Trotwaer. Jaargang 10

[p. 16]

Jo Smit
It koarte forhael: de ein is der fan wei

Tr. Riemersma, It Koarte forhael.
Ljouwert, 1977.
K.U./Fryske Akademy;
priis: f 15,-

Trinus Riemersma hat hwa't it tinken is mei de Fryske literatuer forrike mei in kostlik boek.

Dat forrykjen lykwols hat hwat dûbelsinnichs, omt in krityske skôging fan in ûnderdiel fan de Fryske literatuer, lyk as dit ‘It koarte forhael’ sjen lit dat der wier wol it ien en oar bard is, mar der inkeld in lyts bytsje is dat bistân is tsjin de krityk; dat der in mannich kearen wol in contemporain nivo birikt wurdt, mar dat der gjin reden is foar jûchhei.

Fryslân sjongt net, it redendielt. It sjongt net, dat wol sizze it is net wêzentlik artistyk en hwat it foar kunst oansjocht is gauris sintimintaliteit of selsbidroch. Ien fan de stikmannich Friezen mei wiere kunstnerspotinsje is Trinus Riemersma. Hy sjongt àl en hy docht dat better as samar redendiele. Al dat lêste biskôgje ik it tredde en fjirde part fan it boek. Dy tredde ôfdieling hjit ‘Oarmans fearren’ en dêryn giet Riemersma nei hwat Benno von Wiese, Klaus Doderer, Hans Bender, Walter Höllerer en Ruth J. Kilchenmann bitocht en biskreaun hawwe oer it koarte forhael en hy nimt dit hânfol Dútsers, omt er mient dat dy mear en better stúdzje fan it ûnderwerp makke hawwe as oare nasjonaliteiten.

Nou moat ik tajaen dat it in heikerwei is en freedzje it genre fan it koarte forhael formeel ôf foar oare proaza-uteringen oer en it Dútsk lient him der wol aerdich ta om de swierrichheden to bimanteljen en ûnformogen foar to

[p. 17]

stellen as djipsinnichheit.

Dochs binne der yn it Angelsaksyske, mar ek yn it Frânske taelgebiet wier wol aerdige en foar in part wiere dingen skreaun oer it koarte forhael. Ik sil gjin foarbylden neame en net bisykje de iene autoriteit tsjin de oare yn it fjild to bringen, hwant sa wichtich is dat allegearre op it lêst ek wer net. De Dútsers nimme mar twa en tweintich siden fan de 306 yn bislach en út it foarwurd docht bliken dat it allegear nedich wie omt it wurkstik diel útmakket fan foreasken yn it ramt fan 'e M.U.-B-stúdzje.

It boek fan Riemersma haw ik in foech fearnsjier mei omtôge, ik haw parten derút lêzen en wer lêzen omt ik eang wie dat wichtige dingen oan my foarby gean soene. Faeks is dat wol sa, it geheim is my net iepenbiere. It aerdichst foun ik de oertinkings fan Höllerer zur definition der Kurzgeschichte faeks wol omt er winliken ôfsjocht fan wier-formele skaeimerken. Op himsels is it lykwols in soun teken as in bisykjen om libbene fenomenen to definiearjen mislearje. It is in oanwizing dat men wier mei hwat libbenens to krijen hat. As ik sels der op ferge wurde soe myn definysje to jaen fan it koarte forhael soe ik sokssahwat sizze as: in biskriuwing fan in foroaring, fan de oergong fan de iene sitewaesje op in oarenien. De trije eleminten hjirút (foroaring, sitewaesje a, sitewaesje b) jowe mooglikheden foar in forskaet fan bihanneling dy 't gâns in typology talitte. Ik soe dat net graech útwurkje, mar ik merk noch op, dat sa'n yndieling noch gâns mear mooglikheden krijt mei derby noch twa forskillende grounhâldingen fan de skriuwer yn to fieren: hy kin wêze de forslachjower of de opgnisser, de moaimakker, om it dûbelsinnige wurd forsierder mar net to brûken. Ta goed bigryp moat ik noch wol even kwyt dat ik de hjir bitochte definysje net sjoch as it ienichste wurd of dat ik him better achtsje as alle oare - allicht net hwant ik haw him net op brûkberens ûndersocht - mar om sjen to litten dat sa'n definysje liede moat ta in theoretysk model, dêr 't dan de libbene fenomenen yn ûnderbrocht wurde kinne. Soks mis ik nammentlik yn it nijsgjirrige lêste haedstik fan it boek fan Riemersma: ‘It forhael ûnder it mes’, side 263-306.

