Trotwaer. Jaargang 9

[p. 128]

Eppie Dam
De hin hat in aei lein

Yn Trotwaer 77-1 stiet in wiidweidige bydrage fan Willem Abma ûnder de titel ‘Dichter en bisprek, in ynterpretaesjeforgeliking’. Abma jowt hjiryn in bisprek fan syn eigen fersebondel. ‘De iken fan Dodona’. Soks op forsyk fan de Trotwaer-redaksje, dat moat der fuort by.

Nei syn eigen ynterpretaesje komt Abma ta in hifkjen fan oare, oant dan ta forskynde, kritiken op de earderneamde bondel. Fan in anty-krityk kin yn dit gefal gjin sprake wêze, om't Amba syn eigen krityk, ûnôfhinklik fan alles hwat oer syn fersen skreaun wurden is, foaropstelt en dêrfanút de oare kritiken bioardielet.

Nou bliuw ik fierder fan Abma syn artikel ôf en de fraech dy't ik nou op it aljemint bringe wol is ek inkeld in ‘nei-oanlieding-fan’. Dy fraech: ‘Mei in dichter syn eigen fersen bisprekke?’ Myn antwurd: ‘Né, net.’

My tinkt, as it goed wêze sil, mei tusken dichter en kritikus gjin inkelde forhâlding bistean, tominsten binnen it ramt fan it bisprek net. Der is allinne de forhâlding tusken dichter en fers oan 'e iene kant, en, yn it bisprek, de forhâlding tusken fers en kritikus oan 'e oare kant. De tekst fan in fers wurdt sa op 'en heechsten in mienskiplike kunde, mear net.

Hwat hat de dichter dien? Hy hat in fers skreaun. Faeks hat er der al wiken mei ompankoeke, of it is him yn kear samar oer 't mad kommen; faeks skreau er it moarns bitiid en woe it min fanwegen in ljochtsike hoanne, of hy skreau it by neare nacht en it gie foar 't faderlân wei; faeks koed er mei ien fan 'e hûndert kladblocbriefkes ta, of it hat him steapels houtfrij papier en puollen skrasinket koste; faeks hat er it letter alle dagen oerlêzen, of hy lei it fuort by oare fersen yn 'e map.

De dichter hat in fers skreaun. Stel, hy triuwt it, nei persoanlik hifkjen op publikaesjegeskiktens, mei sa'n tritich oare fersen yn in slúf en stjurt dit poëzijmanuskript nei in útjower. Stel syn bondel wurdt útjown en leit letter to keap yn 'e boekhandel. Kranten en tiidskriften krije fan de útjower in eksimplaer tastjûrd om dizze nije útjefte bisprekke to kinnen. Redaksjes hawwe dêr bisprekkers foar of wize bisprekkers oan.

Hwat docht de bisprekker? Hy bisprekt de dichtbondel. Stel, hy kiest dêrta ien fers út, dat, neffens syn oardiel, réprésentatyf is foar de hiele bondel. Oft sa'n manier fan dwaen literair-kritysk bisjoen wol yn 'e heak is docht hjir nou net ta de saek.

De bisprekker bisprekt in fers dat ienris skreaun wurden is troch de dichter. Hwatfoar kritearia de bisprekker by de bioardieling fan it fers

[p. 129]

hantearret is hjir fan ûndergeskikt bilang. It giet derom dat de bisprekker oer it fers gear moat en net oer de fersmakker.

De tekst fan it fers stiet ôfprinte op ien fan 'e siden fan 'e dichtbondel, en oft de makker fan it fers nou in moaije of in minne hân fan skriuwen hat, dat is foar de bisprekker net nei to kommen; oft der wiken en wiken mei it fers omgriemd wurden is of dat it yn ien hael klear west hat, dat kin de bisprekker net fan de wurden ôflêze; oft it fers moarns, middeis of jouns skreaun wurden is, dat sjocht de bisprekker der net oan ôf; oft de dichter optein west hat oer syn fers of net, dêr kin de bisprekker op groun fan it fers net efterkomme. En dat is mar goed ek, hwant al dizze dingen kinne de bisprekker allinne mar op 'e doele bringe.

De bisprekker fan it fers had inkeld to krijen mei de tekst fan dat fers as einprodukt fan dichterlik skreppen. Hoe maklik of hoe muoisum dat fers der kommen is, dat kin him gjin barst skille. Dat de dichter ûren en ûren syn harsens pinige hat om it noch trefliker sizze to kinnen, dat sil him in soarch wêze. Hy hâldt him ommers net dwaende mei de fleagen en de berte, mar mei it bern. Dichter syn manier fan wurkjen is allinne nijsgjirrich foar biografen, net foar kritisi.

Dit: de persoan as dichter skriuwt in fers, dat er letter yn 'e persoan as bisprekker op 'en nij ûnder eagen krijt. It fers stiet foar him ôfprinte op dy-en-dy side yn dy-en-dy bondel. Hy lêst de tekst fan it fers, mar nei alle wierskyn kin er dy suver út 'e holle, d.w.s., hij wit hwatfoar rigel him oantsjinnet nei de earste, de twadde, de trêdde. En hjir is it al yn 'e war. Ommers, it fers is foar him net objekt: hy kin it net objektyf bisjen. Ek al soed er it wolle, hy kin it net. It fers is him to eigen, en dat is gjin skande, mar in feit.

By it lêzen fan de tekst fan it fers sil de persoan fan de bisprekker him de persoan fan de dichter net fan 'e hûd hâlde kin, en wy wiene ôfpraet dat tusken dichter en bisprekker gjin inkelde forhâlding bistean mocht.

As dichter en bisprekker yn ien persoan gearkomme wurdt de forhâlding tusken fers-as-einprodukt en bisprekker forsteurd. It ‘o ja’-gefoel fan dizze bisprekker réfereart tofolle oan it skeppingsstadium, dêr't dizze dichter mear fan wit. Dizze bisprekker komme plak en tiid yn 't sin, dy't foar him mei dit fers forboun binne: it wie by 't hjerst en min waer; it wie jouns let en de frou wie al op bêd; ik wie yn 'e efterkeamer by de greate tafel. Dizze bisprekker hellet him it hiele kréasjeproses wer foar de geast; de earste rigel wie in fynst en hied er al dagen yn 'e kop; dat wurd hat er lang op omstinne moatten en dizze strofe hat er letter omboud; de ein wie him earst net nei 't sin. Foar dizze bisprekker giet op 'en mij in wrâld iepen en hy ûndergiet, minder forheftich faeks, op 'en nij it mismoedige en tagelyk loksillige gefoel dat it poëtysk skeppen en skreppen toweibringe kin.

Yn 'e war, hielendal yn 'e war. Hwant hwat de persoan as bisprekker nou oan lêsûnderfinings krijt is foar in part basearre op skriuwûnderfinings fan de persoan as dichter.

[p. 130]

It soe hielendal net frjemd wêze as dizze bisprekker op groun fan syn skriuwûnderfinings-as-dichter ta in oerdreaun posityf oardiel komt oer syn fers. En dan praet ik allinne noch mar fan dy nuver-loksillige gefoelens dy't har by it meitsjen fan in fers oppenearje kinne. Hwant der komt mear.

Ik kin ek sa wêze dat de persoan as bisprekker in fers tige posityf bioardielet inkeld op groun fan it feit, dat er der yn 'e persoan as dichter sa'n soad wurk fan hawn hat. Tiid, muoite en inket dy't oan it fers bistege wurden binne, wurde dan ta faktor makke, dy't dit fers ta in treflik fers meitsje. Yn sa'n gefal binne de skeppingsmuoiten rjocht evenredich oan de kwaliteit fan it fers.

Oarsom kin it ek. Dan komt de persoan as bisprekker ta in posityf oardiel inkeld op groun fan it feit, dat in fers yndertiid troch de persoan as dichter yn ien kear delskreaun wurden is. Skeppingsflottens liedt dan, al of net forhaspele mei falske authentisiteit, automatysk ta kwaliteit. krekt as soe foar-'t-faderlân-wei-skriuwen altyd goeije poëzij garandearje. Krekt as soe, yn it earste gefal, bealgjen-en-bihoffenjen altyd pûrbêste fersen opsmite.

Faeks binne dit ekstremen en ûnderskat ik it objektifearjend formogen fan de persoan as bisprekker. Kin bêst sa wêze, mar ik bliuw derby dat de persoan as bisprekker him nea net folslein losmeitsje kin fan de persoan as dichter. Hwat greater it tiidrek tusken skriuwen en bisprekken fan it fers, hwat greater it formogen om to objektifearjen, dat wol, mat der sil altyd eat bliuwe fan weromkommen, fan réferearen-oan. It wol my net oan dat in dichter by it lêzen fan syn eigen fers dit fers as folslein nij ûndergiet, lykas soks it gefal is by de ûnôfhinklike bisprekker.

Boppedat, de dichter hat it krityske stadium al hawn, nammentlik by it skriuwen fan it fers en binammen by de gearstalling fan de bondel: dit wol, dat net. Dêr hat er him, yn sa fierhinne soks mooglik is, al manifesteard as kritikus. As er dan nei it forskinen fan de bondel de fersen nochris hifkje moat, komt soks yn feite del op in forantwurdzjen fan dy eigen kar. En it kin hast net oars, dat dan de fersen ûndergeskikt makke wurde oan de fordigening fan dy kar.

En nou praet ik noch net iens oer de sosjale kant fan de saek. Hwant dizze bisprekker hat fansels altyd gelyk. Hwat in oare kritikus ek seit of skriuwt, dizze kritikus hat it lêste wurd. Hy wit ommers krekt hwat de dichter wol of net bidoeld hat mei dit en mei dat. Dêr falt net oer to praten.

En nou praet ik ek noch net iens oer de literaire kant fan de saek. Hwant it fers sels hat fansels ek neat yn to bringen. Hwat is fers ek seit, de dichter, of leaver: dizze bisprekker wit it better. Ja, yn feite jowt dizze bisprekker himsels as dichter in klap foar de kop. Krekt as koe dy syn fers himsels net rêdde en hie it sa'n forlet fan in oanfoljend en forbetterjend kommentaer.

It mei gjin oanwenst wurde dat dichters harren eigen fersen bisprekke. De poëzij koe dan wolris oan kwaliteit en klearens forlieze om 't de dichter to maklik syn bisprekkerskip ynkalkulearje. Hy hat dan de krityk efter de hân om to sizzen hwat it fers net seit, mar winliken al sizze moast.

[p. 131]

Ta bislút, nei myn bitinken is it ek sa dat de dichter dy't syn eigen fersen bisprekt, nea net hielendal frij wêze kin, yn alle getallen foar de sljochtwei lêzer net, fan eigenlof en selsfoldienens. De hin hat in aei lein en fervet it letter eigenhandich mei de stront fan syn idelheit. Hoewol't de lêzer fan de krityk min ofte mear dizze krityk bioardielje kin op syn ridlikens troch de bidoelde bondel to lêzen, en hoewol't dichter-bisprekker syn konklúzjes yn de lêzer syn eagen wol korrekt wêze kinne, bliuwt it allegear to STER-eftich. Immen dy't oer eigen produkten hwat seit (waskpoeijer, bern, poëzij), moat mei erchtinkendheit rekken hâlde.