Trotwaer. Jaargang 9

[p. 196]

Tichelwurk
Geart van der Meer
Standert en stavering

Al jierren lang hat der in striid woede yn Fryslân, de striid om de stavering fan it Frysk, en in striid dêr't ik it forrin fan suver net folge ha: it ynteressearre mij nammentlik net (o skande). Dêrfandinne is it mooglik dat it ûndersteande in iepen doar yntrapet, mar dat hear ik dan noch wol. Hwer't ik hjir op yngean wol is ditte: foarsafier 't ik it folge ha hat de diskusje him oant nou ta almeast op aspekten fan de stavering konsintrearre, en net op hwat der eins stavere wurde moast. Mei oare wurden: de fraech hat tofolle west ‘hoe staverje wij’, en net ‘hoe staverje wij hwat’?

Ik kom hjir dus op it probleem fan de standert, in standen dy't der sa't de hjitting is wêze moat - wij leauwe ommers allegearre yn it ‘goeije’ Frysk, it ‘standertfrysk’? Neffens mij is dy standert der, net sa goed omskreaun as it Hollânsk faeks, mar hij is der dochs, en de stavering fan dy standert is der ek, de oant nou ta gongbere stavering.

Dy offisiële stavering, dy't aenst dus op inkelde punten foroare wurde sil, hat neffens mij ek gâns lekken en brekken: hij is ynkonsekwint, birêst op histoaryske grounslach, ensfh. Dochs is it in stavering dy't oant op in hichte de útspraek fan de standerttael suggerearret, alteast sa't ik dat opfette ha, en dy't foar in part de útspraek fan myn eigen Frysk foroare hat. Dy standertútspraek moat in ynterpretaesje wêze, hwant sa't boppe al sein is, de gongbere stavering is fier fan idéael, en moat dus ynterpetearre wurde. Der binne bijgelyks regels dat op plakken de h net útsprutsen wurdt (hwa, hjir), de r ek net (feart, ierde), dat a foar in n as o útsprutsen wurdt (man, dan), en noch folle mear. Mei al dy regels leit de standertútspraek dochs wol fêst. De stavering suggerearret ek dat bijgelyks ‘êgen’ foar standertfrysk ‘eagen’ dialektysk is. Dat der ek gefallen binne dat de stavering de útspraek sels net dúdlik oanjowt wol ik graech tajaen (forl. boek, dat in ‘lêsboek’ en in ‘beam’ wêze kin, ofhinkelik fan de langte fan de fokael). Dochs hâld ik út: de standert-útspraek leit sa likernôch fêst; yn it krekt neamde gefal giet it om in ûnfolsleine stavering, net om dialektysk forskil yn útspraek.

[p. 197]

Mar om nou ta myn doel to kommen: de standert hoecht om mij net foroare to wurden. Dan soene wij it probleem hawwe foar hokfoar standert we dan wer kieze moatte, mei alle strideraesje dy't dat yn Fryslân grif opleveret.

Om noch tichter ta myn doel to kommen: nim as foarbyld nou in Trinus Riemersma, foarfjochter fan staveringsforoaring... mar ek fan standertforoaring? Dat lêste moast hast wol, yn acht nimmende hwat er staveret yn syn eigen stavering. Ik ha in lyts listke makke fan wurden dy't er op in neffens mij fan de standertútspraek ôfwikende wize skriuwt, forl. hjirfoar it forhael ‘eksposysje’ yn Trotwaer 1976-3, de earste trije siden. Tusken heakjes folget de ympressionistysk oanjowne standertútspraek: moi (mai), frachtwijnen (-wainen), bljowe (bluwe), maitsje (frjemdernôch hjir wol de standert folge, fort. moi hjirboppe), sljo (sleau), ferklôiersklean (ferklaaiersklean), naist (wol standert!), loit (lait), sû (soe: twilûd), dwijl (dwail) - hoe sit it mei standertfrysk ai yn Trinus Riemersma syn dialekt? - sezen (sizzen), arege (adege), sjug (sjoch), ken (kin), stjit (stiet), deuze-dusse (disse), fingersijnen (-ainen), stonne (steane), vji (wie), rón (rûn, Holl. liep), hjinnen (hienen), varen (waden), nóm (naem), bljode (bleau), trijn (train), sêg (seach), vurren (wudden), loinen (lainen), dut (dit)... ensfh.

Nei oanleiding fan dizze list rize bij mij de folgjende fragen:

(1)	is Riemersma, of hwa dan ek fan de staveringsforoarders, it mei mij iens dat hjir fan de standert ôfwykt wurdt?
(2)	as dat it gefal is, hwerom wurdt hjir fan de standert ôfwykt? Stiet dy to fier fan it sprutsen Frysk ôf, of hoe sit dat?
(3)	hwat foar standert komt der dan foar yn it plak, en op hokker grounen? Hwerom bijgelyks bljowe en net bluwe, sljo en net sleau?
(4)	of moat elk mar skriuwe sa't er praet? Hoecht der hielendal gjin standert to wêzen?
(5)	is hij (of binne se) it mei mij iens dat de standertútspraek net sa lokael oandocht, boppe de dialekten stiet, omt er sa njonkelytsen histoarysk groeid is, en dat it gefaerlik is om in nije standert to ‘skeppen’, dy't wol lokael oandocht, fanwege de wjerstannen dy't dat oproppe kin?
(6)	of ha ik finael de planke mis roaid mei de stelling dat der in standert is, dy't je wol net altyd prate, mar dêr't je je dan dochs nei rjochtsje kinne?
(7)	en hat de eventuele stelling dat je sa folle mooglik staverje moatte sa't de minsken prate net as logyske konsekwinsje dat wij tonei net langer ‘kaei’ mar ‘sleutel’ skriuwe, net ‘ruft’ mar ‘luier’, net ‘noas’, mar ‘neus’, net ‘Harns’ mar ‘Harlingen’, net ‘Sleat’ mar ‘Sloten’, net ‘kjimme’ mar ‘kamme’, net ‘wurkje’ mar ‘werke’, net ‘fjochtsje’ mar ‘fechte’ of ‘fechtsje’, net ‘moanne’ mar ‘maand’, net ‘angel’ mar ‘hengel’, net ‘riem’ mar ‘roeispaan’, net ‘draek’ mar ‘vlieger’, net ‘nawle’ mar ‘navel’, net ‘bak’ mar ‘beskút’, net ‘libben’ mar ‘leven’, net ‘boppe’ mar ‘boven’, net ‘ûnder’ mar ‘beneden’, net ‘stjûr’ mar

[p. 198]

‘stuur’, net ‘dúst’ mar ‘roas’, net ‘laskje’ mar ‘lasse’, net ‘molktaper’ mar ‘melkboer’, net ‘burd’ mar ‘baard’, net ‘flier’ mar ‘floer’, net ‘neilen’ mar ‘nagels’, net ‘grif’ mar ‘fast’, net... net..., bliksem, net ‘Frysk’ mar ‘Nederlands’? Mei oare wurden: it argumint dat de standerttael to âldfrinzich, mar binammen kunstmjittich is, giet net hielendal op: sa lang as wij yn hokker stavering dan ek bisykje Frysk to skriuwen, skriuwe wij in kunstmjittich Frysk langer - dêr kinne wij net ûnderút.

Ik bin fan miening dat de standert as in soarte fan beaken fungearret dêr't wij ús koerts op útsette. Forfanging of ôfbrekken fan dat beaken soe mannich skipke op de doele bringe kinne. Ik jow ta dat in kwastke fleurige, nijmoadrige ferve dat beaken net misstean soe - dat âlderwetske, ik soe hast sizze âldfrinzige, brún forfeelt langer. Dy kleuren lykwols moatte mei fordrach en yn oerliz útsocht wurde. Optheden ha ik it gefoel dat inkelde út it noarden fan Fryslân ôfkomstige fervers har smaek, sûnder dat se it sa bidoele faeks, oan de minsken optwinge. As de lju dat samar goedfine, fyn ik dat sleau, en net sljo.