Trotwaer. Jaargang 8

[p. 15]

Alex Riemersma
Ugh

Meindert Bylsma, UGH K.U., Ljouwert, 1974

Fan Bylsma hawwe wy oant nou ta meast gedichten ûnder eagen krigen. Hy publisearre mei oaren gedichten yn: Broadtsje healom. Boartlik boadskipje, Ynfiltraesje en yn Skytskoarje en allinnich de bondel De tévé op it jiskelân. Yn Skytskoarje publisearre Bylsma inkelde stikjes proaza. Yn Sonde 14 in pear siden proaza. It liket yn earste opslach as jowt Bylsma de foarkar oan koarte boartlike tinzen, dy't yn fersfoarm getten binne en de lêzer as in gedicht oanbean wurde. Bylsma kiest foar de foarm fan it gedicht en dêr sil er syn bidoelings wol mei hawwe. Hwerom't er nou krekt poëzy foar kar nimt yn sté fan proaza sil ûndersocht wurde moatte. Dat bringt my op it ûnderskied tusken proaza en poëzy.

Yn Trotwaer 1975-4, s. 235 komt G. v.d. Meer ek op it ûnderskied tusken proaza en poëzy. Hy neamt dêr it meast biskiedende foar in gedicht de poëtyske foarm. De ynhâld kin fakentiden wol yn proaza útdrukt wurde; sterker, de poëzy hat faek in oanfolling yn proaza nedich om hielendal bigrepen to wurden. It is de sizzingskrêft, de konsintraesje fan waernimmings en tinzen dy't it gedicht ta gedicht meitsje. De boustiennen dêrta binne: de wurdkar, de wurdfoarm, de sinbou en it lûd. Oan dizze boustiennen yn ien fan de gedichten fan UGH wol ik in bytsje omtinken jaen.

Fan de 25 gedichten, dy't in plakje foun hawwe yn de bondel UGH stiene der al 5 yn de bondel Ynfiltraesje (Ljouwert, 1970), to witten: Kampeare (yn it hollânsk): De organisator fan fredesoptochten (yn it hollânsk ûnder de titel: hij organiseerde optochten voor de vrede); De famkes; Apart (mei in oare rigelyndieling en mei punten); Polityk (yn it hollânsk). It gedicht Cowboyfilm forskynde as ûnderdiel fan it gedicht T.V. yn Broadtsje healom (Haaksbergen, 1968). It gedicht film haw ik foar myn bisprek keazen omt it noch net earder yn in bondel forskynd is en omt Bylsma it keazen hat foar Poem Power (Een dichtersfestival in druk. Sonde III, 11/12, s. 56) en omdat it gedicht ôfprinte stie yn Omnikubus (5 jier Koperative Utjowerij, Ljouwert, 1975. s. 13). It kin wêze dat dit gedicht representatyf achte wurde mei foar it wurk fan Bylsma.

[p. 16]

film. mei har lytse brune kikerkes bikipet hja de gniisfilm troch de kieren fan har widske. hja gûlt oan ien tried wei en men ornearret it sil him oan har eachjes lizze. mar in briltsje helpt net, kontaktlinskes spiele fuort, rutewiskerkes kinne it net bolwurkje. dan mjit men har eachklepkes oan en hja gniist har kroandea.

It teltsje film rint moai rjocht op in konklúzje út. Op it earste each en ear sjoch en hear ik der gjin gedicht yn. Der sit net in spesjael gedicht-ritme yn, it rym ûntbrekt en de lûden roppe net fuortdaliks in spesjale spanning op. Der wurde gjin útsûnderlike wurden en wurdfoarmingen brûkt; likemin wurde der sinnen boud, dy't yn proaza net bylkje soene. It is wol tige koart as proaza: gjin blêd dat it as forhael opnimme soe, tinkt my. Bylsma hat it ús as gedicht oanbean. Hy hat de punten en de komma's weilitten (dws. ik haw dy der even yn set); hy hat de sinnen yn parten snijd en it ús sa oanbean:

mei har lytse brune kikerkes
bikipet hja de gniisfilm
troch de kieren fan har widske

hja gûlt oan ien tried wei
en men ornearret
it sil him oan har eachjes lizze

mar in briltsje helpt net
kontaktlinskes spiele fuort
rutewiskerkes kinne it net bolwurkje

dan mjit men har eachklepkes oan
en hja gniist har kroandea

In gewoane truc om efter de bitsjutting en de funksje fan biskate wurden to kommen is it forwikseljen mei oare wurden. Lêze wy yn r. 1 yn sté fan ‘kikerkes’ ‘eagen’ en foar ‘bikipet’ yn r. 2 ‘sjocht nei’ dan foroaret der hwat oan de sizzingskrêft fan it gedicht. De dichter skreau ommers net ‘hja sjocht nei de gniisfilm’. Dat hie de folsleine oandacht fan de lêzer rjochte op it elemint ‘gnissfilm’, omdat dat wurd dan de greatste ynformaesjewearde hawn hie. ‘Kikerkes’ en ‘bikipet’ binne net om'e nocht keazen. Beide wurden hawwe de

