Trotwaer. Jaargang 8

[p. 375]

G. van der Meer
Euterpe en de dea.

Jan Wybenga: KJ 3;

De bondel KJ 3 fan Jan Wybenga hat hwat fan in ynkonsekwinsje. Ommers op de earste side al seit de dichter dat de lyryk (Euterpe en de akrobate), ‘ús strielend (sic) hannebinerke/fan xxx ieuwen’ wei is. Dochs geane de dichters, giet de dichter Wybenga, troch mei ‘elk jier by in healfleske pils/in rigel-mannich by de fryske skriuwerij/oan to kwatteljen’. Hwerom? Quia absurdum, sei Fedde Schurer destiids yn de Tsjerne yn syn bisprek fan Amoeben. Ik wit net hwat it andert fan Wybenga wêze soe yn it gefal fan dizze lêste bondel-en út dizze sin blykt al dat ik net wis bin hwat de raison d'être fan dizze bondel is. ‘Hoe kin men sa sleau-en forwachtsje heal en heal/dat de dea fan in spoek/hwa ek/yn brein en bloed biroere soe’, seit de dichter yn itselde gedicht Euterpe en de akrobate... hwat ynhâldt dat Wybenga wol troch har dea oanslein is. Men soe dan ek forwachtsje meije dat út de rest fan de bondel dit gefoel fan yn it moed taest wêzen troch de dea fan it strieljend hannebinerke klear trochskine soe, dat alteast it lyryske gefoel trochbrekt. Is dat sa?

Foar't ik dizze fraech bisykje to biantwurdzjen, earst in omballinkje oer de lyryske dichter. Hwat wol er, hwat docht er? Faeks kin men it it bêst sa sizze: de lyryske dichter wol mei de tael - it ûnsizbere - né net sizze, hwant dat kin ommers net - suggerearje troch dy tael sa to hantearjen dat in folsleiner byld fan de wurklikheit ûntstiet as mooglik wêze soe mei it wênstige gebrûk fan de tael - it itige gebrûk dat de ûneinige fariaesje fan de wrâld yndield hat yn biskate fekjes. De dichter hat it formogen twa sokke fekjes, sokke aparte fekjes, troch byldspraek bijgelyks, ta ien to meitsjen, of in oare yndieling fan de wrâld to meitsjen. Hwant de dichter sjocht troch oare eagen.

Om nou op de fraech werom to kommen oft de lyryske dichter yn de bondel oan it wurd is: ja, mar dan mar yn inkelde gedichten, lykas De boekdrager, hwer't de luzige boekdrager yn de him oermânske stêd in siik man is dy't tinkt ‘oan wurden fan deaden/yn it strewel fan syn breinkas/sprút it tinken fan deaden út./Kin jim in siik man net oer-in luzige boekdrager.’ En ek De bibliotheek-skriuwster yn de bar heart hjirbij, hwer't it ‘troch it glês fan hjoed’ observearjen fan in ‘iikhoarntsje mei wiuwende sturt’, dat oer in

[p. 376]

boskpaed ljept, en dat ‘fan lang forlyn’ is, neffens mij treflik de fornuvring en de forfrjemding oanjowt. Ek Swart-wyt is yn biskate opsichten lyrysk - it is allinne spitich dat de lêste strofe mij sa tsjuster is. Mar dat leit him grif oan mij. Pasjint en Lykdicht binne ek noch lyrysk to neamen. Pasjint rint nei de goede oanhef dochs út op in toloarstelling. De lêste, tredde, strofe mei it ‘momint U’ is nei myn bitinken net oertsjûgjend:

O âlde wolkesamler
o prater yn de roes fan it momint
ik bin mar in earme lijer
helje ik it momint U
dat dyn slach bigjint?

Der is fansels noch de mooglikheit dat mei U ‘Jo’ bidoeld is, tajown moat dan wurde dat it folle better slagge wêze soe. Ek troch de kontekst fan de folgjende rigel is dit net ûnoannimlik.

Lykdicht. mei syn relativearjende toan sprekt mij wol oan:

(2e strofe) ik liz ik lit de keardel yn my sliepe
oaren frisselje fan toarnen in kroan
hwat in opskuor oer hwat lichte skrammen
ta kreaze roofkes fordroege

De oare gedichten yn dizze bondel soe ik net lyrysk neame wolle. Hwat binne se dan al? It is fansels altyd mooglik dat de dichter it clownspak oanstrûpt en de pias úthinget dy't dochs syn trystens net biskûl hâlde kin. Foarbylden fan sokke, yn wêzen dus dochs wer lyryske, gedichten kin ik yn dizze bondel net fine.

