ik dit dichtwurk noch it stimpel ‘groanysk pessimisme’ meijaan. Dit is gjin ferwyt oan it adres fan Eppie Dam, want dy kin it ek net helpe. Hy hat allinne de eagen wat fierder iepen as de measte oaren