Trotwaer. Jaargang 9

[p. 304]

Geart van der Meer
Ûnder oaren in bisprek

R. van der Velde len foar it ôfwennen.
Gurbe Rige; BV Friese Pers, Louwert 1976.

Foar mij leit len foar it ôfwennen, de redaksje fan Trotwaer as resinsje-eksimplaer oanbean, en mij as redaksjelid taskikt foar bisprek - in boekje dêr't dizze bisprekker wol hwat mei sit omt Trotwaer hjit to wêzen in ‘Frysk literair tydskrift’, in tydskrift alsa dat him mei literatuer dwaende hâldt: en dus ek mei it krektneamde boekje? Dêr sit him nou de oast. Ut de rounte fan de redaksje sels en ek oars earne wei wol, ha ik wol fornommen dat it wurk fan Rink van der Velde gjin literatuer wêze soe. Dus? Mar lit ik nou fuortdaelk mar sizze hwer't ik hinne wol. Omt ik nou dochs al de pinne op it papier setten ha wol ik de gelegenheit mar to baet nimme om bij it bisprek fan len foar it ôfwennen mij ris goed to bisinnen oer de fraech hwat literatuer nou winliken is, of wêze wol. Net dat ik hjir nou ris even gau in ôfdwaend andert op jaen sil, dat perfoarst net, mar it is altyd goed út en troch ris op dat probleem om to stinnen, en it foarkomt grif flaters dy't je oars samar sûnder neitinken meitsje. Yn it bisûnder wol ik komme op it probleem ynhâld-foarm, hwant dat hat bliken dien - ek yn Trotwaer - ien fan de kearnproblemen to wêzen, dêr't in protte misforstannen oer bisteane. Nei myn bitinken hinget dit probleem op in nausten gear mei de fraech hwat ‘literatuer’ is - ja, faeks is dy fraech al foar it greatste part biantwurde as ek it probleem yn hâld-foarm oplost is.

Dit artikel sit sa yninoar: earst wurdt yn syn algemienens yngien op de fraech hwat literatuer is; yn forbân dêrmei kom ik daelk al op it ynhâld-foarm probleem, om dêrnei bij einsluten, wapene - hoopje ik - mei inkelde foarriedige konklúzjes, len foar it ôfwennen hiel hoeden al of net syn plak to jaen yn de fryske literatuer.

Hwat is literatuer, of better faeks: hokker eigenskippen ha wurken dy't oer it algemien, troch lju dy't ‘it witte kinn’, as literatuer biskôge wurde? Mei dat lêste is de fraech al aerdich minder absolút steld, omt foarst it literatuerwêzen fan in boek net ûnôfhinklik fan it lêzerspublyk fêststeld wurde kin, en twad mar in part fan it lêzerspublyk biskiedend achte wurdt: de minsken mei goede smaek, in slim to omskriuwen bigryp fansels - en elk tinkt fan himsels dat er dy smaek hat. Ik ha mei sin it wurd eigenskippen brûkt omt it doel fan de literatuerwittenskip dochs is, fêst to stellen hwatfoar eigenskippen stikken tael dy't literatuer neamd wurde hawwe. Faeks is it in mislediging foar de lêzer der ek noch op to wizen dat de eigenskippen fan it wurk en de réaksjes fan de lêzer net bitize wurde meije. It sit nammentlik sa: as de foar literatuer gefoelige lêzers troch in boek in biskaet gefoel krije dat

[p. 305]

wij faeks ‘de estetyske ûnderfining’ neame meije, dan hat dat boek eigenskippen dy't dy ûnderfining oproppe - lit ús dy eigenskippen ‘de artistike kwaliteiten’ neame. Mei oare wurden, as it taelgebrûk ha wol dat in boek ‘moai’ is, dan bitsjut dat yn wêzen dat (a) de lêzer it gefoel hat dat wij ‘moaifinen’ neame kinne, en dat (b) it boek eigenskippen hat dy't dat ‘moaifinen’ oproppe. Feitlik binne wurden as ‘moai’ yn in moai boek, en ‘skientme’ yn de skientme fan de muzyk fan Monteverdi tige misliedend, omt hja it forskil tusken eigenskippen fan it objekt en de réaksje fan de observearder fordizenje. It ûndersyk nei de eigenskippen fan it wurk foarkomt brike bisprekken yn de trant fan: ‘dit boek oer in mislearre houlik is noch navranter as men wit dat de skriuwer sels al foar de fyfde kear widner en foar de tredde kear skieden is’. It noch navranter en tryster finen fan it boek is yn sa'n gefal net basearre op de eigenskippen (artistike kwaliteiten) fan it boek, mar op kennis dy't net út dat boek sels to heljen is. Dit jin net hâlde kinnen bij de ynformaesje dy't it boek jin biedt is ien fan de wichtichste ûntspoaringsoarsaken bij lêzers en bisprekkers. Bij it bianderjen fan de fraech nei literatuer is it dus fan bilang der wis fan to wêzen dat (a) it boek goed lezen is, en goed ynterpretearre, en (b) dat de réaksje adekwaet is, basearre op in goede ynterpretaesje en net op in forkearden ien, en ek net biynfloede is troch fan bûten it wurk kommende ynformaesje.

