Trotwaer. Jaargang 6

[p. 349]

Geart van der Zwaag
Poezij yn 'e stringen^*)

T. Hettinga: Yn dit lân, mei tekeningen fan J. Kaspersma, sels útjown.

As der yn dit lân in nije dichtbundel forskynt, dan moat dy bisprutsen. Dat kin net bêst oars. Immen dy't it witte kin moat syn miening der oer jaen. Jo keare it net, as jo dat al wolle soene; hy giet it wurk bioardieljend to liif.

Mar hwat binne de man syn attributen dêrta, bihalven de forneamde fyts en it âlde spoarboekje? Hwat is syn mjitark bygelyks en hoe hantearret er it? Hwat binne syn noarmen en hokker wearden sitte dêr efter? Ja, hwat makket de resinsint ta smaekmeitser fan de fryske poézij?

Ditsoarte fragen komt by jin omheech as der wer in dichtbundel to bisprekken falt. Hja lykje nijsgjirrich genôch om der tofoaren inkelde opmerkings oer to meitsjen. Faeks bin dy fragen noch it bêste to bisjen tsjin de eftergroun fan in hwat fundamentelerenien: hwat moat dat eins mei dy bisprekken? Hwêr tsjinje se ta? Kinne jo dêr efter komme, dan meije jo jo noch wol ôffreegje yn hoefier it bisprek, sa't wy dat kenne, dêrta in bytsje in effysjent middel is.

Nim nou ús beide deiblêdden. Dêr is it forskinen fan in bundel fryske gedichten nijs foar, soe men sizze. Redakteurs sille dit fuortendaelks en rjochtstreeks oan it krantelêzend publyk trochjaen, wol men hawwe. In bundel fryske poézij is as nijsobjekt lykwols hwat oars as in preferinte Adema's bolle. Poézij hat gauris mei de idée-wrâld to meitsjen én to brekken. De bisteande wearden en noarmen, dy't har oarsprong fine yn dyselde idée-wrâld, dêr op weromwize, en dy't as kultureel systeem yn it fryske binhús in soarte fan diggelkast útmeitsje, freegje fan deiblêd-redakteurs to uzes tige it omtinken. In fryske poézijútjefte mei nijs foar har wêze, mooglik nijsgjirrich nijs, it giet der om oft hja de lêzer dit nijs ta ha wolle, en sa ja yn hokker foarm dan.

As it doel fan it poézijbisprek is it bifeiligjen fan it bisteande wearde- en noarmesysteem, kin in middel fan it bioardieljende soujen tarikkend hjitte, it alheel weilitten dêrfan is wol helendal de baes.

Mar ek as it doel datoangeande net sa ing omskreaun wurde hoecht, hat it bundelbisprek gauris to lijen fan subjektivens. Persoanlike opfettings sette de poézij to maklik ûnder in biskate biljochting, yn in biskaet perspektyf. Dat falt nammerstomear op as, lykas yn de ‘Leeuwarder Courant’, hyltyd deselde redakteur der oer gear is.

Nou hoecht tsjin subjektivens gjin biswier to bistean. Dêr is, tinkt my, ek slim oan to ûntkommen. Myn bitinkings jilde dan ek mear it feit, dat de noarmen fan de resinsint, sa't dy tapast wurde op it wurk fan de dichter, hwaens wêzen - om mei Obe Postma to sprekken - al fierder iepensnein leit foar de glêzen, nét bisprekber binne. Dêrmei wurdt dy resinsint in autoriteit. As hy hjiryn flitich fierdergiet, is

*) Yn nû 1975-1 sil fan 'e kant fan 'e redaksje in réaksje op dit artikel forskine.

[p. 350]

er ringen mei macht biklaeid.

Hwa't net tofreden is mei it maetskiplik-literaire klimaet yn Fryslân kin hjir op in minsten rouwich om wêze.

Sjogge wy efkes ôf fan de kwaliteit, dan moat sein wurde, dat de fryske poézij fan de kranten in protte omtinken kriget. Oer it ginnerael kin men sels wol fan in oerbiljochting prate. It soe wolris wêze kinne, dat by in tal frysksinnige redakteurs hjir de saneamde taelbifoardering by foar sit. Is dizze doelstelling al hwat inkeld, it tapaste middel moat ek noch as yneffysjent oanmurken wurde.

Kin de poézij dan net mei it lûkhynder wêze fan de taelûntwikkeling fan in folk? Miskien wol, mar dan al ûnder biskate bitingsten. Yn de fryske deiblêdparse kriget it dy kans lykwols net. De redaksje fan it ‘Friesch Dagblad’ en de ‘Leeuwarder Courant’ - nomen est omen - bidoele sa'n ûntwikkeling nammers net. Dêrtroch kriget de fryske poézij yn de struktuer fan har krante gau it karakter fan folkloristysk wykeinformeits. As der fan hynders praet wurde moat, dan hat it mear wei fan túgjen. In het tuig laten lopen, sa forklearret myn wurdboek.

Dêrmei is ek lâns dit sekundaire spoar oan it forline wer rjocht dien.

Ek yn de tydskriften komme wy de bioardielingsautoriteiten tsjin. Hja rjochtsje har trochstrings mear op rissultaten as op prosessen. Har rasioneel-noarmatyf perspektyf docht de (fryske) poézij gjin deugd en ek gjin rjocht, hwant sjocht foarby oan oare - foar it bioardieljen relevante - aspekten, ealget binammen de ûntwikkelingskant net.

It is wol faker sein, de fryske literatuer lijt oan skoalmasters. Mar dêrfoar makket dy dan ek diel út fan ús westerske prestaesje-kultuer. Ut dizze kompetysje-geast komt ek it literaire prize-stelsel fuort. Allinne dêrom al in diskutabele saek.

Sa net, de earder oantsjuttene subjektivens yn de bioardieling en de skea dêrtroch foar binammen de fryske literatuer, sawol yn noarmative as yn maetskiplike sin, komme dêrmei wol dúdliker foar't ljocht.

Jo Smit hat langlêsten yn syn rol fan adviseur foar it takennen fan rykstalagen oan fryske literatoren in fikse bydrage levere yn it fierder sichtber meitsjen fan it bihyplike fan it autonome noarmative oardiel, sawol yn dizze rol op himsels as yn relaesje mei de wearde datoangeande fan de Gysbert Japicx-priis.

As de autoariteiten it net meiinoar iens binne, docht dat it geloof yn it systeem gjin goed. Dochs ûntstiet dêrtroch noch gjin iepening yn de rjochting fan hwat ik dan mar partisipatyf bioardieljen neam. Sokke ûntwikkelingsynstruminten krije gjin inkelde kâns salang de auroritaire biliedsstruktueren foar kultuersaken en de dêrop inte en dêrfoar tsjinstber makke nijsmedia yn wêzen bliuwe.

Hawar, dichters krije ek de stringen dy't se wurdich binne.

TSJEBBE HETTINGA

JELLE KASPERSMA

GEART VAN DER ZWAAG

YN DIT LAN

MEIINOAR BIOARDIELJE

IN BISYKJEN

G.	Sa't wy ôfpraet hawwe, soene wy it mei it bisprek fan jim bundel ‘Yn dit lân’ foar Trotwaer hwat oars oanpakke. It bisprekken fan dichtbundels op 'e wenstige wize bin ik hwat ôfkearich fan. Ik bin fan doel om dêr, sa'n

[p. 351]