Wol seit de skriuwer yn de ynlieding ta dit haedstik wiere en wichtige dingen. Hy wiist der bygelyks op dat men as ûndersiker maklik fynt hwat men siket en dat it wêze kin dat oare wichtige skaeimerken jin ûntkomme. Ek kin oer nijichheden en apartichheden maklik generalisearre wurde. De remeedzje soe wêze, seit Riemersma, om sûnder acht to slaen op kwaliteit en sûnder to rekkenjen mei foarlopige yndielingen alle forhalen út to slachtsjen en systematysk to biskriuwen.

Dêr lykwols strûpt it op. Dat systematysk biskriuwen ûnderstelt yn elts gefal in systeem, in theoretysk útgongspunt. Dat kin yn it algemien oars net wêze as it theoretysk model dêr 't men - tige foarriedich - ta kommen is. Dêrom hie it wier sin en doel hawn as Riemersma earst syn eigen definysje fan it koarte forhael jown hie mei it dêrút ôflate model, ear't er ús konfrontearret mei de utkomsten fan syn op kaerten setten fan tsien

[p. 18]

skriuwers. By suver eltse systematyk hâldt men yn 'e ein in forgearbak oer mei de gefallen dy't net yn to dielen wiene en hoe fytser dy bijbak is, namsto mear falt der to sizzen foar it hantearre model. Ut it lêste haedstik fan ‘It koarte forhael’ docht bliken dat Riemersma de forhalen op njoggen skaeimerken bisjocht: de yntrige, it hichtepunt, it ynsidint, de katastrofe, it slot, it bigjin, de earste sin, de tiid en it perspektyf.

It is bisûnder boeijend en nijsgjirrich Trinus to folgjen by syn wrakseljen mei dizze eleminten, dy't er bisiket nuet to meitsjen yn faek yntelliginte en treflike ûnder-fordielingen. Oan 'e ein bisiket er in typology to jaen, sadat it mooglik is it greate forskaet fan koarte forhalen to oarderjen en yn to dielen. Dat giet him linich ôf en dochs bliuwt men by eintsjebislút hwat toloarsteld en mismoedich etter. ‘Dat sil 't wol’, tinkt men en dat is fansels gjin adekwate wize fan reagearjen op literatuer.

Dat komt allegearre troch de opset fan it boek, dat yn de earste 238 siden sa folle mear ynhâld hat en dêr't Trinus Riemersma skitteret yn al syn talinten as kritysk lêzer en skôger. Dêr't er ûnbiskromme subjektyf to wurk giet, mar mei kennis, kundigens en smaek, sadat it in geniet is him to folgjen op syn paed.

Yn de Ynlieding (s. 9-28) set de skriuwer mei wisse halen útien hoe't de Fryske literatuer fan de tweintichste ieu him ûntjown hat, hwat it proaza oanbilanget. Yn koarte, tûke karakteristiken wurde de skriuwers tekene en rjochtingen oantsjutten. De Jongfriezen bygelyks wurdt oer alle boegen rjocht dien, mei't har bitsjutting klear nei foaren brocht wurdt en de tokoarten en ambifalinsjes saeklik registrearre wurde. Ek it plak fan 1945 (de Tsjerne-generaesje) wurdt knap fêstlein yn hwat bistribbe waerd, hwat realisearre is en hwat de grinzen wiene. Hieltiten slagget it Riemersma om ek de fisy fan de contemporaine kritisi yn syn histoarysk panorama oan it wurd to litten. De konklúzje dy't it forrin fan syn stúdzje twingend opleit, wurdt oan 'e ein fan 'e ynlieding sa formulearre: ‘De skieding tusken literatuer en biweging en tusken literatuer en lektuer is in feit wurden. De Fryske literatuer hat him loswraksele út 'e bimemkjende earmen fan biweging en kristendommelikheit. Hy stiet dúdliker as ea foar de wrakseling om it nivo’.