In oar wichtich punt bij ús fraechstelling is: kinne wij wol fan ‘de lêzer’ sprekke. Binne der net lêzers yn soarten? Hjirboppe ha wij al lêzers skifte yn dy mei goede smaek, en dy mei blykber minder goede smaek. Fierders kin men noch tinke oan lêzers út biskate tiden, de 19e ieu, de 18e ensfh, lêzers mei forskillende libbensoertsjûgingen, godtsjinsten, en gean sa mar troch, faeks sels oan froulike en manlike lêzers, jonge en âlde, yntelliginte en oare, en folie net genôch. Yn wêzen: bistiet ‘de lêzer’ wol? Ha wij bij algemiene útspraken oer literatuer eins wol groun ûnder de fuotten? Steane wij net op driuwsân? Binne der wol twa lêzers gelyk? Gjin wûnder dat guon der op út wolle dat allinne in relativistyske literatueropfetting jilding hat, forlykje Bartle Laverman, Trotwaer 1973-4. Neffens him kin in kunstthéory gjin absolute wearden ponearje, alles is histoarysk boun, hwant gjin ien lêzer stiet bûten de maetskiplike en histoaryske réaliteit. Is hjir hwat tsjin yn to bringen, kinne wij yndied gjin hoop ha op in algemiene théory? En kinne wij dus ek net fan ‘literatuer’ yn algemiene sin sprekke? Lit ús hjir ris djipper op yngean.

Laverman lûkt út syn stelling - dy't er fan Adorno hat - de logyske konsekwinsje dat literatuer ek gjin algemien weromkommende, absolute ynhâld hat. Literatuer moat bijdrage ta it trochbrekken fan it kondysjonearre réaksjepatroan fan de minsken, de skriuwer is dus - tink ik - propagandist foar in oare fizy op de wrâld. Laverman skerpet hjir dúdlik syn eardere stelling (Trotwaer 1973-1) ôf dat de skriuwer bijdrage moat ta forbettering fan de maetskippij - dat lêste soe de skriuwer degradearje kinne ta in polityk ynstrumint fan politike partijen, en kunst heart frij to wêzen. Omt it kondysjonearre réaksjepatroan fan de minske historarysk foroarje kin is dus

[p. 306]

