|
| |
| |
| |
Willem Abma
Relaesjeproblemen
It artikel ‘Súppermon en súppertrut’ (Trotwaer 1977/1) fan Trinus Riemersma falt yn twaën tot splissen: in algemien skôgjend part en in bisprekkend part (fan de forhalebondel Sniejacht fan Lieuwe Hornstra). Binammen it earste skôgjende part foun ik nijsgjirrich. Ik koe it tominsten lêze. En dat hat dan wer foar dat jo der fragen oer stelle kinne. Dy fragen binne der nochal in pear. Se sirkelje faken om de haedfraech oft bipaelde biwearingen fan Riemersma wol dy algemiene jildichheit hawwe dy't se troch de wize dêr't se op formulearre binne lykje to suggerearjen. Se sille yn 'e rin fan dit artikel wiidweidiger nei foaren komme. Ik neam by wize fan oanrin yn 't koart de fjouwer wichtichste.
De earste: hoe fier rikt de tapasberheit fan de twadieling fiksjonaliteit - feitlikheit? En as dy twadieling net tapasber is op elts genre, kin Riemersma him dan brûke foar it genre dat Hornstra bioefenet?
In twadde wichtich punt is de forhâlding skriuwer-tekst. Leit it hjir sa ienfâldich as Riemersma skriuwt? Ik sitearje op dit punt útspraken fan prof. dr. M. de Jong, dy't hy die yn in Literama-Poërama-útstjûring fan 17-1-1977 oer persoan en wurk fan Gerrit Achterberg. En dan giet it binammen om de ynterpretaesje fan in tekst.
De tredde fraech komt nei foaren as it om it effekt fan in tekst giet. De problemen binne mannich: hoe forhâlde effekt en ynterpretaesje harren ûnder elkoarren? Is de ynterpretaesje net in fase yn it effekt fan in tekst? As de tekst autonoom is, is de skriuwer net forantwurdtik foar ynterpretaesjes (ek net foar in korrektenien). Is er it dan ek net foar it totale effekt fan in tekst? Ik tink oan 'e praktyske tapassing fan de ynhâld fan in tekst nei't dy ynterpretaerre is. It sprekkendste foarbyld: de tsien geboaden. Mar men kin it wurk fan b.g. Marx ek nimme. Leit it ek hjirre sa ienfâldich as Riemersma skriuwt?
In fjirde punt is hoe't nou krekt de forhâlding leit tusken de echte, libbene skriuwer en de s.n. ynsletten skriuwer. Hwer bigjint de iene en hâldt de oare op binnen it ramt fan harren relaesje ta de tekst?
Hjirby komme der noch hwat lytsere puntsjes oan 'e oarder. As men dan doch dwaende is, dan ek mar sa folslein mooglik. Krij net de yndruk dat ik slakkesâlt brûke wol. Mei ien en oar wol ik sa goed mooglik fordúdlikje hwat my ûndúdlik is en hokke myn biswieren binne tsjin it totael fan Riermersma's artikel en oanpak. Om it hwat systematysk to hâlden, bring ik fragen en opmerkingen puntsgewiis nei foaren safolle mooglik oan 'e hân fan oanbilangjende sitaten út Riemersma's artikel.
| |
| |
| |
1) Fiksjonaliteit - feitlikheit
Hoe wurdt útmakke hwer't yn in tekst de grins leit tusken fiksjonaliteit en feitlikheit? M.o.w. tusken fiksjonaliteit en de skema's dy't strike mei de realiteit. Jildt dizze twadieling ek foar oare genres as it gewoan realisme b.g. it magysk realisme fan in Hubert Lampo; it surrealisme fan in Marcel Duchamp, of, om tichter by hûs to bliuwen, fan in Josse de Haan; of foar in symboalysk realisme fan Lieuwe Hornstra? Riemersma makket yn syn útliz en tapassing fan neamde twadieling gjin restriksjes eksplisyt.
Mar ik nim oan dat er útgiet fan realistyske teksten dy't safolle mooglik de deistige realiteit bineijerje.