Hwat nei it boppeneamde oerbliuwt yn dizze bondel binne gedichten hwerfan't de toan en ynhâld yn oerienstimming binne mei de konstatearring fan de dichter sels dat it strieljend hannebinerke dea is. As je dan noch dichtsje, ja, hwat dogge je dan? Dan bliuwt allinne de akrobatyk oer. Je kinne de anekdotyske toer opgean, bijgelyks yn de searje mei de namme Sibbichheden. Je kinne in oantal sonnetten skriuwe mei in ynhâld dy't net strookt mei de ynhâld dy't de sonnetfoarm suggerearret (‘en bern knap ik dêr net út myn béha’), je kinne domwei observearje en delskriuwe hwat jin foar it ark rint, bijgelyks it gedicht mei de titel 3, en Alys boartet mei in reade opel kadett. Je kinne in gedicht as Idiomatysk front skriuwe fol mei afûkfrysk, ensfh. Oars sein: je kinne boartsje mei alde foarmen en âlde tael en de wurklikheit hjirmei biskreaun, om al boartsjendewei to bisykjen ta nije dichterlikheit to kommen.

Elke lêzer sil foar himsels oardielje moatte oft dat slagge is. Nei myn gefoel is it dat net. Ik ha nei twa kear lêzen gjin forlet bijgelyks de Sibbichheden nochris to lêzen, en sa giet it mei de measte oaren fan dit soarte ek. Anekdotysk, grappich faeks, mear net. Ik moat lykwols tajaen dat In studinte praet oer Fryslân, in

[p. 377]

binammen goed ein hat: ‘Mar hwat ik foar eagen krij is it mankelyk/wyt fan deade fisken yn 'e opfeart fan 't bûterfabryk.’ dit gedicht heart grif dan dochs bij de gedichten dy't ik dan mar lyrysk neamd ha.

De klearebare observaesje-gedichten sizze mij hielendal neat; achter de wurklikheit'sjoch ik gjin wurklikheit. In dichter kin ynspiraesje krije út it idé dat er hat fan in oare wurklikheit, en as er dat net hat kin er noch dichterlike munt slaen út it tryste bisef dat alles dochs mar is sa't it is. Euterpe en de akrobate ûntlient hjir syn nijsgjirrigens oan. Mar as de dichter der echt nei hannelet as er mient dat Euterpe dea is, dan is de kâns great dat er ophâldt dichter to wêzen. Hwant dan bliuwt it boartsjen, de akrobatyk mei de tael oer, en mear net. Soks kin paradoksalerwize ek wer útmounje yn dichterlikens, mar neffens mij is dat yn dizze bondel net sa: de gedichten dêr't Euterpe dea is binne sels meast ek dea. Sok dichtsjen út de leechte leveret hjir sels ek leechte op; hwer't ik perfoast net mei sizze wol dat soks altyd it gefal wêze sil.

Der binne noch inkelde gedichten dy't noch net neamd of oan de oarder kommen binne. Jounforslach, forslach fan in joun om en bij de bar, is ridlik slagge, en heart ek al wer foar in part bij de lyryske fersen mei de moaije lêste rigel: Letter letters 't earmoedich gedicht’. As lêste sitearje ik Safari, dat alteast net mislearre en ûnecht oerkomt:

miniatuer
Wyt gers en droech yn 'e sinne en wis drave
de wiffe giraffen de kliene skonken
tromslaende dat skier de moude
dernei stout de dei wurdt donker
fan de blauwe skaden.

Oare gedichten dy't ik noch weardearje kin binne der foar mij net. As ik nou op myn bisprek weromsjoch is it oardiel eins noch net iens sa negatyf oer dit tredde cahier (KJ 3): foar sa'n lytse bondel binne der dochs noch knap hwat gedichten dy't ik oant op in hichte weardearje kin. Dochs is nei myn gefoel myn reaksje al negatyf. Dat komt, leau ik, omt dizze bondel sa forgrienmanke is ta in stel gedichten dêr 't de skriuwer wol, en in oar stel dêr 't er net dichter yn wêze wol, of doart. Weromsjend op syn earder wurk moat ik konkludearje dat er dochts bêst dichter wêze kin as er dichter wêze wol: As Wybenga wol is er bêst yn steat Euterpe nij libben yn to dichtsjen.

Faeks docht er dat nochris yn it boek dêr 't dan ek de siden fan paginearre binne, en dêr't it jier fan útjefte yn oanjown is. Soks is altyd maklik.