de ynhâld fan literatuer altyd in oare. Der is dus gjin basis foar in algemiene literatuerthéory hwat de ynhâld oanbilanget - sa ha ik Laverman alteast bigrepen. Dochs is hjir neffens mij noch net it biwiis levere dat der gjin algemiene biwearingen op ynhâldlik terrein mooglik binne. As wij allinnich nei de forskillen sjogge tusken ûnderskate groepen, maetskippijen, religys nou en troch de tiden hinne, dan kinne wij maklik út it each forlieze dat der oerieristimmingen binne en west hawwe. Histoarisi en kultuerfilosofen ha hjir faek op wiisd. Sjocht de minske him hwer dan ek en hwannear dan ek dochs faek net pleatst foar deselde problemen: dea, leafde, sin fan it libben, it ego en de wrâld, rjochtfeardichheit, ensfh.? Is it bijgelyks net in opfallend feit dat der in forlykjende godtsjinstwittenskip mooglik is, dy't oantoant dat in great tal religys lyksoartich binne. Is bij it ûndersyk nei it folksforhael dochs ek net oantoand dat oeral op de wrâld, troch alle tiden hinne, deselde motiven opdûke? Wis, men hoecht mar de list fan Nobelpriiswinders nei te gean om to sjen dat in bulte al wer folslein forgetten binnen. Dêr soene twa oarsaken fan to finen wêze: de skriuwer hat blykber témas keazen dy't tofolie tiidboun wiene, òf hij hat in foarm keazen dy't net mear oansprekt. Op foarm kom ik noch. En bij de skriuwers dy't tiids tosk trochstien hawwe falt it op dat kritisi, al hoe dizenich soms ek, fakentiid úthâlde dat dêr de eigentlike, djipste problemen fan de minske bihannele wurde. Hoe moatte wij trouwens forklearje dat literatuer fan mear as 2000 jier âld ús noch altyd yn de bisnijing hâlde kin? Tink oan Homerus, it Gilgamesj-epos, Euripides, de Vedyske literatuer. Wis, in oare wrâld as uzes wurdt dêr skildere, mar der moat oerienkomst wêze, oars soene wij der gjin niget mear oan ha kinne - deagewoan omt wij it net fetsje soene. Mar dat dogge wij all Gilgamesj, op syk nei de ûnstjerlikheit, binne wij, is de minske, ‘de wyn neidravend’. ‘Gilgamesj, hwer moatstou sa hurd hinne? It libben dêrst om sikest silst nea fine. Doe't de goaden de minske skoepen ha hja him ek de dea taparte, mar it libben ha hja sels houden. Hwat dij oanbilanget, Gilgamesj, wêz net bang to iten hwat dij haget, wêz fleurich en dounsje, nacht en dei, dei en nacht, genietsje fan it libben. Lit dyn kiean skjin wêze, waskje dij mei koel wetter, krûp it berntsje oan dat syn hantsje yn dines hat, en meitsje dyn frou lokkich yn dyn earms: hwant ek dit is de minske taparte’... Gilgamesj: ‘Hoe kin ik rêstich wêze, kalm bliuwe, as myn freon Enkidu, dy't ik leaf ha, ta stof forgien is, en iksels ek stjerre en foar ivich yn de ierde bidobbe wêze sil?’. Sprekt - oer in kleau fan mear as fjirtich ieuwen - hjir net de minske fan alle tiden? Ik leau dat it net fier bisiden de wierheit is to sizzen dat troch de tiden hinne literatuer deselde motiven brûkt hat - yn wêzen is hjir dus in oerienkomst mei it al neamde folksforhael oan to wizen. En dat is ek net sa bjusterbaerlik. Literatuer wurdt troch minsken makke en giet oer minsken - en de minske is yn wêzen net safolle foroare yn de pear tûzend jier dat (skreaune) literatuer bistiet. Ik tink dat ik Bartle Laverman op de helte tomjitte komme kin. Literatuer is altyd wer oars, mar as men djipper sjocht binne der altyd wêzentlike oerienkomsten.

[p. 307]

Itselde jildt foarm, dêr't ik nou op komme wol. Ek hjir liket Laverman yn earste opslach it gelyk oan syn kant to hawwen. Elke pearioade, elke greate skriuwer hast hat wer in oare foarm, in oare styl. Mar ... it feit dat ik it wurd pearioade brûkte tsjut der al op dat der yn elk gefal tiden yn de skiednis west hawwe dêr't foarm moai konstant west hat. Fansels, foroaring hat der - foaral yn ús westerske kultuer - altyd west. Likegoed, kin men ek hjir net sizze, lykas bij de ynhâld, dat it dochs altyd itselde is? It wol mij net oan dat de estetyske ûnderfining 2000 jier lyn folsleine oare formele oarsaken hawn hawwe soe as hjoeddedei. Dat wol yn it earste plak net yn mij del omt ik net leau dat de minske sa'n duvelskunstner is dat er om folslein forskillende formele redenen safolle forskillende kunstwurken út fier útinoar rinnende tiden moai fine kin. Is it ek net sa dat it yn in gefal as muzyk, dochs wol de formele kunst bij útstek, mooglik is om muzyk út foarbije tiden en út oare kultueren moai to finen? Der giet wolris hwat tiid oerhinne foar't it safier is, men moat earst de ûnbiwende patroanen ûntdekke, de kaei ta de struktueren fine, mar dan kin men ek genietsje fan midsieuske missen en ragas út India. Ik leau dat wij net forjitte moatte dat de foarm net in konkreet ding is, mar in abstrakt oarderingsprinsipe - dat mei oare wurden twa foar it each folslein forskillende saken in folslein identike foarm ha kinne. In parallel út de wiskunde kin dat faeks moai yllustrearje: de rigen 4, 8, 16, 32, 64 en 3, 6, 12, 24, 48 ha sa't liket gjin inkelde oerienkomst. Lykwols, it oarderingsprinsipe is folslein identyk, de foarm dus. Beide rigen binne opboud troch deselde operaesjes ta to passen: nim in getal, formannichfâldigje dat mei 2, formannichfâldigje dat wer mei 2, ensfh. Soks bisykje neffens mij de literatuerthéoretisi ek: hja wolle witte hwat yn de forskillende genres, faeks sels yn de literatuer yn it algemien, it ûnderlizzende oarderingsprinsipe is. Dat op dy fraech noch lang net in definityf andert jown is wol net sizze dat dat net mooglik is. It liket mij yn elk gefal in tige fruchtbere hypothese ta om to ûnderstellen dat dat oarderingsprinsipe der is. Ek hjir moatte wij wer réalistysk wêze en Laverman op de helte tomjitte komme: wij moatte relativearjend to wurk gean as it om saken oan it oerflak giet, mar net as it om de djippere, ûnderlizzende eigenskippen giet.