En, as it om de foarkennis giet fan de lêzer en syn relaesje ta de tekst, is der dan noait in momint mooglik dat de persoan fan de skriuwer net mear to isolearjen is fan dy foarkennis fan de algemiene rigels dy't by wjerfarren en ynterpretaesje fan in tekst ûndersteld wurdt by de lêzer? M.o.w. bihearre biografyske gegevens fan de skriuwer net faken ta de foarkennis fan de lêzer, njonken de reële skema's dy't de tekst him leveret? As dat sa wêze soe, en neffens my is dat sa, dan sil dat syn ynfloed hawwe op it wjerfarren (rommer as ynterpretaesje) fan 'e tekst. Mar it mei gjin ynfloed ha, hwant it taest de autonomy fan de tekst oan. Mar omt it dat lêste docht kinne wy it probleem net foar it gemak negeare. Hoe dit op to lossen?
Yn dit forbân noch in lyts puntsje. (Ik sitearje Riemersma yn de biwende stavering dêr't ik al muoite genôch mei haw, lit stean de Mulder-Feitsma-Riemersma-, en joast mei witte hokfoar oare staveringen).
‘.... mar as dat ûndersyk posityf of negatyf útfalt, dat seit neat oer de “wierheit” noch oer de “wearde” fan dat forhael of dy roman’.
Fansels hoecht in tekst der net weardefoller op to wurden as er wierder is, d.w.s. mear strykt mei de realiteit. Hwa wol dat biweare?
| |
2) Skriuwer-tekst
Riemersma: ‘Der lykje resinsinten - optimistysk neamt men dy wolris “in better soart lêzers” - to wêzen dy't it mei myn (nou ja, ik ha it ek fan in oar....) opfettingen ûniens binne, en dy't wol forbân lizze tusken de persoan fan de skriuwer en syn tekst’.
Is der gjin inkeld forbân tusken de persoan fan de skriuwer en syn tekst? En as it der wól is, mei men it dan net lizze om redenen fan discipline? En as men it dan net lizze wol, falt der oan to ûntkommen om it wol to lizzen sûnder to forfallen yn in to stringint formalisme?
Yn de al neamde Literama-Poërama útstjûring hat prof. dr. M. de Jong nei oanlieding fan in tal fragen fan Wim Ramaker oer dit probleem it ien en oar sein hwat yn dit forbân nijsgjirrich is en ta de saek. Hy makke û.m. in ûnderskie tusken de ynterpretaesje en it wjerfarren fan in literaire tekst. Ik woe it foar myn fragen rillefante part út dit petear mar sitearje. Omt ik fan 'e bân oernim moat men my in mooglik ôfwikende ynterpunksje fan de letter út to kommen printe tekst fan dit ynterview, net kwea ôf nimme.
| |
| |
Wim Ramaker: prof. de Jong, veel literatuurcritici zeggen dat het leven van de auteur en wat daarin gebeurd is niets te maken heeft met zijn werk. Deelt U die opvatting?
Prof. de Jong: Dat is een vrij ingewikkelde vraag eigenlijk. In eerste instantie spreek ik deze opvatting tegen. Het leven van de auteur heeft wel degelijk iets te maken met zijn werk. Een andere zaak is natuurlijk of de interpretatie van het werk iets te maken heeft met het leven van de auteur, m.a.w. of gegevens uit het leven van de auteur van belang kunnen zijn om een literair werk te interpreteren. Wanneer je het zo stelt dan wordt de vraag pas ingewikkeld. Want ik zou het antwoord dus niet een, twee, drie kunnen geven. In eerste instantie ben ik geneigd om te zeggen: niet direct, maar misschien wel indirect. En nou moet ik weer een onderscheid gaan maken nl. het onderscheid tussen de interpretatie van een literair werk en de beleving dus de esthetische, artistieke beleving, ervaring van een literair werk. En dan wordt mijn antwoord: dat het leven van de auteur daar wel iets mee te maken kan hebben. Ik bedoel dus dit: de manier waarop een literair werk wordt ervaren, wordt beleefd door een lezer die meer weet over het leven, de literaire kontekst, de biografische en culturele situatie van een auteur is anders dan de literaire beleving van een lezer die van al deze omstandigheden helemaal niets afweet.