[p. 17]

bybitsjutting ‘stiekem en forhoalen’. Faeks is de gniisfilm net foar de eachjes fan de har ornearre en moat hja der stiekum nei gluere. Hja komt net mei de holle oer de rânne fan it widske hinne, dat soe to bretael wêze, mar hja moat stiekemwei it ien en oar fan de gniisfilm gewaer wurde. Hja sit, stiet en leit net yn it boartersstek, sit net yn'e bernewein en hja rint net troch de hûs. Hja leit yn in widske. Poppen lizze ornaris net langer as in healjier yn'e widze, dat dit bern is noch net sa âld en as it dan ek noch om in ‘widske’ giet, moat hja wol tige jong wêze. De poppe gniist net, skriemt ek net, mar gûlt. Hwerom't hja gûlt witte wy noch net. ‘Gûle’ en ‘gnize’ binne de kaeiwurden fan dit gedicht. De tsjinstelling tusken dy twa wurden wurdt trochlutsen nei de tsjinstelling tusken de poppe as ienling en de net biskate groep fan oare minsken (mei de dichter der by). Dêrtroch komt hja allinnich to stean. Se kinne dat gûlen net forneare en sykje der in oplossing foar. Dat se dêrby frijhwat útwrydske helpmiddels foar kar nimme, forsterket krekt de absurde tastân, dêr't de poppe yn forkeart. ‘Ornearje’ hat njonken de bitsjutting ‘oardielje’ ek de bitsjutting ‘foarskriuwe’. Der sit in projeksje yn. Se meitsje net in diagnose nei in ûndersyk, mar se hâlde út en projektearje in miening. Se sykje de oarsaek fan it gûlen net by de gniisfilm, de film of by harsels. De lêzer komt de oarsaek fan it gûlen dêrtroch net rjocht oan'e weet. It sil wol de gniisfilm wêze, mar it kinne ek wol ‘de minsken’ wêze. Se plakke har eachjes net ticht en slúte har ek net op yn in tsjustere keamer, dws. se slúte har net ôf fan it ljocht, mar bisykje it ljocht to rjochtsjen en dêrtroch tofoaren to kommen dat hja kjel wurdt (bliuwt). In eachklep is in ‘(vierkante) klep a.h. hoofdstel v.e. paard om dwars uitzien en schrikken te voorkomen’ (wurdboek fan Koenen). Se bisykje earst har eachweid to forbreden en har better en mear sjen to litten; dat hat net it winske risseltaet ta gefolch. Dêrnei pas mjitte se har eachklepkes oan, dws. biheine se har eachweid, forplichtsje har stiif foar har út to sjen en dan slagget it harren wol: hoe minder hja sjocht, namsto makliker is it foar har en gniis. Hoe mear hja sjocht, hoe slimmer it foar har wurdt to gnizen. Der sit al in tragysk gefolch oan har gnizen fêst. Nou't har eachweid sa biheind is, gniist hja sa stiif en rjochtlinich, dat al it libben út har gnizen wykt en dêrmei út har. De minsken hawwe harren doel wol birikt, mar sjitte tagelyk harren doel mei har foarby. Yn sté fan dat hja blier it libben troch kin wurdt de kroan op har gnizen de dea.

In film is in rige plaetsjes oan ien tried wei; in film is in ôfbylding en fordraeing fan de wurklikheit. Men kin der bytiden om gnize en bytiden om gûle. In gniisfilm kin men allinnich mar om gnize. In gniisfilm hat dus biheindere mooglikheden as in film, in film kin

[p. 18]

men mear kanten mei út. De titel fan it gedicht kin der op tsjutte dat it gehiel fan it gedicht in film is en dat yn dit gedicht in gniisfilm draeit. De tsjinstelling tusken de film en de gniisfilm kniert dan om it gûlen foar it gnizen oer. Men kin om it gehiel fan it gedicht gnize, mar men kin der likegoed om gûle, dat de poppe forplichte wurdt to gnizen en dêrtroch forstjert.

Oan de wurdfoarmen binne net biskiedende skaeimerken to merkbiten yn dit gedicht dy't it ûnderskied tusken proaza en poëzy stal jowe. De wurdfoarmen koene likegoed allegear yn proaza foarkomme; hja hawwe neat dichterliks dat makket. De forlytsingsfoarmen falle jin àl op: kikerkes, widske, eachjes, briltsje ensafh. Dizze foarmen bisterkje de tsjinstelling tusken de poppe en de oare minsken. Alles hwat mei de poppe to krijen hat is like lyts en kneuterich; hwat mei de ‘men’ to krijen hat is great: de film, de gniisfilm en de dea.

De meast gewoane sinbou treffe wy oan yn sinnen as: ‘hja bikipet de gniisfilm’ en ‘men mjit har eachklepkes oan’. In ôfwikende sinbou freget extra omtinken fan de lêzer, omdat yn sa'n sin de klam justjes oars komt to lizzen: op in apart plak komt dát to stean. hwat fan de skriuwer it measte omtinken kriget. Yn film is allinnich de earste sin der ien mei in ôfwikende sinbou. It sindiel ‘mei har lytse brune kikerkes’ stiet foarop en wurket dêrtroch it sterkste yn op de lêzer. Fuortdaliks oan it bigjin fan it fers komme de eachjes foar't fizier fan de lêzer. De eachjes as sintúch spylje de greatste rol yn dit gedicht. Der wurdt yn dit gedicht net rûkt, field en preaun. Der wurdt ek net heard. De gniisfilm moat dus in saneamde ‘stomme’ film wêze. It giet hjir suver en allinnich om it sjen, it each. Vestdijk woe hawwe, ‘dat in de poëzie, veel meer dan in het proza, de verschillende zintuiglijke gebieden elkaar in één enkel knooppunt ontmoeten. De poëzie concentreert niet alleen de woorden, maar tevens de zintuiglijke gebieden (...).’ (De Glanzende Kiemcel. A'dam, 1975-5 S. 27/8). Bylsma konsintrearret alles op de eagen allinnich.

Yn dit gedicht wurdt twa kear it wurdtsje ‘en’ brûkt, ntl. yn r. 5 en yn r. 11; beide kearen oan'e bigjin fan de fersrigel. ‘En’ wurdt ornaris brûkt as forbining tusken twa eleminten sûnder dat der needsaeklik in logysk forbân lein wurdt tusken de twa forboune eleminten. Yn it getal fan r. 11 komt it my foar, dat wy to krijen hawwe mei in kausael forbân. R. 11 is dúdlik de konklúzje fan de hanneling fan r. 10. ‘En’ hat hjir de bitsjutting fan ‘sadat’ en ‘fan gefolgen dat’. Omdat it wurdtsje yn r. 11 foaroan stiet en yn r. 5 allyksa kriget it ‘en’ fan r. 5 mear klam as oars. De mooglikheit, dat

[p. 19]

dêrre ek de bitsjutting ‘fan gefolgen dat’ meispilet komt dêrtroch binnen myn eachweid. It forsterket nochris wer, hwat ik hjirboppen al skreaun haw: se lizze in logysk forbân tusken it gûlen en de eachjes.

By it lûdop lêzen fan dit gedicht falt it jin op, dat yn'e earste strofe de ‘ie’ fan ‘kieren’ de greatste klam hat, dws. it faekst foarkomt yn biklamme wurdlidden. Yn de strofen 2, 3, 4 nimt de ‘i’ fan ‘sil’ en ‘mjit’ it fan de ‘ie’ oer. Allinnich gniist yn r. 11 hat wer in ‘ie’ en forsterket dêrtroch de tsjinstelling mei de ‘i’ noch mear. It gnizen en de gniisfilm - mei it needsaeklik smelle eachweid - lûke gear en sette har ôf tsjin it briltsje, de kontaklinskes en de rutewiskerkes (en ek tsjin it gûlen) fan it bredere eachweid. Yn it wurd ‘gniisfilm’ sit de tsjinstelling hielendal ynboud: it hat noch hwat fan in film, mar it gnizen oerhearsket dêr dochs yn.

Der bliuwe noch al in pear swierrichheden oer: ik kin net oan'e weet komme, hwerom't de kikerkes fan de poppe nou krekt brún binne. Forwikseling mei blau/grien/swart/giel smyt hielendal neat op of it moast wêze, dat de film brún is en dêrtroch har eachjes brún wurden binne. It soe dan in tige âlde film wêze moatte, faeks sa âld as it forskynsel film sels. Ik kin likemin oan'e weet komme, hwerom't dizze poppe in famke is. It koe faeks likegoed in jonge west hawwe. R. 6 soe der moaijer troch klonken hawwe: ‘it sil him oan syn eachjes lizze.’

Vestdijk foun it net geweldich needsaeklik, dat alle gedichten bylkje soene fan konsintraesje yn sinbou. Mar der moasten al in pear skaeimerken fan it gedicht foarkomme yn in gedicht (en dy nimme de funksje fan ôfwêzige skaeimerken oer) om it ta in gedicht to meitsjen. It liket my ta, dat dit gedicht syn wearde binammen ûntlient oan de metafoar. Yn it gedicht film is it Bylsma slagge en meitsje der in gedicht fan sûnder brûk to meitsjen fan de meast biwende skaeimerken fan it gedicht. Spitigernôch is it him net by alle gedichten fan de bondel UGH slagge. Krekt omdat net folslein dúdlik wurdt (en der àl oanwizings jown wurde) hwer't dy film foar stiet (it libben?-de wrâld?) is it foar my in goed gedicht, dat ik mei nocht lêzen haw.