Foardat ik fierdergean mei inkelde opmerkingen oer it probleem foarm-ynhâld, moat ik noch even yngean op de stelling fan Laverman dat kunst as funksje hat it trochbrekken fan it kondysjonearre réaksjepatroan fan de minsken. Neffens mij is dit in bûtenliterair kritearium: de funksje fan kunst is dat it kunst is, d.w.s. dat it de estetyske ûnderfining toweech bringt. Dat is hwat oars as ‘moaifinen’ yn de forwettere bitsjutting; kunst kin in minske oant yn it djipste skokke en dochs it estetyske gefoel meibringe. Hij kin ek skokt wurde oant yn it djipste fan syn siele troch datjinge dat net kunst, en it estetyske gefoel ha sûnder skokt to wurden (bgl. troch in leafdesgedicht). De kunstner bisiket faek troch syn kunst de minsken in biskate fizy op de wrâld of hoe't dy wêze moat oan to praten, mar dat is net de artistike funksje fan in kunstwurk. Wie dat wol sa, dan soene kunstwur-

[p. 308]

den út earder tiden, dêr't de tendins nou folslein irrelevant fan is, ús net mear boeije kinne as kunst, en soene wij ek net it estetysk gefoel ha kinne bij kunst dêr't bgl. de politike strekking ús net hielendal fan oanstiet. As wij dan ek noch it wurdtsje ‘polityk’ foar tendins sette, en dêr wol Laverman eins dochs hinne, dan komme wij al gau torjochte bij kunst as definiearre troch totalitaire steaten, hwerfan't de lieders meast net witte hwat se oanmoatte mei kunst dy't gjin dúdlike tendins hat - soks wurdt dan mar ûntaerde neamd, of dekadint of... nou ja, dêr giet men hinne. It is fansels wol wier dat altyd al in protte kunst brûkt is as propagandamiddel, en dat de bidoeling fan de kunstner him faek grif ynspirearre hat ta greate artistike prestaesjes, dat mei allegearre wier wêze, dy funksje is in ôflate funksje dy't net oanwêzich hoecht to wêzen. Biskôget men in formele kunst as muzyk, dêr't neffens mij de tendinsfunksje útsletten is, omt neat forstanlik ynhâldliks meidield wurde kin, dan sil men ynsjen dat yndie de funksje fan kunst net dy fan propagandamiddel is.

Foarm-ynhâld. Yn it bigjin ha ik sa losjeswei sein dat ik efkes it probleem foarm-ynhâld bihannelje soe. Dat is makliker sein as dien, hwant it is in yslik probleem dêr't noch lang gjin klearrichheit oer is. Der wurdt meastal beard dat it al oplost is, of dat der yn elk gefal mei dit bigripenpear to wurkjen is, al binne se net definiearre. Ik liket mij de baes ta en jow hjir inkelde punten wer út in artikel fan Roman Ingarden (Das Form-Inhalt-Probiem im literarischen Kunstwerk; Helicon 1938, I, 1-2) dat it probleem filosofysk oanpakt en oereidet. Neffens Ingarden is de kearnfraech (1) hwat is eins foarm, hwat is eins ynhâld, en fierder (2) hokfoar rollen spylje se, en hinget de wearde fan it kunstwurk fan it iene, it oare, of fan beide ôf?(3) hokfoar ‘wearden’ fynt men einsyn kunstwurken, binne der ûnderskate soarten wearden?; (4) binne estetyske, of artistike wearden in apart soarte wearden, of binne se werom to lieden ta oare, bgl. ethyske wearden?; (5) kinne de wearden neamd yn (4) ûnôfhinklik fan bgl. ethyske wearden bistean? Dus kinne se selstannich bistean?; (6) binne estetyske wearden ûnôfhinklik, d.w.s. wurde se greater of lytser neigeraden oare wearden net of al optrede?; (7) is der in hierarchy fan wearden, en kinne se wol forlike wurde? Stik foar stik nijsgjirrige fragen, mar op allegearre kin hjir fansels net yngien wurde, hoewol't inkelde hjirboppe al sa'n bytsje oan de oarder west ha. It foarm-ynhâld probleem lykwols sels noch net. Der binne op it gebiet fan de filosofy - alwer neffens Ingarden - forskate opfettings. Ik neam hjir de neffens mij meast nijsgjirrige op: (a) ynhâld is de stof, de matearje, bgl. it moarmer fan in byld, dat dan in biskate foarm hat (Aristoteles); (b) ynhâld is it gehiel fan biskiedende aspekten, eigenskippen; foarm is de wize fan biskieden, de struktuer fan de eigenskippen (Husserl); (c) ynhâld is de dielen, de eleminten fan in saek; foarm is de relaesjes dêrtusken; lykwols is de relaesje diel-gehiel neffens Ingarden lang net dúdlik, en boppedat wurde yn dizze opfetting faken diel en eigenskip bitize (positivisme); (d) ynhâld is datjinge dat bistiet, foarm is hoe't it bistiet. Yn

[p. 309]

dizze opfetting kin oan in ynhâld forskate forskillende foarmen takend wurde, sûnder dat de ynhâld foroaret; (e) foarm is datjinge dat konstant is, ynhâld kin foroarje, bgl. forskate ynhâldlik forskillende wurken kinne dochs deselde foarm ha; (f) foarm is hwat mei de sintugen waernommen wurdt, ynhâld hwat dêrút konkludearre wurdt as bidoeld, nim bgl. in skilderij: de foarm is it doek mei kleuren, de ynhâld hwat it skilderij ‘foarstelt’; (g) ynhâld is it materiael, de grounstof (‘Rohstoff’), foarm hwat de kunstner skept út it materiael, de grounstoffen.

Dizze list is net folslein mar liket mij de meast nijsgjirrige opfettings wer to jaen. Ik leau dat ingarden gelyk hie mei net to bisykjen in definityf andert to jaen, mar to folstean mei in bisprek fan de ûnderskate opfettings. Persoanlik lokje opfettings (b) en (e) mij wol oan, dy't fansels ek strike mei de opfetting dy't hjirboppe forkundige is, dat it ntl. mooglik wêze moat ûnderlizzende, konstante, foarmen, patroanen to finen. Lykwols is de kearnfraech, hwat foarm en ynhâld eigentlik binne, noch net oplost. Yn elk gefal binne se net ûnôfhinklik fan inoar - foarm sûnder ynhâld bistiet net, en ynhâld sûnder foarm likemin. Dit liket yn striid mei myn stelling oer muzyk as formele kunst, mar is it net: ek muzyk hat ynhâld. In ynhâld dy't lykwols net en nea yn wurden to heinen is: de foarm fan muzyk is útdrukking fan in gefoelsynhâld, in stimming. Wiere muzyk kin gjin forhaeltsjes fortelle, gjin filosofy jaen, allinne de stimming suggerearje en oerbringe dy't de komponist der yn lizze wollen hat. Beethoven hie gelyk doe't er bij de Pastorale oantekene dat yn wêzen dizze symfony net ‘fortelt’, mar muzyk is dy't stimmingen fan de toandichter oerdraecht. Mar nochris de fraech: hwat is foarm, hwat is ynhâld?

Lit mij ris in andert bisykje, op gefaer ôf dat ik in skamper meitsje. Foarm sûnder ynhâld bistiet net, sei ik hjirboppe. Hwerom net? Omt yn myn opfetting foarm eat is dat de minsken waernimme, as waernimmers oanbringe, sjogge, ûntdekke. Hwa fan ûs hat net ris de ûnderfining hawn dat er in foto, plaet of skilderij seach dêr't er kop noch sturt oan fine koe... oant er ynienen seach hwat it foarstelde? Foár dy ûntdekking wie it in foarmleaze seary visuele yndrukken dy't er hie, dêrnei hiene se foarm - hie alles syn plak krigen. Eat bigripe is yndie eat bi-gripe, fetsje. In folslein frjemde tael is foar ús foarmleas, in kakofony, in gaos. Forstean fan in tael liedt ta en komt ek wer fuort út bi-gripen fan de foarm fan dy tael, it ûnderskiede kinnen fan lûden, wurden, sinnen. Bilangryk yn myn opfetting is dat foarm net bistiet sûnder waernimmer, dus waernommen wurdt, waernommen foarm is. Foarm is alsa in produkt fan de minsklike geast. In forfallen ta in ekstreem relativisme en subjektivisme wurdt foarkommen troch de ûnderstelling dat alle minsken likernôch gelyk waernimme, én de ûnderstelling dat prosessen yn de harsens oarsaken ha kinne dy't der bûten lizze, bgl. in stik biharke muzyk wurdt foroarsake troch lûdstrillingen, in boek is bij einsluten allinne mar papier en inket sûnder lêzer. Ik meitsje hjir dus wer it forskil tusken oarsaken dy't bûten de minske lizze, en dy't