Wim Ramaker: Als we nou deze vraag toespitsen op het leven en de poëzie van Achterberg; is het noodzakelijk feiten te weten uit het leven van Achterberg om die poëzie beter te kunnen verstaan?
De Jong: Dat zou ik niet zeggen. Ik zou zeggen: het is nuttig voor bepaalde gedichten om bepaalde gegevens te kennen uit het leven van Achterberg teneinde te komen tot een andere en wat mij betreft ook rijkere beleving van zijn poëzie. Je beleeft dan namelijk die poëzie niet alleen als een bovenpersoonlijk algemeen menselijk artistieke prestatie, maar je ziet tegelijkertijd ook de bindingen die deze artistieke prestatie heeft met het leven van de meneer die deze artistieke prestatie vervaardigd heeft. En je ziet tegelijkertijd hoe bepaalde gegevens uit dat leven worden getransformeerd op artistiek niveau. Dat zou misschien inhouden dat je het gedicht in kwestie op tweeërlei wijze beleeft: ten eerste als een artistiek werk, een taalstructuur, een gedicht, en ten tweede als een document humain. Waarbij we natuurlijk vast moeten stellen dat in feite ieder literair werk een document humain is en dat literatuur niet hetzelfde is als tekstverklaring. Literatuur is namenlijk een samenspel waarbij drie factoren betrokken zijn: een schrijver, een tekst en een lezer. Wanneer je je uitsluitend met de tekst bezig wil houden dan heb je inderdaad geen biografie nodig en dan heb je als lezer ook geen kennis van literaire kontekst nodig. Dan neem je zo'n stuk tekst tot je zoals mijn zoontje van tien jaar de avonturen van Kuifje tot zich neemt. Zonder zich erover te bekommeren wie dat geschreven heeft, wat die meneer bedoeld heeft, wat ie in zijn schild voert en hoe Kuifje zich verhoudt tot andere helden in de literatuur.
| |
| |
Wim Ramaker. Men heeft juist bij Achterberg getracht om de poëzie van Achterberg helemaal los te weken van het leven van Achterberg. U hebt zich daar tegen verzet.
De Jong: Ja, ik heb mij daar tegen verzet om twee redenen. Ik heb in 1970, of in 1972, ik weet het niet goed meer, een boekje geschreven dat heet ‘Bewijzen uit het ongerijmde. Het probleem Achterberg’. 't Was in 1971, en in 1972 heb ik geschreven: ‘Nogmaals inzake Achterberg’. In beide boekjes gaat het over twee verschillende zaken. De eerste zaak was dat ik mij verzette tegen het vervalsen van biografische gegevens. Dat is een aspect van de zaak dat je absoluut niet mag verwaarlozen........ Een ander aspect van de kwestie is dit: ik heb in die twee boekjes bovendien willen wijzen op het feit dat de verhouding tussen leven en literair werk een buitengewoon ingewikkelde verhouding is, waarbij het kan gebeuren dat de wereld die in de tekst opgeroepen wordt volkomen afwijkt of liever gezegd een andere dimensie vertoont dan de biografische gegevens die het uitgangspunt waren voor de dichter toen hij die tekst schreef. Bovendien heb ik erop gewezen dat de lezer van een dergelijke tekst geneigd is te lezen vanuit een bepaald gezichtspunt. En een ander aspect wat er ook nog bij te pas komt: ik heb gezegd: wij hebben drie factoren, niet alleen een lezer en een tekst maar er is ook nog een schrijver. Ik heb er bovendien op gewezen dat voor Achterberg zelf verschillende van deze teksten hoe bovenpersoonlijk ze ook als poëzie geworden zijn, nochtans vastzaten aan bepaalde konkrete biografische gegevens.
As koart neigesetsje noch in fraech fan Wim Ramaker oan dr. R.L.K. Fokkema dy't promovearre is op ‘Varianten bij Achterberg’.
