Trotwaer. Jaargang 11

[p. 95]

Henk Dragstra
Dei en wei: leafde op it earste gesicht?

Berber van der Geest
Paul Janssen
Dei en Wei
De Tille, Ljouwert, 1978

Dei en wei is in moai útjowne bundel, dêr't de subsydzje wol oan ôf to sjen is. In bundel gedichten en foto's, mar dan wol safolle foto's as gedichten. It noeget sadwaende mear út ta ynsjen as in boek mei neat as tekst, hwant poézij is foar de measte minsken nochal dreech lêzen. Sa rojael as dei en wei trochspekke is mei foto's, om en om sahwat, hat in earste trochlêzen it meast fan printsjebisjen mei dichterlik kommintaer.

[p. 96]

Nou is de bundel neffens it omslach it wurk van Berber van der Geest en Paul Janssen, dus hwat liket wierskynliker of dy moaije jonge frou dy't men op twa-tredde fan alle foto's sjocht is de dichteres? Sachts in Friezinne mei har lange blonde hier, mar net samar in kreaze boerefaem; dêr stiet se to gefoelich foar op de foto, en ek har klean binne fierstomoai en to moadieus om mei ûnder de kij. Se hat al mei it wide Fryske lân to meitsjen, mar net op sa'n manier: Frysk is se grif al, mar se hatek hwat oer har fan ‘import’. Men sjocht har allinne yn 'e hûs, mei de Avenue op skoat, of se stiet ienlik ûnder in wolkenloft in Deux Chevaux (fan har frijer?) of de ûndergeande sinne nei to sjen Hat se de lenhkens fan it wide lân frijwillich opsocht, om ticht by de natuer to libjen mei it lange blonde hier fladderjend yn 'e wyn?

In boeijende frou, en o sa dichterlik, sa dichterlik dat se op har beurt de fotograef ynspirearre hat. Op de foto's sjogge wy har fan alle kanten, de kamera folget har leafdefol, men soe hast sizze, forleave.

Sa liket it boek dus tagelyk in lofsang op it Fryske lânskip en in leafdesforklearring oan in bisûndere frou, tominsten by it earste trochblêdzjen, as we mear nei de foto's as nei de tekst sjogge. Mar komme we op de lêste blêdside dan stiet dêr op 'e foto ynienen neist dizze frou en in man mei in snor (dat moat de fotograef wêze), nóch in frou - ek mei ljocht hier, ek yn moderne klean, mar in stik âlder as de oare It kin net oars of dizze lêste frou is de dichteres en dy fan de foto's hjit dan neffens it byskrift Jantsje Noordermeer. Hwat ien frou like blike twa to wêzen de iene hat de gedichten makke, de oare hat har fotogenike uterlik bydroegen

In foarm fan spesialisaesje dus, dêr't it feminisme miskien biswier tsjin meitsje sil, mar dy't út fotografysk gesichtspunt greate foardielen hat. Wolle foto's en gedichten meiinoar oerienstimme, dan moat de fotograef in seker lyrysk effekt birikke, en dêr lient elke frouljusgestalte har net like goed ta. It visuele byld fan it fotomodel komt dus foar de fotograef mear oerien mei de frouljusgestalte dy't út de gedichten opriist as in portret fan de dichteres sels.

Ut literair gesichtspunt hoecht dit krektlike min ûnforantwurde to wêzen as út fotografysk perspektyf. We moatte ommers by it lêzen fan gedichten likegoed as romans oppasse foar in to autobiografyske ynterpretaesje. De historyske persoan fan de skriuwer of dichter en de fiktive persoan dy't yn in gedicht of forhael oan it wurd is hoege net ien en deselde to wêzen, en meastal binne se dat ek net. Tagelyk moatte we bitinke dat de foto's ek yn scène set en montearre binne, yn har dagelikse libben sil it fotomodel ek wol hiel oars wêze as de frou dy t us op de foto's tomjitte komt. Sa hat de fotograef likegoed as de dichteres gegevens oan de werklikheit ûntliend en dêr in oare, dichterlike, foarm oan jown

[p. 97]

Of it oparbeidzjen fan dichteres en fotograef slagge is, wolle we dus net út ideologysk stânpunt bioardielje: it giet ús om de relaesje tusken de twa foarmen fan kunst: hat de kombinaesje in goed boek oplevere?

In earste yndruk fan in boek is fansels foaral visueel en sa bisjoen oerhearskje yn it boek de foto's. Mar as we de tekst hwat mear oandacht jowe, fine we dêr noch wol sa folle ienheit en kontinuiteit yn. De tekst fan de earste blêdsiden komt op 'e lêste yn útwreide foarm werom; it breidzjen dêr't yn it bigjin noch fol goeije moed oan wurke wurdt is op 't ein útraffele en op in kleaune wuolle. Der wurdt dus in ûntwikkeling, of leaver sein, in opwikkeling oanjown, in tried dêr't we fan oannimme meije dat dy troch alle gedichten hinne rint.