[p. 310]

objektyf, ûnôfhinklik, bistean kinne, en gefolgen fan dy oarsaken, dy't dan de harsensprosessen binne. Foar it gemak wurdt faek beard dat dy oarsaken foarm ha, en dat kin gjin kwea salang't wij goed biseffe dat it bigryp foarm yn dy sin feitlik gjin doel hat. Mar as foarm eat geastliks is, moat it fansels noch wol goed ûnderskieden wurde fan ynhâld. Boppe is al sein dat foarm ynhâld implisearret; implisearret ynhâld ek foarm? Nei myn bitinken al: it bigryp ynhâld sûnder foarm liket mij net goed mei to wurkjen, ik kin mij alteast gjin foarstelling meitsje fan ynhâld sûnder foarm, en ik sil útlizze hwerom. Lit ús de fraech ris hwat oars stelle: is tinken (ynhâld) mooglik sûnder foarm (tael, taeltekens)? Neffens mij net, en dan ha ik selskip fan ien as Russell, dy't dy fraech ek stelt. Russell neamt noch it foarbyld fan dat men mient dat men noch ien stap sette moat om ûnder oan de trep to stean, en dat men dan de foet mei in klap op de groun set omt men der al wie. Achterôf kin men dan sizze: ik miende dat..., mar dat is in verbalisaesje dy't letter pleatsfynt. Datjinge dêr't it in verbalisaesje fan is kin men amper tinken neame. Yn elk gefal bitsjinje alle hegere foarmen fan ynhâld har fan foarm, yn dit gefal tael. It iennige dat men noch sizze kinne soe is dat deselde ynhâld yn forskillende foarmen getten wurde kin, hwant de iene tael kin yn de oare oerset wurde. Hjiroer is lykwols nochal hwat strideraesje: der wurdt faek sein dat oersetten mei 100% bihâld fan deselde ynhâld ûnmooglik is.

In definysje fan ynhâld doar ik net oan, mar fan foarm wol ik it eins al weagje: foarm is (de patroanen fan) it materiael dat ynhâld oannimt, mar is net lyk to slaen mei dat materiael. It materiael tsjinnet altyd ta kommunikaesjemiddel, hwant sa kin ynhâld allinnich oan oaren meidield wurde. Is yn it gefal fan taelkunst de foarm dus de tael mei syn patroanen en lûden, wurden ensfh.? Né, eins net; in protte taelforskynsels soe ik net foarm (yn ús bitsjutting) neame wolle. Sa is tael nou ienris: de stiet foar reade, en reade foar roas yn de reade roas. Sa is de folchoarder yn it frysk nou ienris. Foarm is it net, stel dat it de roas reade west hie, dan hie de bitsjutting net oars west. Foarm is datjinge dat brûkt wurdt om ynhâld stal to jaen en oer to dragen: de forskillende mooglikheden dy't der binne yn de trije wurdtsje de, reade, roas hwat de folchoarder oanbilanget binne net binutte. Der is mar ien mooglikheit, en dêrom is dit forskynsel fan oarder in feit, mar gjin foarm. Bij it sykjen nei foarm moatte wij prebearje út to finen hokfoar taelfeiten yndie foarm binne.

Wij binne nou bij in trijedieling oanlanne: taelfeiten, foarm, ynhâld. Omt literaire kunst kunst is mei men forwachtsje dat taelfeiten dêrre biwust en mei sin brûkt wurde. Bij it wenstige taelgebrûk ha wij ornaris gjin omtinken foar it medium, bij literair taelgebrûk wol. Dêrút folget dat it persintaezje taelfeiten mei foarm bij literaire kunst heger leit as yn it gewoane taelgebrûk. Yn 'oant kaem de koarte delstap yn ‘e dea’ (D.A. Tamminga, In Memoriam, s. 17) wurde folchoarder en ritme brûkt foar in spesiael doel; elke fryske sin hat folchoarder en ritme - hjir binne se foarm, net inkeld feiten. Mei de

[p. 311]

wurden, tsjinje hja hjir om ynhâld stal to jaen. As in dichter rym brûkt, en it is net dúdlik hwerom, dan wykt er ôf fan de wenstige taelfeiten, it wenstige taelgebrûk. Dat suggerearret foarm, mar is it yn sa'n gefal net. Dat wie myn biswier tsjin biskate forskynsels yn De Iken fan Dodona fan Daniel Daen (sj. myn bisprek yn Trotwaer 1976-6). Rym wie dêr neffens mij gjin echte foarm, mar faek kleare opsnolkerij. Taelfeiten dy't wol foarm wiene ha ik oan de oarder steld yn Trotwaer 1976-2, yn in bisprek fan in gedicht fan Tsjêbbe Hettinga.