Wim Ramaker: Hoe kijk jij aan tegen het versluieren achteraf? Je hebt het ook al even genoemd: droom, ballade, was vroeger moordballade. Hoe kijk jij daar tegen aan?
Fokkema: Ik geloof dat je dat voor een deel kunt begrijpen uit de biografische omstandigheden waarin Achterberg verkeert.....
Ik bin binammen binijd nei Riemersma's réaksje op de Kuifje-passaezje n.o.f. de opmerking fan de Jong dat literatuer net itselde is as tekstforklearring. Hwat fynt Riemersma fan de Jong's ûnderskieden fan ynterpretaesje en ‘esthetische, artistieke beleving’ fan in literair wurk?
| |
3) Echte skriuwer-ynsletten skriuwer
Riemersma: ‘Nou komt it hjirre tafallich út; der blykt oerienstimming to wêzen tusken de jeld fan de skriuwer-as-persoan en dy fan de “ynsletten skriuwer” (de figuer hwer't men op groun fan de tekst ta bislute kin)’.
Ik soe wol graech hwat mear witte wolle fan de ‘ynsletten skriuwer’ as yn it forbân fan boppesteand sitaet dúdlik wurdt of út noat 1 by ‘De morfology fan it mearke’ yn Trotwaer 1976/4. It brûken fan sa'n wichtige abstraksje as dy fan de ‘implied author’ sil syn nut hawwe, mar ik fyn de fordúdliking dy't fan it jaen fan in geve argumintaesje útgean kin by it brûken fan sa'n term to
| |
| |
| |
4) Skriuwer - tekstfiguer
Riemersma: ‘De skriuwer komt noait yn syn forhalen foar. Yn de forhalen komme allinnich figueren foar dy't men op groun fan de tekst konstruearje kin’. Ekstreem formeel bisjoen: akkoart! Mar stel nouris dat der yn in tekst in figuer foarkomt, op groun fan de tekst konstruearre, dy't wierlik alles ien en mien hat mei de skriuwer. In sprekkend foarbyld kin ús de bikintenisliteratuer jaen. Stiet de formele bineijering fan Trinus Riemersma ús dan net yn it paed by wjerfarren en ynterpretaesje fan 'e tekst? Wurde dizze formele konstruksjes dan net sweevjende karikatueren?
De stelling: de skriuwer komt noait yn syn forhalen foar, liket my, sa formulearre, yn wêzen like ûnhâldber as de opmerking dat in bern nea op syn heit lykje kin. Nochris, om my sil sa'n ponearring fan Riemersma formeel hâldber wêze: sels de skriuwer dy't yn syn tekst foarkomme wól, komt der net yn foar. Hy is ommers in tekstfiguer wurden. Augustinus komt net foar yn syn Confessiones. Wol syn tekstfiguer, en ek al rint dy folslein mei de echte Augustinus parallel, der is op groun fan de tekst gjin inkeld forbân to lizzen mei dy echte Augustinus. Nei myn biskieden miening is dit in formalisme dat útwrydske foarmen oannimt.
| |
5) Ynterpretaesje - effekt
Riemersma: ‘Hy is forantwurdlik foar elke krekte ynterpretaesje fan syn wurk’. Hwa makket út hwat in krekte ynterpretaesje is? As Riemersma dat seit, leit er in link tusken skriuwer en wurk. As de tekst sa autonoom is moat de skriuwer net forantwurdlik steld wurde kinne foar in ynterpretaesje. Hy is ommers ek net forantwurdlik foar de mieningen dy't jin út it literaire wurk tomjitte komme. Faeks is de implied author forantwurdlik to stellen foar de mieningen dy't ynterpreteard wurde. Ik soe it net witte.
Omt by folsleine autonomy fan de tekst nimmen it einoardiel jaen kin oer hwat nou wol en hwat net krekte ynterpretaesjes binne, liket my de s.n. krekte ynterpretaesje in soarte fan abstraksje to wêzen: in ideael-typyske modelynterpretaesje fan 'e tekst.