De foto's dy't hjirby forskine wize yn deselde rjochting, al dekke se de tekst net suver: de earste foto's hawwe de foarm fan in knotte jern, it lêste byld is in wollich eintsje tried. De fotograef suggerearret dus earder in knotte jern dy't ôfwuolle wurdtasoarsom. Yn alle gefallen wurdt yn de foto's lykas yn de tekst forbân tusken bigjin en ein oanjown dat alles hwat dêr tuskenyn leit byinoar hâlde moat.

Dat wol net sizze dat alle gedichten sekuer op inoar oanslute, en foar de foto's jildt itselde. Yn de measte gefallen bringt elk twatal blêdsiden in oar ûnderwurp. Mar ál kin men yn de opienfolgjende gedichten in forrin bispeure, dêr't ik it aenstouns noch oer hawwe sil.

Likemin as de gedichten yn in strak forbân set binne falle se op troch striktheit fan foarm. Yn lingte binne se forskillend, en rym en metrum binne net konsekwint tapast. Dochs meitsje se in sobere en biskieden yndruk. De rigels binne koart hâlden, en de gedichten yn harren gehiel ek. In goed foarbyld is it folgjende:

ik wol dy roere
mar it is myn tael
dy't ôfstân skept
myn redenryk gemompel
forbrekt it gefoel
en dat hwat tear is flechtet

Oan it gefaer yn ‘redenryk gemompel’ to forfallen is hjir troch ienfâld en biheining ûntkaem, sawol hwat de foarm oanbilanget as de ynhâld. Al is it ek sa dat de téma's dy't oanroerd wurde net strikt op inoar oanslute, dochs fornimme wy ek hjir in gelokkige biheining, hwant de gedichten stimme yn toan meast oerien. Al fortoane se ek in sekere ûntwikkeling, se komme dochs allegear út deselde gefoelsrjochting, dy fan ienlikens en wémoed. De frou dy't

[p. 98]

ús yn de gedichten tasprekt bilibbet de minskewrâld meast as in ûnwerklikheit. We hearre net folle oer forhâldingen mei oaren, en hwat we hearre bifestiget it gefoel fan werklikens net.

In freon stjert en wurdt bigroeven. In oare nimt ôfskie mei neatsizzende wurden. ‘De waermte fan freonskip is dôve’ - der bliuwt net folle minskliks oer. Men ûntrint de oaren mar: ‘hwat moat in oar jins earmoed kriten hearre’. Sels tsjinoer bern fielt men jin net noflik.

Minsken binne faek in bidriging yn harren ûnminsklikens; de wrâld is oerbifolke en de natuer wurdt fan syn natuerlikens ûntdien: de kimen wurde tichtboud, diken binne rjochtute, grize gatten ‘ôfseame fan spoekebeammen’.

Doch hoecht it sa net, of hat it altyd net sa west. Foaral yn de earste gedichten fan de syklus is der noch hoop dat de langstme nei it minsklike en it natuerlike togearre forfolle wurde kinne yn ‘myn doarp, myn biskûl’. De langstme nei dat plak liket it heimwé nei wat út forline; faeks wurdt dat ek útdrukt yn:

tusken my
en dy oaren
wennet in dream
eartiids berne
en troch myn winsken greatbrocht
lyk mei myn gedachten
rint hja op en sjongt
en yn my
is in stille hoop
dat hja myn libben fier oerlibbet

Mar it is al ironysk dat dy dream ynsté fan de minsken tichterby to bringen krekt ôfstân skept. Sa liket ek de natuer dizze frou to isolearjen:

ik wenje op in ôfstân
heech leit myn wente
dêr waechst in slingerpaed
aloan hjir op ta
mar sikest om in wizer
dan sikest om 'e nocht

de doar stiet altyd oan

Dit gedicht moatte we net allinnich yn in figuerlike bitsjutting lêze. Ek yn de measte oare gedichten giet it om in frou dy't allinnich yn it wide lân libbet. Dêryn stimt sy fan de foto's mei har oerien. Se hat it foarrjocht fier fan de flets en ticht by de natuerto libjen. De oerbifolking fornimt se allinnich as nijs op 'e radio en as bousels oan de kimen. Asters groeie yn 'e tún, bisten libje ticht om 'e hûs: flinters yn 'e hjerstsinne, in hynder yn de rein, fûgels mei ‘it aventûr ûnder de wjokken boud’

[p. 99]

En noch tichterby as de bisten komme de eleminten: de wyn siicht troch de hûs, of ropt de biwenner nei bûten; it reint triennen oer it finster. De greate krêften fan de natuer hawwe mear to sizzen as de minsken mei harren bêste winsken: de sinne dy't ûndergiet stjûrt in deidream, en as men it gûlen net langer ynhâlde kin heint it lân alles op. Fan de novimberstoarm is miskien de bifrijende earlikens to forwachtsjen dêr't de minsken sels net mear ta bysteat binne:

faeks wie it goed
dat in fikse novimberstoarm
ús lea biroerde
en dat ús lyk de beammen
de blêdden fan it lichem foelen