Gearfetsjend: ynhâld nimt foarm oan, en foarm is in ûnderdiel fan it folsleine kompleks forskynsels dat ynhâld implisearret.

As ik nou lang om let ta myn doel kom en it ha sil oer len foar it ôfwennen, moat ik - fanwegen al it boppesteande - de fraech biantwurdzje oft yn dit boekje de foarm en de ynhâld sadanich binne dat wij sizze kinne: dit is literatuer, of skaeit der nei út. Der binne fansels forskiilende gradaesjes fan literairens mooglik. Bij in bondeltsje as ditte moatte wij der rekken mei hâlde dat de ‘stikjes’ dêryn net bidoeld binne as koarte forhalen yn de wenstige bitsjutting. Forhalen komme der wol yn foar, mar dan faek yn in ramt. Dat ramt is meastentiids de opmerkingen oer it kafélibben dêr't de forhalen loskomme oer brike setten, oer earder tiden, de minnichheit fan foar de oarloch, tragykjes fan nou, ensfh. Yn in protte forhalen is de skriuwer sels oanwêzich as observearder, nimt faek aktyf diel oan de petearen, en is gauris de persoan oan hwa't it forhael forteld wurdt. Der binne útsûnderingen lykas Krystforhael, dêr't it forhael wol oan in persoan forteld wurdt, mar hwer't dy persoan net perfoarst as skriuwer nei foaren komt, en hwer't dy persoan sels ek gjin wurd seit. Krystforhael hat ek gjin ynlieding dy't foarôf giet oant it eigentlike forhael. It is dan ek homogeen fan opbou - fan bigjin oant ein is it téma de minnichheit fan earder, de oerfloed fan nou, en de manier dêr't in snotnoas as Douwe dy oerfloed op misbrûkt, neffens de forteller dan, troch mar sigretten heal op to smoken en kwartsjes yn de jukebox to triuwen, wylst ironyskemôch de forteller sels ek net swak bijspilet as it op jild útjaen oankomt troch in aerdich bidrachje oan útsmiters en pilskes to oarberjen. Oars is it bijgelyks mei Pak Spikers, hjir is der wol in ynlieding ta it eigentlike forhael. De fraech is oft de homogeniteit fan it stikje hjirmei forlern giet. Tématysk wol hwat omt it kaertspyljen fierder net folle mei it forhael to krijen hat. Lykwols is it kaertspyljen en hwat der foarfalt de oanlieding ta it folgjende forhael, en is sadwaende de ienheit op in oare wize dochs noch - oant op in hichte - biwarre bleaun.

Hjir bin ik op in probleem stjitten dêr't de skriuwer fan soksoarte ramt-stikjes in oplossing foar fine moat; hoe kin er it ramt en hwat der yn past ta in ienheit smeije? - as der alteast in ramt is-. Yn Geitsje passe ramt en forhael inoarren net, om in foarbyld to neamen. De hiele earste side oer Ben Cremer is op himsels noch wol humoristysk, mar stiet tématysk bûten hwat der folget, is sadwaende dan ek gjin echte ynlieding. In moai foarbyld

[p. 312]

fan in ienheit tusken ynlieding ta it forhael en it eigentlike forhael sels - in forhael dat folle koarter is as de ynlieding - is Segen en Gunst, hwer't it foarfal yn de ynlieding achterôf syn forklearring fynt yn it forhael. In oar foarbyld fan in aerdige oansluting tusken ynlieding, ramt en forhael is Wurd Oardeheal. Net dat der tématysk nou sa'n sterk forbân is tusken ynlieding en forhael, mar der is dochs in oansluting, men soe suver sizze kinne dat de oarsaek fan it fortellen fan it forhael leit yn hwat der yn de ynlieding bart. Ek hjir dus wer in oplossing fan it soarte as yn Pak Spikers. Noch in oare oplossing jowt Denk om de duiven. De sabeare, net echt miende mankelikens fan de skriuwer is hjir de ynlieding ta it tokoartdwaen fan himsels fan Bouwe van Dyk, hwaens mankelikens wol foargoed echt wie. Dizze omslach fan sabeare yn echt fyn ik hjir wol aerdich slagge. In hiel oarsoartige oplossing is Stikje, dêr't ramt en forhaeltsje (‘bak’) fan bigjin oant ein trochinoar frissele binne. Ek Kwartetsje hat in oplossing foun, al is dy dan neffens mij net sa slagge: de gearbinende faktor is hjir de grifformearde opfieding fan de soan, dy't mar al to dúdlik blykt út syn wurden, en dy't dan liedt nei it forhael oer de grifformeardens fan syn âlden.