Hoe los stiet de tekst fan de skriuwer by Riemersma? Mei ik noch sizze dat Riemersma in goed boek skreaun hat op groun fan myn tekstynterpretaesjes? Mar as de tekst folslein op himsels stiet hat Riemersma der neat mear mei fan dwaen. Riemersma is in goede en/of minne skriuwer is ek al wer in abstraksje hwant op it momint dat syn teksten fetber binne foar ynterpretaesjes fan oaren binne se sa ûnôfhinklik en op harsels dat eltse forbining mei harren boarne it autonome karakter fan de teksten oantaest. Yn dizze fizy is it al ûnkrekt liket my om fan tekst a to sizzen dat menear b der de skriuwer fan is. Yndie in tekst is net goed omt de skriuwer goed is, de skriuwer is goed omt syn tekst goed is. Mar ek dan is der in forbining lein. Sjoch yn dit forbân ek wer it Literama-Poërama sitaet. As de ynterpretaesje
| |
| |
in effektfase is jildt foar it teksteffekt itselde. Alteast by oanfurdiging fan 'e uterste konsekwinsje fan Riemersma's formele en theoretyske bineijering. In bineijering dêr't er yn boppesteand sitaet ek wer fanôf liket to wiken. Hwerom?
| |
6) Riemersma: ‘It liket my ta dat yn de bêste literaire uteringen it boadskip fan de skriuwer biheind is ta de twillingsemoasje “bigreatsjen-wearze”’.
Hingje de emoasjes dy't mei in literaire tekst yn forbân to bringen binne net ôf fan de libbens- en wrâldbiskôging fan de skriuwer? Binne bigreatsjen en wearze bitingsten foar in bêste literaire utering? Of binne it min of mear willekeurige emoasjes yn it gehiel fan mooglike emoasjes? Dat lêste liket my wierskynlik, mar faeks kin Riemersma syn opmerking taljochtsje, en my út 'e dream helpe.
| |
7) De skriuwer en syn pretinsjes.
Riemersma: ‘De skriuwer hat net de pretinsje om syn lêzers hwat to learen en om de wrâld to foroarjen’.
Dizze l'art pour l'art-opmerking is net botte oertsjûgend. Faeks jildt soks foar Riemersma sels: to skriuwen om de aerdichheit fan it skriuwen, hwat eksperimintearje mei romanstruktueraspekten en dêr genôch oan hawwe. En sokken binne der fansels wol mear. Mar, ik bin der wis fan dat de measte skriuwers de lêzers hwat to sizzen hawwe omt hja harren hwat sizze wolle. Se hawwe, om dat laden bigryp doch mar eefkes to neamen, in boadskip. Bg. de sosjale roman: it oer de hikkel heljen fan sosjale misstannen; de oanhingers fan it eksistinsjalisme: frijheit en kar; forsetsromans; biskate psychologyske romans: greatere biwustwurding. Binne it allegearre tafallige effekten fan de tekst bûten de skriuwer om? Wolné, de skriuwer hat in great part derfan wold en bidoeld. Nei myn oertsjûging hawwe de measte skriuwers én de pretinsje én de hope om harren lêzers hwat to learen en mei dêrtroch eat fan'e wrâld to foroarjen. Oft it harren slagget is fers twa.
Bihalven oanliz ta en niget oan it skriuwen yn it algemien, sil de wize dêr't hja op skriuwe, hwat hja skriuwe en hwat hja foar hawwe mei harren skriuwen biskaet wurde fan harren libbens- en wrâldbiskôging.
| |
8) symboalysk realisme - gewoan realisme.
Riemersma: ‘De lêzer - my alteast - ûntgiet sadwaende it wêzentlike fan dy forhalen. It sil wol wier wêze, hwat de skriuwer seit, mar hy kin it ek wol lige, ik kin it net neigean, it is myn wrâld net. It forhael “-273” dat is in healwiis forhael, dy man docht nuver. Of is dy wrâld nuver, en docht dy man normael? “It earste lûd” is in oerdreaun en ûnecht forhael’.
Yn it symboalysk realisme hawwe de skema's tagelyk in symboalyske en in feitlike bitsjutting.