	bytsje as ynlieding op it forslach fan dit petear, noch hwat oer to sizzen. In oardiel oer jim bundel as rissultaet moat jim fan my net forwachtsje. Jo forfalle ek gau yn neatsizzende termen as: treflik, harmoanysk, net slagge en koe better. Ik freegje my ôf oft wy mei de wenstige bioardieljende kritiken wol fierder komme.
Tsj.	Ik lês net sa'n protte kritiken, dat ik kin hjir net safolle oer sizze. Sa nou en dan lês ik Noordmans wol. Hwat my dan opfalt is, dat it oerflakkich is, it giet der net yn. Ik krij wolris it gefoel, dat de útkomsten ôfhingje fan de ynformaesje dy't de man oer de minsken hat. Foaral as se as dichter foar it earst op 'e lappen komme, dat er it dan hwat ôfmjit oan hoe't dy minsken har as persoan foardogge.
G.	Hastou yn forbân mei it bisprek yn 'e Ljouwerter foarút kontakten hawn mei Noordmans?
Tsj.	Ja, hy hat my troch de tillefoan frege fan hwat dochst en hwêr komst wei, en fan hwat fynst sels fan de bundel. Ik ha doe sein, dat ik foun dat it de taek wie fan de kritikus om dat út to meitsjen.
G.	Op sa'n wize wol ik net kritikus wêze. Jo komme der net foar wei en bisjogge de fersen fan jou eigen hoeke út wei. Dat fyn ik net korrekt.
Tsj.	Dat is nou krekt it subjektive yn de kritikus: oer in wurkje gear gean. En dêr kin ik it yn safier noch wol mei iens wêze. Mar skriuw dan net yn syn algemienens, fan hoe't jo der oer tinke, mar tsjut ek oan fan dêrom en dêrom, en sus en sa.
G.	Sa, dat in oar it subjektive objektivearje kin.
Tsj.	Presys ja.
G.	Der is noch hwat dat my mei sokke bisprekken tsjinstiet. Ik krij faken it gefoel dat mei it bisprek wer foldien is oan hwat sa nedich moast, mar dat dêrmei de saek ek min ofte mear opburgen wurdt. Der is dan in oardiel jown, mar it is krekt oft it wurk ek yn 'e geast opburgen wurdt, efteroan op it rim yn de fierste kast fan't alkoof.
J.	It komt allegearre yn de archiven fan de Provinsiale Bibleteek en de Ljouwerter Krante. Soms is der ris in lyts mantsje, dy wol der wolris even yn sjen, en dy fynt soks miskien nochris in kear, mar fierder rekket it fuort. Ik tink dat der gjin mins is dy't der om tinkt, en dat Noordmans dêrom ek altyd mei deselde wurden kritiken skriuwt.
G.	Hwat is nou it maetskiplik nut fan de poézij? Hwat docht dy poézij nou?
J.	Dat hat gjin nut.
G.	Dou seiste, Tsjebbe, yn it lêste fers fan jim bundel:

[p. 352]

 

.... ik wol taeste nei

 

en sprekke ta dy

 

om dy to leafjen ta myn lok

 

en it ljocht to reitsjen

 

sa't de tiid my rekket

 

each yn each

 

 

 

mar hwannear't ik

 

myn tochtsje tocht

 

en myn sechje sein haw

 

moat ik wer ôfgean

 

ta de libbenen

 

om leed om to sizzen

 

fan myn leafde

	Ik moast dêrby tinke oan inkelde rigels út Obe Postma syn fers ‘Soene jo stjerre moatte as jo net dichtsje mochten’. Hy seit: ‘.... Mar sa'n fers wol nei de minsken ta. Mei syn glâns, mei syn libben, mei syn sjongers- en dounsersaerd. It wol mei yn 'e rige yn blomsierde parken. En effen in glim jaen yn donkere keamerromt. En soms wol it skrieme om droef forlitten...’ Ut beide notysjes sprekt, bûten alle forskil, it as dichter rjochte wêze op de oar, it kommunikative. Postma mei dan mear yndirekt, fia de fraech nei de bitsjutting fan it dichterskip foar de dichter sels, sprekke, ik sjoch hjir dochs wol in parallel. Allinne by dy sit der in wrantelige toan yn.
Tsj.	Ja, dat kloppet wol. Mar ik leau dat dit hwat oars is as hwat Obe Postma bidoelde to sizzen. Ik sjoch it mear as in relativearjen fan hwat jo sels sizze of pretendearje to dwaen. Yn dit fers komt dan dy wranteligens der troch hinne, omt jo sjogge dat it eins neat úthellet. Dat jo gjin antwurd krije.
G.	It is by dy forheftiger, tocht ik. Dou wolst mear. Ik kom yn dit forbân noch even werom op dat maetskiplik nut fan de poézij. Jim hawwe de fersen yn jim bundel tusken de adfortinsjes set, of oarsom hoe't je mar wolle. De achterkant fan it omkaft jowt sels finansjele waerbirjochten. Dat jowt it gehiel in hwat yntegrearre oansjen. Dochs sjoch ik de poézij op dizze wize sa'n bytsje in funksje hawwen yn 'e mienskip.
Tsj.	Fynstou dat it in bytsje flokt mei dy adfortinsjes deryn?
G.	Ik siz net dat it flokt. Ik siz allinne dat it yn ús deistige maetskiplike dwaen en litten sa mear meiinoar gean kinne moatte soe. Sjoch, yn dyn fersen sit hjir en dêr in stik maetskippijkrityk, al is dat hwat forinerlike, in stikmannich notysjes op in minsten hwer't minsken, groepen ek, mear mei dwaen kinne soene.
Tsj.	It punt der't it om giet is, dat wy útbrekke út dy elitaire wrâld, hwer't dy sammele p̑oézij nou opheind wurdt, sadat it oars ek noch paed fynt. Mar dat is leau'k de kwael fan de hele poétyske wrâld, dat it in wrâldtsje op himsels is.

[p. 353]

G.	Ja, en mei dêrtroch funksionearret de poézij tomin yn oare kaders. Mar dou tinkst der oars oer Jelle?
J.	Nou my tinkt, in hele protte minsken komme oan it lêzen fan gedichten net ta. Doe't wy mei dy adfortinsjes omsutelen, nou doe wiene der hiel hwat dy moasten der neat fan ha. Der siet gjin brea yn. De minsken kochten it dochs net, seine se. Ik leau dat it sa ek wol leit. Mar miskien is it de skuld fan 'e dichters sels, dat it safier kommen is. Mar it is net bêst.
G.	Dy maetskippijkrityske kant hie ik it oer. It gedicht ‘Hjerst’ fyn ik dêr in foarbyld fan, al moat ik der fuort by sizze, dat dit fers by in oar hiel oars oer komme kin. De dûbelsinnigens en de relativearjende toan wurkje dat yn 'e hân, tocht ik.

Hjerst

de wei nei de dea is
op gifaerlike krúspunten
de moed opbringe
in hân út to stekken
mei de hope
dat men noch in eintsje
opride kin
nei it ljocht

	Dy subjektivens by it lêzen fan fersen ûntkom ik fansels likemin oan. Sibe Krol, dy't jim bundel yn ‘Hjir’ bispriek, neamt it fers ‘Stadichoanwei’ knap. Sokke termen sizze my net safolle. Mar it fers sprekt my ek tige oan. Dochs hâld ik it foar mooglik, dat soks mear oer my seit - en yn dit gefal faeks ek noch hwat oer de oerienstimming tusken Sibe Krol en my - as oer it fers sels. It kin ek wêze dat it fers troch syn stof in algemien minsklike werkenberens hat en dêrtroch brede wurdearring fynt. Miskien is dat mei ‘Stadichoanwei’ ek wol in bytsje it gefal, mei de forfrjemding by it âlderwurden, dy't út it fers sprekt en tige ynfielber is.
Tsj.	Ja, it thema dat spilet is bikend. Dan ha je de kâns, dat jo net fierder sjogge fan hwat hat er mei de tael dien en hoe hat er it opset. Dat soks op 'e eftergroun komt. Dat it oanslaen fan it fers sels it fers goedmakket. En dat is fansels gjin kritearium. Alhoewol it iene wol oan it oare fêstsit.
G.	Haw ik it goed, datstou dizze fersen net skreaun hast as hantwurk, as ambacht, mar dat se in stik fan dyn libben útmeitsje?
Tsj.	Dat kloppet wol. Dêr hiene wy it ûnderweis noch oer. Hoe't ik de earste fersen yn ien kear klabats opskreau. En dit binne allegear hwat earste fersen. It wie hwat yntuityf dichtsjen. Spontaen, sûnder der oan to spikerjen. Dat hie ik mei it fers ‘Forsyk’. Kjessen tsjin 'e forwaerming, skonken op bêd. Sa hie'k echt it idé fan it sit wol yn 'e kop. Nou, ik sette de titel del en it fers der fuort ûnder. En der is ek noait hwat oan foroare.
J.	Dou skreaust earst yn it hollânsk blinder!

[p. 354]

Tsj.	Ja, mar dat wie mar hiel koart. Doe kaem ik op 'e kunstmerk Lykle Jansma tsjin. (Ik hie in fers opstjûrd nei Alternatyf, en dat krige ik werom.) Hy sei, dy lêste rigel dat kloppet net, dy moat der ûnder wei. Doe stie ik op myn fundaminten to stuitsjen. Ja, hwat wist ik der allegearre fan. Ik waerd der doe mei konfrontearre fan der is in oare noarm.
G.	En nou neijerhân, hwat seist nou fan dy rigel? Hwant hoe spontaen jo ek dichtsje, it giet dochs - sa't Noordmans yn syn bisprek fan jim bundel skreau - troch de tjems fan it forstân.
Tsj.	Dat is al wer sa'n skoft lyn. Dizze fersen ek, dy binne fan '68-'70, dy snuorje sahwat. Ik sjoch wol dat myn wurkwize hwat foroaret. Dat ik nou hjir en dêr wol oan it pielen slein bin. Sa fan der binne bipaelde dingen dy kin ik hwat útbouwe. En dan bigjinst to tjemzjen fansels.
G.	Mar it bliuwt likegoed wier, dat dichtsjen foar dy in kar is. Dat it hwat mei dyn kiezen as minske to meitsjen hat.
Tsj.	Ik bin it sels ja. Mar yn it iene fers bin ik wol mear mysels as yn it oare fansels.
G.	Dat liket my ek in kant dy't jo bybringe moatte as jo it oer poézij-bioardieljen hawwe. Mei de fersen falt ek de dichter as minske ûnder de bioardieling. Of net?
Tsj.	Ja, sa sjoen al.
G.	Ik fyn dy kombinaesje fersen/adfortinsjes yn jim bundel net flokken.
J.	It skriuwen is net sa moai hear. Ik ha dat al dien, mar ik bin der net sa geskikt foar. Ik hie't leau'k leaver typt hawn.
Tsj.	Ik bin dat folslein net mei Jelle iens.
G.	De letters fan de fersen, hwa hat dy forsoarge?
J.	Ik ha se allegear makke. Mar neffens my hie ien mei in M.O.-akte skriuwen, of yn elts gefal ien dy't it heel goed kin, it better dwaen kind.
Tsj.	Ast it karákter fan de tekeningen sjochst en dan derby it statyske fan in printletter. Né, dan is alles sa ôfmetten.
J.	Né, mar ik sei: immen dy't M.O.-skriuwen hat, dy hie der mear fan makke.
Tsj.	Dan hie't miskien hwat better wurde kinnen.
G.	Ik tocht datstou dy mei inkelde fersen, Jelle, wol identifisearje kinnen hast. Mei oaren hwat minder.
J.	Ja, mar ho-ho. It is sa, ik hie al in soadtsje tekeningen. Foar somlike dêrfan haw ik in fers útsocht.
G.	O jonge, ja hoe giet soks yn syn wurken?
J.	Nou dêr sit heel hwat oan fêst.

[p. 355]

G.	Ik bigryp, dou hiest dyn tekeningen en doe hast Tsjebbe syn dichtersmap ris trochnoaske.
J.	Ja sjoch, ik sil wol in pear oantsjutte. Sibe Krol hat it der oer, somlike fersen passe net alheel by it fers. Dizze bygelyks: by ‘Forsyk’. Nou dy is al fan '69, en dy ek: by ‘kin ik eefkes mei dy prate’.
G.	Ja, dy haw ik beide earder sjoen.
J.	Dy hat yn Trotwaer stien, yn Sonde, en nou stiet er hjir yn. Sjoch dizze haw ik der wol spesiael by makke: by it fers ‘it geheim fan de leafde leit bisletten yn 'e draechkrêft fan 'e wyn’. Dy fyn ik wol slagge.
G.	En dizze: ‘swarte yllúzje’?
J.	Dy bistie foar in part as ets. Dy haw ik dus hwat biwurke. Ja, jo moatte earst ek hwat op gong komme. Hy is net sa geweldich hear. Hy is to drok. Dizze, by ‘Blau en Grien’, is wer in stik better. Dit is de earste dy't ik der by makke ha: by ‘Nije Maitiid’.
G.	Ja, dêrby moast ik oan Tsjebbe en dy har pleats tinke, mei dy beammemantel.
J.	Dêr moast ik ek oan tinke.
G.	Dat is'm dus wol.
J.	Né, hy is tekene sa't ik'm my tocht, net sa't er echt is. Sjoch, mei dizze is it hiel eigenaerdich gien (Forfal). Ik roun by in feart lâns, de Frjentsjerterfeart, by Turns wie't, en dêr lei dit boerd yn 'e sleat, Sandfirden stie der op. En doe hie hy krekt dit fers skreaun.
Tsj.	Wy stiene forstuivere. Hwant dat is fêst wol in kilometer of tweintich út 'e reek, nou.
G.	De finger Gods, soe men sizze.
J.	Ja, en hy wiisde ek noch de goeije kant út...
G.	Siz, dy tekenstyl, dat haw ik earder sjoen, by Anne de Vries en Bartle Laverman, tocht ik. Ik ha der net safolle doel oer. Mar kinst dêr hwat oer sizze, oer dy styl. Hwat skoalle is it?
J.	Kristlike Kweekskoalle to Snits.... Né, mar sûnder gekheit, dy styl bistiet oars net. Anne de Vries is der mei bigoun. En dy hat in protte wurk fan Sjoerd de Vries sjoen. Hy is bigoun mei it spul to stylearjen. Ik ha der doe ris mei him oer praet, en hy sei doe tsjin my: dou moast de dingen net tekenje sa't se binne, mar sa'st tinkst dat se binne. Dat hat my wol holpen. Jou moatte foar josels gewoan in wrâld meitsje. En dan bigjin je mar to tekenjen.
G.	Sawol Noordmans as Sibe Krol binne oer dizze gearwurkingsfoarm wol to sprekken. Noordmans neamt it in lês- en sjochbundel.
Tsj.	Ja, sa neamde ik it, en dat hat er wol oernaem.

[p. 356]

G.	O just. Ik ha fan 'e wike noch in fers fan dy op 'e tillefoan heard. Tiid en romte, hjitte it leau'k.
Tsj.	Dat kin útkomme.
G.	Mar ik moast noch wolris wer draeije, om to witten fan hwat seit er nou eins. Miskien komt dat omdatstou kompakte tael brûkst.
Tsj.	Ik mei graech dinkjes brûke hwer't je twa kanten mei út kinne. As in spoarbaen, hwer noch in spoar ûnder sit, mei in wiksel dertusken, in oare kant út wolle. Dat boartsjen, fan it iene yn it oare. Transformearje neame se dat yn 'e musyk. Dat sit ek yn ‘Tiid en romte’.
G.	Noordmans seit noch hwat oer dyn frysk. Hwat fynst der fan.
Tsj.	Nou ja, dat is ek sa, dêr is nochal hwat op oan to merken.
G.	Dat komt ek mei fan de bihyplike lear- en skoallesitewaesje.
Tsj.	Ja, mar it kin dochs net. Lykas mei ‘de beammen roun de boerehiemen’. Dat is aldermislikst. Sjoch, wy hiene it niis oer dat ompielen mei it fers. Hie ik der mei ompield, dan wie ik der wol op kommen. Hwant ast nou seist: de beammen om de boerehiemen hinne, dat is noch folle moaijer. Dat hearst sels wol.
G.	Sibe Krol skreau yn Hjir hy foun dyn fers ‘Forsyk’ ien fan de bêste. De slotrigel: ‘ik haw de sokken al út’ seach er as in relativearjen fan it foargeande. Miskien kinstou my der nou úthelpe, hwant ik foun dizze wurden krekt it fers ûnderstreekjen, sa fan: ik bin ré.
Tsj.	Ja, presys, dat is it helendal. Ik bin folslein ré foar de douns.
G.	Dat fers fan it earste ljipaei ‘Twifel’, sprekt my tige oan. De tekening trouwens ek.
J.	Ja, dy fyn ik sels ek wol goed.
G.	Hoe bist dêr oan kaem?
J.	In foto fan in Dútske pleats. Ik ha dêr op oefening west....

[p. 357]