Trotwaer. Jaargang 8

[p. 83]

Bartle Laverman
Rasjoneel poesij bisprekke

Yn it redaksjoneel fan Trotwaer 1976-1 kundiget de redaksje oan dat hja fan doel is, nou't it har slagge is en bring rasjonele proaza-bisprekken, soks ek op it mêd fan poësij-krityk to presintearjen.

By dizze harsels opleine taek soe ik graech in tal kanttekens sette wolle.

Men kin jin bgl. ôffreegje oft it de redaksje yndie slagge is en bring rasjonele proaza-bisprekken, mar dêroer hjir net. Men soe witte wolle hwat hja foar eagen hat by in rasjoneel poësij-bisprek. Hwat is dat: in rasjoneel, poësij-bisprek? It moat der komme, seit de redaksje, bitsjut soks dat it der noch nea west hat?

Binne der gjin foarbylden fan to jaen?

It probleem liket to wêzen hokker ynhâld men de term ‘rasjoneel’ jaen wol. Ik slút my graech oan by de mannichte dy't mei rasjoneel bidoelt: ‘met redenen omkleden’, de krityske dialooch.

Mar dit liket hjir op if forskouwen fan it probleem, hwant hwat binne ‘redenen’ en wolle wy allinne redenen of moatte it ‘goeije’ redenen wêze.

It blykt wol, de redaksje hat it him net maklik makke.

Dichter A hat it foar inoar krige dat guon fan syn fersen printe wurde en op noed fan in útjower yn bondelfoarm it publyk oanbean wurde. Fansels, dy útjower wol de oplage graech kwyt en sil dus bisykje dat it publyk-dat-fersen-keapje-wol der weet fan kriget dat hy fan dichter A fersen to keap hat. Wyk- en deiblêdden binne der foar it jaen fan ynformaesje en miening, dat dy stjûrt er in presint-eksimplaer fan bondel A mei de hoop dat de krante omtinken oan it boekje jaen sil.

Mar ek literaire tydskriften krije in presint-eksimplaer. Meastentiids sil soks ek kommersjele redenen ha, mar in redaksje dy't yn syn ‘program’ stean hat dat er de literatuer kritysk bigeliede wol, sil it buorkundich meitsjen fan it bistean fan it bondel A as byforskynsel sjen.

It giet dy redaksje der om: heart bondel A thús yn ‘de letteren’?

Der wurdt in bisprekker útnoege dêroer syn miening to jaen.

Men soe sizze kinne: bondel A moat in ‘initiatie-ritueel’ yn ‘de letteren’ ûndergean. Bisprekker B wurdt ‘machtige’ dizze ynisiaesje

[p. 84]

úttofieren en hy oardielet: bondel A heart net yn ‘de letteren’ thús of bondel A is literatuer, sterker it is in oanwinst foar de literatuer, minsken.

Hokker doel hat sa'n poespas? As de minsken dy bondel mar keapje, hwat docht it der ta oft it literatuer is of net? Yn feite de fraech nei de sin fan it ûnderskieden fan (of bisteansrjocht jaen oan) kunst. Dêr bisteane antwurden op yn de foarm fan kunsttheorieën. Yn Trotwaer ha ik yndertiid bisocht dêr in antwurd op to jaen mei in artikel oer kunst as krityk (Trotwaer 1973-4, side 166 e.f. Mar dat dubieus figuer ‘bisprekker B’ dan, op hokker grounen wurdt dy ‘machtige’, hwêr hellet dy redaksje dat rjocht wei? Ek dêr wol ik it hjir net oer ha, sa sydlings kaem dat al oan 'e oarder yn in artikel dat yn Trotwaer 1974-2, side 89 e.f. publisearre waerd. It giet der hjir om, hoe jowt bisprekker B syn miening. Dat moat er rasjoneel dwaen, seit de redaksje.

Ik ha de fersen lêzen, mannen en wier it binne moaije fersen, lykas Keats al skreau.... Mar hwerom fine jo se moai. Ja sjoch, se sizze my hwat, se sprekke my oan, der spat sa to sizzen in fonkje oer. Mar jou geastlik libben soene jo dochs gjin forslach fan bringe, jo soene it dochs oer de tekst ha, jo soene de tekst hifkje, jo soene oardielje oft bondel A ‘poësij’ wie.

‘Goeije’ redenen moatte dus literaire redenen wêze. De bisprekker hat in bipaeld byld foar eagen hwat poësij is. Dat is in ideael-byld, hy kin faeks foarbylden jaen fan fersen dy't dat byld binaderje. En hy seit: dit is myn idé-poësij en dêr helje ik dy en dy kritearia út en dy kritearia pas ik ta op bondel A. En dan kinne wy in diskusje oan gean, hwant is myn idé-poësij wol goed, lied ik myn kritearia wol goed ôf, pas ik dy wol op krekte wize op bondel A ta?

Yn sa'n petear bliuwt it idé-poësij yn biweging en bliuwt poësij ‘yn libben’ (sjoch Trotwaer 1974-2, side 91)

Dus fan rasjoneel binne wy gien nei redenen, fan redenen nei literaire redenen en sa nei it ‘idé-poësij’, it probleem liket allinnich mar forskoud to wêzen. Hwat hat de redaksje dy't sa noadich rasjoneel poësijbisprekke wol foar eagen? Ik wit it net. Ik kin allinnich mar hwat sizze fan myn ‘idé-poësij’:

I. Literatuer is hwat oars as psychology. Bondel A is gjin psychologysk rapport oer (en fan) dichter A, as it yndie in bondel poësij is. Psychology hat har eigen wittenskiplike methoaden. Ik soe ek alhiel gjin forlet ha fan voyeurisme yn A's sielelibben. Ik mien him wol in bytsje to kinnen en leau my minsken it liket my dêr minder hillich as men yn earste oankommen sizze soe. Ik ha genôch rotsoai fan mysels, dat mei sines hoecht er my net optoskepen. Hwat ha'k der mei noadich.

[p. 85]

Lit er mar in pear sinten oan de sielkundige útjaen, mar fûl as er is wol er der noch oan fortsjinje ek!

II. Poësij is in ienheit fan foarm en ynhâld.

Ut de foarm blykt it taelfakmanskip fan de dichter, út de ynhâld syn idéënrykdom. Yn beide moat syn originaliteit nei foaren komme. Originaliteit is in biskiedend skaeimerk fan poësij.

De uterlike foarm fan de rymskema's en strofenbou achtsje ik fan minder wearde as de ynderlike foarm fan wurdkar en de bitsjuttingspluriformiteit fan de keazen wurden, de s.n. ‘meerduidigheid’, dûbele boaijems.

De uterlike foarm kin forwurde ta in lege dop, de ynderlike foarm is sa ticht mei de ynhâld forboun dat wy by ôfwêzichheit fan ynhâld lucht oerhâlde, ôfwaeid praet, mopkes en grapkes. Jow my yn dat gefal dan mar in lege dop, hwant dêr binne juwieltsjes fan, lês Boartersboekje marris fan Reinder van der Leest.

In optimale foarm-ynhâld ienheit kin net birikt wurde troch foarby to gean oan de ynderlike foarm. De uterlike foarm kin mist wurde. De foarm-ynhâld ienheit is biskiedend foar poësij, de foarm ûnderskiedt har fan filosofy, theology, psychology en oar sosjaal wurk. De ynhâld kriget stal troch de tael, mar hat tael net altiten bitsjutting en hat poësij sa dan net altiten ynhâld?

III. It bigryp ‘ynhâld’ moat dus in biheining ha. In bipaeld soart ynhâld wurdt hjir bidoeld.

De dichter is gjin filosoof of ‘goog.’ Dochs jowt poësij in minsklike réaksje op hwat yn en bûten him bart. Dy réaksje kin emosjoneel, maetskippij-kritysk en ek filosofysk wêze. Mar ûnderskiedend is hjir dat de ynhâld net ta diskusje steld wurde kin.

Poësij is dus per definysje net-rasjoneel hwat har ynhâld oanbilanget. Soks hâldt yn dat bgl. de meidieling dat it asfalt to Gytsjerk net kapt wurde moat, gjin poësij is, mar in slogan: hja is ôftowizen of oantonimmen, wy kinne der oer bargebite, bûltsjeblaze.

It net ta diskusje steld wurde kinnen fan poësij, docht al bliken út de ‘meerduidigheid’ fan 'e tael, de ynderlike foarm (II).

De ynhâld kin him ek net utslutend dwaende hâlde mei de persoan fan de dichter, hoe't er poept, syn moaije loarten, hoe foreale er wol net is, hoe'n smerte him wol net oerfoel, mar rjochtet him oer (of fia) de persoan fan 'e dichter nei de minske-yn-it-algemien (hwat ever that may be).

It feit dat it yn poëzij oer ‘de minske’ giet, en dat kin op ûnpersoanlike en persoanlike toan, makket it ek sinfol dat poësij publyk makke wurdt.

Ut dit idé-poësij sil ik myn kritearia helje moatte as de redaksje my bondel A ta bisprek oanbiedt. En dy kritearia sil ik oanjaen moatte,

[p. 86]

wol ik in rasjoneel poësij-bisprek ynleverje dat myn idé-poësij ta diskusje stelt. Hwant frjemdgenôch, sil de poësij har net-rasjonele karakter hâlde, sil poësij poësij bliuwe, dan sil it poësij-bisprek rasjoneel, dus diskutabel, bliuwe moatte. Dit rasjonele bisprek moat poësij hoedzje tsjin filosofy, theology, psychology, propaganda en oare grappen.

Baffelt, 15-3-1976