It greatste part fan it boek wurdt yn bislach nommen troch it ûnderdiel ‘De skriuwers biskreaun’ (s. 29-238). Yn ôfroune stikjes biskriuwt Trinus Riemersma it forhalewurk fan 26 skriuwers. Hy docht dat binnen in biheinde romte en dochs kompleet; hy sjocht alle wurk oer en hy bihellet der alle eardere krityk by, mar oan 'e ein jowt er klear en dúdlik syn eigen wurdearring. Seis en tweintich haedstikken neffens deselde opset, mar dochs mei sa'n forskaet dat men se maklik efterinoar lêze en derfan genietsje kin. Genietsje fanwegen alle ynformaesje dy't bean wurdt, mar fral troch de styl dêr't dat yn bart en dy't gauris by alle subjektive objektiviteit

[p. 19]

gâns humor fortoant. Iksels alteast haw gauris lake by pregnante karakteristiken of opmerkingen yn 'e flecht wei. It bigjint mei Simke Kloosterman, dy't Riemersma - mei rjocht - ûntmythologisearret, folge troch Brolsma - ‘in skriuwer sûnder yllúzjes’ - en B.R.S. Pollema, dêr't in tige moai opstel oer skreaun waerd. De konklúzje: ‘Men mei sizze dat Pollema grif gjin great stilist en forteller is, mar yn syn earlik biskriuwen fan 'e forlieding en yn syn warskôgjen dêrtsjin is it nijsgrjirrich him dwaende to sjen. En hy is yn syn uteringen grif net heal sa gefaerlik as syn bistriders’ is in moai stael fan Trinus syn komplekse formulearringen.

Marten Baersma kin Riemersma ‘it meast wurdearje hwer't er it minst Baersma is’ en syn oardiel oer Rintsje Sybesma wurdt men it rjochte net fan gewaer. Fan Gerrit Mulder fynt er inkeld Frou foar freeds in goed forhael, hwat mear is as fan Fedde Schurer sein wurdt. Teatske Alzum dêrfoaroer hat in tal forhalen skreaun dy't in karsamling wettigje soene. Dat dit better west hie as in folsleine samling, dy't Diggels in 1965 wie, kin ik by neijer ynsjen wol mei Trinus iens wêze. It stik oer Douwe Kiestra muntet wer út troch treflike karakterisearringen: Kiestra kin op hertforkwikkende wize rûch yn 'e bek wêze, hy is mear in forhalesmiter as in forhalebouwer, hy is op syn bêst as er in lang forhael skriuwt.

Fan Jousma seit Riemersma dat syn hâlding tsjinoer de wrâld dy fan de voyeur is, lykwols de folsleine passiviteit birikt er net. Oars soe de slotsin ek net wêze kinne: ‘Gefaerlik is Jousma miskien net, agressyf is er wol.’ Yn it haedstik oer Bouke Tuinstra hâldt Riemersma him nochal op mei de bigripen novelle, skets en koart forhael. Hy wiist de skets ôf, op oertsjûgjende grounen en konkludearret: ‘It fortrietlike fan 'e skets is dat wy him allinne ynterpretearje kinne as novelle, en dat wol dan meast sizze as forwettere novelle, as would-be novelle, of deagewoan as mislearre novelle’. By Ulbe van Houten konstatearret hy in tokoart oan soasiale striidberens, it wurk fan Sjoerd van der Schaaf rekkenet er ta de folkslektuer. Allegearre formulearringen dêr't men in stikhinne yn meistimme kin. Yn it stik oer Nyckle Haisma seit Riemersma: ‘Allinne oer Fryslân en syn biwenners kin in Frysk auteur mei kennis fan saken en mei bitrutsenheit skriuwe.’ Men kin dit fansels like goed ûnderskriuwe as bistride. De Fries hoecht net thús to bliuwen, hy kin yn Ynje, yn Frankryk, yn Grikelân of yn 'e Ardinnen to lânne komme en boppedat is der gauris mear gelyk as eigen. Mar it hie de muoite wurdich west as Riemersma de koarte forhalen dy't er nou op formele kenmerken hifke hat, ris ûndersocht hie op har ynhâldelikens. Hoe sit it mei it dekor, hoe mei de spylders en ek: hoe mei de problematyk? Hawwe algemien-minsklike fragen soms dochs in Fryske kant, binne der themata dy't navenant mear yn Fryske forhalen foarkomme as yn oare? Mar ik jow ta, it soe in kerwei wêze, dat men jins neiste net tawinskje mei.