It mei dan ek gjin wûnder hite dat Riemersma binammen mei de forhaelen ‘-273’ en ‘It earste lûd’ net út 'e fuotten kin as er syn twadieling
| |
| |
fiksjonaliteit-feitlikheit (: de skema's en algemiene rigels) tapasse wol (sj. ek sub. 1). Ommers, de skema's ûntliend oan de gewoane wurklikheit hawwe de dûbeldfunksje dat se ek symboal binne en as tekens fan dizze wurklikheit forwize nei in oare wurklikheit. Hornstra's forhalen binne net gewoanrealistyske forhalen, it binne symboalysk-realistyske forhalen. Troch dit symboalyske (en dan binammen syn psycho-analytyske symboalyk) kinne de forhalen fan Hornstra jin maklik forrifelje en binne se boppedat frijhwat ûngrypber. Sokke ielglêdde teksten is wol hast gjin oardiel oer to jaen. Dat liket my taglyk in great biswier fan sokke teksten.
Mar in biswier is ek dat Riemersma syn twadieling tapasse wol op in genre dêr't dat net foar wurket.
| |
9) Hwa fan 'e twa? Trije kear.
Riemersma: ‘De fraech twingt him op hwerom't de skriuwer forhalen skreaun nat dy't de lêzer mei in skouderopheljen oan kant lizze moat, omdat er se net “thúsbringe” en “tsjutte” kin’.
Hwa is hjir de skriuwer? Riemersma bidoelt nim ik oan de echte, libbene skriuwer. Is dit weromkeppeljen fan 'e skriuwer nei syn tekst tastien binnen it ramt fan Riemersma's fizy op de forhâlding skriuwer-tekst? Moat hjir net bidoeld wêze de ynsletten skriuwer? Riemersma sels: ‘En hwat men dan oan mieningen, opfettingen en ideeën sammelje kin, dat is noch net de skriuwer-as-persoan, mar de skriuwer sa't en foarsafier't er him yn dit forhael toane woe. Dat aspekt fan de skriuwer is de skriuwer syn forantwurdlikheit’.
Itselde kin sein wurde n.o.f. it folgjende sitaet ‘Dat it dragen fan in broek folle handiger is by it forrjochtsjen fan allerhande kerweikes, dat in frou dy't twongen wurdt om in rok to dragen sadwaende minder kapabel is ta allerhande wurk en it sadwaende tsjin de man folie ôflizze moat, hat de manlike haedpersoan fansels net yn de gaten. De skriuwer hat it likemin yn de gaten, mar dat sprekt net fansels’.
Hoe wyt Riemersma nou hwat de skriuwer al en net yn 'e gaten hat. Wyt er dat op groun fan 'e tekst? Riemersma sels: ‘De miening fan de skriuwer is noait (útsein by hiele simpele tendinslektuer miskien) rjochtstreeks oanwiisber, mar dy miening blykt siz mar tusken de rigels troch’.
Hwat jin tusken de rigels troch blykt is meinommen, mar it jowt in to smelle basis om konklúzjes as Riemersma lûkt op to basearjen liket my.
It tredde foarbyld: ‘Dizze opblaesde kikkerts lykje dus de miening fan de man efter it wurk út to dragen’.
Hwa is de man ‘efter it wurk’? Is it de echte libbene skriuwer? Dan ynteressearret er my net, hwant de tekst is autonoom.
Is it de ynsletten skriuwer? Dan is de formulearring bitiizjend, omt de ynsletten skriuwer sit ynsletten en sit net efter it wurk.
Der binne hjirboppe nochal hwat fragen steld oan Riemersma. My alteast jowe syn wurdkar en wize fan formulearjen dêr oanlieding ta. Riemersma
| |
| |
ponearret faek en absolút. Hwat yn in inkeld gefal opgiet hoecht net sa formulearre to wurden dat it liket dat it altyd en ivich opgiet. Yn alderlei biwearingen is, liket my, tomin restriksje ynboud. By fluch en oerflakkich lêzen hat men oanstriid om alles mar foar wier oan to nimmen. Mar as men it dan nochris lêst en nochris, docht bliken dat tofolle biwearingen dy't as rotsen op papier steane net hâldber binne.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd