Trotwaer. Jaargang 9

[p. 75]

A. van Hijum
De kritikus in charlatan

Bisprek op bisprek fan Lyts Frysk Deadeboek.

Myn wurdboek (De greate van Dale) seit fan it wurd charlatan: ‘(Fr.), m.(-s) 1. kwakzalver; 2. windbuil, praalhans.’

(Fr.) stiet net foar Frysk, hwat men, sjoen it bisprek fan Willem Abma yn Trotwaer 1976-5, dat as titel meikrigen hat De dichter in clown of in charlatan, forûnderstelle kinne soe, mar it jowt oan dat it wurd charlatan fan Frânske origine is.

Willem bigjint syn bisprek mei inkelde sitaten út in skriftuer fan Prof. dr. Th.P. van Baaren ‘Mensen tussen Nijl en zon’. Ut dysitaten moat bliken dwaen dat de titel fan de bondel dy't objekt fan bisprek is, ús maklik op 'e doele bringe kin.

My wurdt net dúdlik hwat de forwizing nei it skriftuer fan Prof. dr. Th.P. van Baaren foar sin ha kin. It liket my net ûnoannimlik dat dit skriftuer fan Prof. dr. Th.P. van Baaren mar oan in hantsjefol minsken bikend is. Bygelyks minsken dy't Prof. dr. Th.P. van Baaren as learmaster hawn ha. De titel fan de bondel fan Wybenga soe dan ek allinne dat hantsjefol minsken op 'e doele bringe kinne. Mar dat liket my amper in reden om dêr yn in bisprek foar in literair tiidskrift safolle omtinken oan to jaen.

Miskien hie Willem der better oan dien as er bisocht hie fêst to stellen hwat de bitsjutting fan it wurd deadeboek weze kin. Nei myn bitinken binne der twa mooglikheden:

1.	boek oer deaden.
2.	boek foar deaden.

In wurdforklearring dy't analooch is oan de wurdforklearring fan bygelyks berneboek.

Sjoen de ynhâld fan de bondel Lyts Frysk Deadeboek liket it net ûnwierskynlik dat it wurd dea yn dit forbân ek stiet foar deageand, forfallend. De bitsjutting fan de titel fan de bondel soe dan wêze: boekje oer datjinge yn Fryslân hwat fordwoun is c.q. fordwynt.

Ik kin dan ek mei Willem ynstemme as hy seit dat it lêste bondeltsje fan Wybenga de lêzer qua thematyk net hoecht to forwûnderjen. It hie lykwols net nedich west, it is sels steurend as Willem dêr de hele rim-ram fan Prof. dr. Th.P. van Baaren byhellet.

Nei dizze, hwat lange, oanset dan dochs mar nei de bondel sels. En nei Willem syn bisprek fan de bondel fansels.

Willem komt mei de folgjende, hwat kriptyske, stelling: ‘In djiptepsychologysk hifkjen fan poëzij hat net alles en allinne mei rasjoneel poëzijbisprek fan dwaen. (...) Dêrom doch mar hwat yntuïtive feeling oan bod en bar.’

[p. 76]

It liket nochal slim om de stelling dy't hjir werjown is op syn merites to bioardieljen. Wol is dúdlik dat Willem in tinkflater makket as hy derfan útgiet dat it yn theory mooglik is as djipte-psychologyske wize to hifkjen. Dat wol sizze as djiptepsychology yn Willem syn taelgebrûk deselde wearde takind wurde moat as men ornaris oan dat bigryp takent. Mar wer de greate van Dale derby dus. Dêr stiet dat oan djiptepsychology sa likernôch de folgjende bitsjutting takend wurde moat: ‘psychologie die de diepgelegen zieleroerselen (het onderbewuste) onderzoekt; inz. de psychologie volgens de leer van Freud, Adler en Jung’.

Ik forkear oant hjoed-de-dei ta yn de forûnderstelling dat it sels foar in bileard psycho-analist net in ienfâldige saek is om nei in soms great tal sessies fêst to stellen hwer't de problemen fan in kliënt weikomme. It liket my nochal ûnwierskynlik dat - dit sa wêzend - de earste de beste poëzijhifker mei rjocht en reden djiptepsychologyske pryt-praet oer in fers of fersebondel útslaen kin sûnder dat hy de kâns rint in tal flaters to slaen.

Ik sil bisykje dizze stelling to adstruearjen oan de opmerkingen fan ús djiptepsychologyske poëzijhifker oer tekst 9 út de bondel Lyts Frysk Deadeboek.

Tekst 9 sjucht der sa út:

In frjemd yn it eigen âlde doarp, bismet mei kunst.
De glêdde brits yn 't spikerpak garant foar geil
of oergunstich praet rint se de buorren troch:

objekt dat sels objekten skept út âld ark en nij
sear, soms in adoraet jongfeint biskûl biedt
yn wiete fuorge en flokkend wer forstjit.

Willem wijt de folgjende skôging oan dizze tekst:

‘Ut tekst 9 docht bliken dat de dichter in protte argewaesje hat fan ‘glêdde britsen’. Hwerom, freegje ik my ôf. Glêdde britsen kinne der ommers frekte oantreklik útsjen. Binammen yn spikerbroek, neaken is de spanning der gâns ôf. Né, mei de close-reading-methode is neffens my fan dizze tekst in fordeald bytsje to sizzen. (...)

As men siket nei de efterlizzende motiven fan sok skriuwen dan sprekt der greate dépit en jalouzy út. De skriuwer mei der nei sjen en net oankomme. Hy is hors concours. Dat is knap sneu. De âlde bok sprekt syn flok út oer it griene bledtsje (en de jonge “snabbelers”)’.

Ik nim mar even oan dat yn dizze skôging fan Willem yntuïtive feeling oan bod en bar kaem is, boppedat gean ik derfan út dat ik hjir fan dwaen ha mei djiptepsychologysk hifkjen fan poëzij. Sein moat wurde dat dizze wize fan hifkjen kennelik liedt nei fiergeande konklúzjes. Der wurdt noch krekt net konkludearre dat de dichter yn de gaten hâlden wurde moat om't er gefaer opleverje kin foar lytse bern.

[p. 77]

Jowt de tekst dêr oanlieding ta? Lit wy it dochs marris bisykje mei de close-reading-methode.

De earste sin fan dizze tekst kin, ha ik de yndruk, op twa manearen ynterpretearre wurde:

It epitheton bismet mei kunst kin taelkundich sjoen, sawol forboun wurde mei in frjemd as mei it eigen âlde doarp. Sjoen lykwols, it forfolch fan dizze tekst, liket it nochal foar de hân to lizzen om to forûnderstellen dat bidoeld is: in fremd, bismet mei kunst, yn it eigen âlde doarp.

De twadde folsin fan dizze tekst is mar foar ien útliz fetber: de frjemdling út de earste folsin fan dizze tekst blykt fan it froulik geslacht to wêzen en bismet mei kunst as se is, troch de buorren fan har eigen âlde doarp to rinnen mei in spikerpak oan dat nau slút om har billen. Dy billen steane, op dizze manear etalearre garant, foar geil of oergunstich praet.

Dizze analyse, dy't neat fan dwaen hat mei djiptepsychology moat, nim ik oan troch de earste de bêste treddeklasser fan de earste de bêste basisskoalle makke wurde kinne.

De tredde folsin út de tekst, dy't hjir bisjoen wurdt, moat hwat ha fan in konklúzje, in morael, sjoen it feit dat de twadde folsin ôfsletten wurdt mei in dûbelde punt. Dizze tredde folsin hat hwat forrassends mei't de dochs hwat deiske problematyk, dy't yn de earste twa folsinnen fan dizze tekst signalearre wurdt, op in hwat filosofyske manear fortaeld wurdt. De frjemdlinge yn eigen doarp is, yn de eagen fan de doarpsbiwenners, in objekt, in ding. Sels makket se fan har ex-doarpsgenoaten objekten, dingen, troch mei âld ark (har glêdde brits) by har nij sear (in adoraet jong feint yn wiete fuorge biskûl biedend en wer forstjittend) to weech to bringen. De thematyk dy't hjirmei oansnijd wurdt laborearret seker net oan de êbbe en floed, dy't moade hiet, it thema is al sa âld as de minske. Wol wurdt dat, thema yn in eigentiids kader set, binammen troch it feit dat de objekt-subjekt tsjinstelling oan 'e oarder steld wurdt. Dat thema is - nei myn bitinken - binammen troch in filosoof as Sartre yngeand oan 'e oarder steld. Dêrmei ek is de banale probleemstelling dy't sprekt út de earste twa folsinnen fan dit fers, transcendearre.

Hwat moat hjirnei noch sein wurde fan Willem syn opmerkingen oer dit fers. Faeks allinne dat it nochal gefaerlik wêze kin foar in kritikus of - Willem syn wurden: poëzijhifker - om ûnder it mom fan djiptepsychology yntuïtive feeling oan bod en bar komme to litten. It soe sa wêze kinne dat dan de kritikus syn eigen frustraesjes - dy't fanút syn ûnbiwuste omheechbuorrelje - as in gedegen krityk biskôget.

Ik bin oars al fan bitinken dat de redaksje fan dit tiidskrift dy krityk nea akseptearje moatten hie, al soe it allinne mar wêze om't dêrtroch ien fan de redaksjeleden tofolle mei de billen bleat komt.