neaken stiene wy
en toanden ús wierhaftich

In ienling, ticht by de natuer, is dizze frou dus, sawol yn de gedichten as op de foto's. Dochs leau ik net dat de oerienkomst folle fierder giet. Hwant al libbet sy fan de foto's op it lân, men krijt net de yndruk dat se fan de kâlde wyn en de rein noch folle to lijen hawn hat. Net dat se altyd like fleurich op de foto's stiet, mar har moaijens wurdt fan de eleminten net oantaest. Fan in novimberstoarm hoecht se noch net binaud to wêzen: se is jong en yn folle bloei. As har feint yn syn Eintsje fuortrydt, is dat sneu foar har, mar hwa't dat lange blonde hier en dy sêfte roune heupen sjocht is net binaud dat se net in oaren fine sil. Se is sa jong en moai dat men har fortriet en har ienlikens net al to earnstich nimme kin. Lit de loften griis en hjerstich wêze, Jantsje Noordermeer is en bliuwt yn earsten in stikje lette maitiid.

Berber van der Geest is dat neffens de foto op de lêste bledside net mear. Net yn de werklikheit en net yn har dichtwurk. It is net foar neat dat de syklus iepent en slút mei it byld fan it breidzjen dat stadichoan fierder úthelle en opwuolle wurdt dizze frou is net sa fier mear fan de ein fan de trie ôf.

It is ek net foar neat dat it boek de titel dei en wei krige hat. Libje is in wei sykje, de wei fan de frijheit dy't we soms in amerij klear foar ús sjogge. Hy wurdt ús wiisd fan ús dreamen, fan in ‘ierdske rop’ yn de wyn, fan fûgels op 'e trek, fan in bern dat hongerich is nei ‘sjen, sjen’. Mar dy wei is net sa maklik to folgjen: men giet ‘woltomoed in stapmannich mei’ mar dan bliuwt men stean, net út 'e rie. Salang as men it noch oan tiid hat om to stean en to oerwegen is it net sa slim. Mar de dei duorret mar koart en it bigjint al to skimerjen.

Der is hast net in gedicht yn dizze bundel dêr't we dit téma fan tokoartsjitten net yn weromfine. De dea stiet foar de doar en loert troch it kaeisgat. Ienris sil men him yn it antlit sjen moatte - as er komme moat, dan better as in freon. Mar

[p. 100]

dat stuit wolle we allegear noch graech hwat útstelle. De frou fan de foto's kin dat, sa wis fan harsels as se ús tusken de grêven wei taglundert. Sy fan de gedichten soe wol wolle, mar de tiid en de eangst hawwe al taslein:

noch sprekke wy
de tael fan d'ierde
mar op ús antlit
hat de dea him al
in hinnekommen boud
longerich sjocht er ta
aenst hâldt er rekkendei

Dy't hjir oan it wurd is hat al in leeftyd birikt dat de dea him net mear fuortleitsje lit. Dat is de fotograef ek dúdlik, hwant de bygeande foto toant in pear rimpelige âlde hannen, danich fan de tiid en it wurk op it lân oanfretten.

Hwa har hannen binne dat nou? De stimme dy't hjir sprekt is net oars as dy fan de oare gedichten: wémoedich en eangstich. Hwant al lit de dea him yn de lettere gedichten dúdliker jilde, ek yn it bigjin fan de syklus hearre wy al oer in ‘swart forline’ en oer him ‘dy't my troch it kaeisgat merkbyt’. Troch alle gedichten hinne hear ik ien oan it wurd dy't it bigjin fan har libbensjoun ûnder eagen sjen moat.

Mar in frou fan dy leeftyd hat sa to sjen de fotograef net folle to sizzen. In moaije jonge frou hat er each foar, in pear âlde hannen ek, mar hwat dêr tusken yn leit is foar him blykber gjin fotomateriael. Dat is jammer. Hwant dat tuskenbeide, net jong mear wêze en net rjocht âld, jowt ‘dei en wei’ krekt it eigene dat it de muoite fan it oandachtich lêzen wurdich makket; in stimme dy't wurch klinkt mar dochs ûnforfolle en dy't dy yndruk sûnder omhael fan wurden bifestigje doart. It wol my net oan dat fan in antlit dêr't ‘de dea him in hinnekommen boud hat’, mar hwerfan't de eagen dochs om earlikens sykje, gjin goeije foto's to meitsjen binne.

Sadwaende moatte de foto's om mei de tekst oerien to stimmen it foaral fan it lânskip en it ljocht hawwe. De hjerstige jounloften en it keale lân jowe de toan fan de tekst goed wer, en de téma's ek, hwant sa as we al sjoen hawwe, komt de natuer út dizze gedichten mei in sterkere persoanlikheit nei foaren as de minsken in persoanlikheit dy't meastal net leaflik is, mar al echt, dat is net to bitwiveljen

De gedichten fan ien dy't ‘op in ôfstân wennet’ sille út harren aerd net op it earste gesicht oantreklik wêze. Leafde op it earste gesicht is mei ‘dei en wei’ wol mooglik, mar dat gesicht heart net by de stimme fan de gedichten. Hwa't fierder sykje wol fynt in doar dy't ‘altyd oan stiet’, en dêrachter in hiel oar antlit, dat him, krekt as in novimberstoarm, net leaflik, mar al wierhaftich toant.