Ut it stik oer Ypk van der Fear notearre ik dat literatuer lokkich in frijbliuwende saek is en hwer't it oer Geart Jonkman giet ûnderskriuw ik

[p. 20]

graech dat der in net sa lyts bytsje forhalen oerbliuwt dêr't men wiis mei wêze kin en wêze moat. Ek stim ik him graech mei dat it nivo by de forhalen fan Poortinga nochal hwat wikselet en dat er eins hwat to min skreaun hat om syn talinten op it mêd fan it koarte forhael kennen to learen.

Yn it stik oer Jo Smit wurdt jitris de sin út it foarwurd fan Bisten en Boargers oanhelle en bisprutsen, dy't sei dat de forhalen ‘foar my foaral bitsjutting as eksperiminten yn tael en styl’ hiene. Ik begryp net, likemin as ik doedestiids bigrepen haw, dat dêr drokte om makke wurde moast. Nou noch skriuwt Riemersma: ‘As it Smit wier om dizze fariaesjes yn 'e styl gyng, dan is it spitich dat er dêrfoar it wurd eksperimint brûkt hat, hwant dat moast doedestiids wol gâns forwachtingen oproppe’.

Flauwekul fansels. It wie op 't lêst gjin regear-forklearring, mar in foarwurd en elts koe him fuortendaelks oertsjûgje hoe't it bidoeld wie. It wie it goed rjocht fan de eksperimintelen om har sa to neamen, mar dat koe ûnmooglik bitsjutte dat dêrmei it wurd yn syn normale bitsjutting út it wurdboek skrast wurde moast. Jildt dat foar eksperiminteel, noch folle mear jildt dat foar eksperimint. Hwat hie ik dan skriuwe moatten? Bisyksels? Hwant it wie wier, ik hie krekt Frysk leard en de frage ynteressearre my: hoe kin ik dingen dy't yn my opkomme sa fortelle dat in oar der nei harkje wol. Foar dy ‘oar’, om misforstân foar to kommen tekenet men yn earste (en faeks ek yn lêste) ynstânsje sels en dêrfandinne dat it ek sa slim is om yn to gean op hwat wier in oar (yn dit gefal Trinus Riemersma) seit oer syn smaek foar dit wurk.

It yngeand hifkjen fan Marten Sikkema syn forhalen leveret by Trinus in foarkar foar de oarlochsforhalen op. De wurdearring foar Anne Wadman stiet, yn ôfwiking fan de measte stikken, oan it bigjin: ‘Hwat de wearde fan Wadman syn forhalen útmakket, kin men der tagelyk as biswier tsjin oanfiere. De wearde is dat se ynteiligint en mei psychologyske djipgong skreaun binne en dat de bou oer 't generael perfekt is, hwertroch't se it genre forgelike mei foar de oarloch op in heger plan sette. It biswier is dat de twingende psychologyske analyse en de strakke bou gjin rûmte litte foar it ûnforwachte, it absurde, en de spekulaesjes fan 'e lêzer.’ Wylst ik it dêrmei iens bin telt it negative momint hjiryn foar my gâns minder as it positive: de psychologyske bineijering en de yntrospeksje hawwe har goed rjocht en telle gauris net minder as de forrassingseleminten.

Skriuwend oer Boukje Fokkema komt Riemersma syn formogen om troch literair wurk hinne to krûpen en allerhande geheimen deroan to ûntfytmanjen foarbyldich oan it ljocht. Itselde jildt foar it stik oer Hessel Miedema en in stikhinne ek foar dat oer Reinder van der Leest, hwaens gewoane forhalen Riemersma better foldogge as de eksperimintele en útwrydske. Folslein earlik bislút Riemersma it stik oer Tjitte Piebenga: ‘ik fyn de komposysje net geweldich() mar ik soe net witte hoe't it oars en better moast, sûnder biwende paden to bigean’. Fan Leo Popma konstatearret Riemersma: ‘Al komt it by my net goed oer, dizze man hat hwat to sizzen’.

[p. 21]

De lêste út 'e rige is Trinus sels en de skriuwer biheint him derby ta formele saken, torjocht fansels, en lit foar it oare de ûnderskate kritisi oan it wurd. Ik wol hjir net wiidweidich myn miening oer Riemersma as forhaleskriuwer foar oer sette: by it lêzen fan syn forhalen wurd ik gauris (dat bitsjut dus wier net altiten) meast boeid troch syn eksperimintearjen mei sawol foarm as ynhâld, as troch it foltôge wurkstik an-und-für-sich, dêr't ik sa'n wurd om siz. Oars as by syn romans ûnderskied ik yn dy forhalen tusken dy twa, hoe moat ik it sizze, né, fasen?, ek net, manifestaesjes dan mar. Yn de romans falle forwurkliking en einrisseltaet gear, is de spanning fan kréearjen en kréaesje ien.

By it lêzen fan de forhalen bliuwt der soms oan 'e ein by my in lichte toloarstelling oer, net ûngelyk oan de gefoelens nei it lêzen fan it lêste part fan it boek ‘It koarte forhael’. It greate, earste part bin ik o sa wiis mei.

It boek is knap útjown troch de Koperative Utjowerij, Ljouwert (1977), it is nr. 19 fan de rige ‘Minsken en Boeken’, it is nr. 508 fan de Fryske Akademy. It is treflik korrigearre en dêrtroch falt it op dat it wurd printflater op side 151 (side 107 yn it tolve-tallich stelsel) ôfprinte is as prinflater. Dat kin gjin tafal wêze, mar it is fansels ek net mei opset sin bard. Dus hwat is it al?

Hwat moat ik mear fan it boek sizze? O ja, dat it net yn de Riemersma-stavering mar yn de tradysjonele útjown is. Ik wol der wol by sizze dat ik dêr bliid om bin. It laet net ôf fan de tekst en al is it lêzen fan de Trinus-stavering net ûnmooglik, ik bin to âld om my oars as strampeljend troch sa'n tekst to biwegen. Fansels is it it goed rjocht fan Riemersma en skriuw syn eigen-oanrette stavering, namsto mear om't dy goed trochtocht en radikael is. Beide gjin deiske dingen yn Fryslân, like min as in literair talint as dat fan Trinus Riemersma. It iennichste dér't Friezen gauris radikael yn binne is de driuw ta selsforneatiging. Nou kin men fansels tinke dat Riemersma syn staveringspraktiken dêr ek út fuortkomme, dat er him tokoart dwaen wol as Frysk skriuwer mei syn publyk hieltyd mear to biheinen, mar dat leau ik net. My tinkt, dat syn wize fan dwaen it radikale andert is fan in kunstner dy't sjocht hoe't kultuerbolsjewiken mei gâns foarsizzen fan kommend heil o sokke lytse loartjes draeije. Dit is hineininterpretieren, om it yn 'e tael fan Benno von Wiese c.s. to sizzen, mar ik leau dat ik gelyk haw, al soe de man sels (Trinus bidoel ik, net Benno) my swart op wyt biswarre dat it oars is.

Mar àl tink ik, en dat modifisearret it oardiel dochs wer hwat, dat Trinus sa njonkenlytsen in skriuwer sûnder yllúzjes is, in skriuwer dy't wit dat it Fryske Fryslân gjin gefoel hat foar kunst, dat it net radikael is en dat it net sjongt. En dat Frysk mear hwat is foar M.U.-stúdzje; al woe ik dan dat ophimmele (s. 10 = blykber Holl. opgehemeld) hwat forhimmele waerd ta opstrynt of sokssahwat. Ta dizze abbegaezje, dêr't ik sels fan tink ‘moat dat nou?’, kom ik mei't ik noch hieltiten net formoedsoene bin mei myn ûnbifredige wêzen mei de ein fan it boek.