Ik soe noch trochgean kinne mei mear foarbylden op to neamen, ek fan mear stikjes dêr't eins net fan ynlieding sprake is, bgl. Fytsmeitsje, mar dat iiket mij hwat tofolle fan it goede. Ik hoopje in bytsje kontrolearber foar de lêzer oantsjut to hawwen dat Van der Velde der soms better, soms minder, en soms net, yn slagge is om ‘foarm’ to skeppen yn syn stikjes, in (ûnderlizzende) ienheit to kréearjen. Foarm is altyd ien fan de easken dêr't in literaire tekst oan foldwaen moat. Hwat dat oanbilanget hawwe dizze stikjes dus wol hwat literairs oer harren.

Nou ha ek net-literaire teksten foarm fansels. Literaire teksten ha noch in eigenskip dy't har ûnderskiedt fan oare: de fiksjonaliteit; it fortelde is net wier, hoecht dat alteast net to wêzen, en sels al biskriuwt eat dat in literaire tekst neamd wurdt al wiere feiten, dan is dat foar it literaire geniet alhielendal net fan bilang. Dat giet foar dit boekje wol op, tinkt mij: oft it nou wier bard is of net, docht net ta de saek foar ús as lêzers, it is foar ús gjin skiednisboekje.

Mar de folle wichtiger fraech is nou oft dy yn wêzen fiksjonele ynhâld sa is dat wij sizze kinne: dit boekje skaeit út nei literatuer. Yn it bigjin is al oan de oarder kommen dat biskate grountémas yn alle (greate) literatuer weromkomme, omt hja blykber foar de measte minsken nijsgjirrich binne, en omt hja tink oer it typysk en ivich minsklike geane. Nou hat dizze ienlike bisprekker net de pretinsje dat er witte soe hwat typyske en ivich minsklik is, mar hij kin dochs wol syn opfettings hjiroer jaen. De lêzers moatte dan mar ornearje hwat hja der fan tinke.

It nivo is wakker ûngelyk. Der binne stikjes as It Genoegen (dêr't ik oars fierders wol fan genietsje kin) hwerfan't it téma net drekt oanlieding jowt ta literatuer, al moat der daelk bij sein wurde dat soksoarte forhalen dy't mei it seksuele gearhingje altyd de niget fan de minsken hawn ha, en dus dochs

[p. 313]

op ien of oare wize ‘foar de ivichheit’ binne. De humor en de spesifike sitewaesjes ha neffens mij lykwols net dy eigenskippen - it algemien minsklike - dat it stikje dêrfan literair wurde soe. Itselde jildt Ynternationael Forhael en Kringen. Yn it lêste forhael komt trouwens sa sydlings noch in téma oan de oarder dêr't Van der Velde nochal niget oan hat: earmoed, striid om it bistean. Sa'n téma mei men fan forwachtsje dat it de skriuwer oanfiterje kin ta greater prestaesjes. Dy greater prestaesjes komme der dan ek yn bgl. Krystforhael, oer de yn de heechste need en greatste honger út de loft fallen rébok, en ek yn Segen en Gunst. De posthume soarch foar de douwen fan de selsmoardner en syn net neikommen winsken op dat gebiet hawwe de skriuwer ek ynspirearre ta in forhaeltsje dat jin bijbliuwt. In oar téma dat faek opdûkt is de oanpassing fan de minske bij de wrâld dêr't er yn libbet, ek, neffens mij, in bliuwend nijsgjirrich minsklik téma (Kouwestront, Mûdhountsje, Bismoare). Ik leau sizze to kinnen dat - weromsjende nei it boppesteande - de konklúzje foarsichtich wêze mei dat yn inkelde stikjes de ynhâld en de foarm beide eigenskippen ha dy't nei dy fan it literaire útskaeije. It greatste part komt net fier boppe it grappige út, en hat ek net de konsintrearre foarm dy't needsaeklik is; ik moat der daelk bij sizze dat ik dochs Van der Velde altyd graech strikeljen hearre mei. Inkelde stikjes of parten derfan, krekt fanwegen foarm en ynhâld bliuwe jin bij. Nei myn bitinken is dit in aerdich posityf oardiel oer in boekje dat ek net folle oare pretinsjes hat as lektuer to wêzen - lektuer der't je mei de goede ynstelling bêst as lektuer fan genietsje kinne. Al it oare is moai meinommen.