Trotwaer. Jaargang 6

[p. 339]

Willem Abma
De fersen fan Hessel Miedema

Hessel Miedema: Op 'e Literaire Toer.
K.U. 1973, Bolswert.

De Koperative Utjowerij hat der goed oandien it literaire wurk fan Hessel Miedema, dat ta stân kaem tusken 1950 en 1964, to bondeljen en út to jaen. Men kin dit wurk fan Miedema biskôgje as in neilittenskip omt Miedema bisleat yn 1964 net mear yn it Frysk to publisearjen. Dit bislút die bliken net samar in gjalp yn 'e romte to wêzen. It waerd konsekwint folholden. Op himsels kin men der respekt foar ha, Destiids waerd it Miedema fan somliken al, fan oaren net yn tank ôfnommen dat hy de boel der hinne bruide. It ynnommen stânpunt waerd útsoarte binammen biskaet troch de mjitte fan wurdearring dy't men opbringe koe en woe foar syn wurk. Sa treurde de Quatrebrasrounte tige om it hinnegean fan Miedema. Bg. ‘Dat Hessel it langer fordomt is net in lytse opdonder foar de fryske literatuer’, of: ‘De greate wrakseling' fan Hessel Miedema,... ien fan de bilangrykste skriuwers fan Fryslân wurden is’. Sjoch dêr, trije sitaten út Quatrebras, jg. 9 nû 6. Yn oare formiddens lykwols waerd Quatrebras en dêrmei Miedema net iens leechachte, mar gewoan deaswijd, hwat noch folle minder is. Miedema wie ommers de driuwfear en fjûroansetter fan Quatrebras. Hy gau as in eksponint fan in nije eksperimentele rjochting en clique, foar somliken in fryske Lucebert, foar oaren immen dy't it der allinne mar omgie de Tsjerne dwerse kneppels to smiten. De kritisi fan doe wiene dus fordield yn biwûnderers, sa net oanbidders, en forspijers, sa net deaswijers, fan wurk en persoan fan Miedema. Nou, tsien jier letter leit dit wurk fan Miedema dus op in twaspjalt fan mythologisearring en forjitnis. It liket in foardiel om nei in stille perioade fan tsien jier dit wurk to hifkjen. Hielendal as men net mandelich west hat oan oanbidding of biwuste deaswijing. Men kin it wurk ûnbifongen bioardielje ommers. Forjit it mar. Neat is sa relatyf as kritiken en prizen (hwat is in priis oars as in goede krityk?). Der wurdt nou wol tocht en bisocht troch in mear formele krityk it objektiviteitsgehalte fan it oardiel fan de kritikus to forheegjen, ek de formele kritikus slagget mar foar in hiel lyts part omt er syn subjektivisme (bg. de eigen (foar)kar, disciplinebioefening) nea folslein elimineare kin. It bisef dat der safolle tafalsfaktoaren meispylje yn 'e oardielsfoarming fan de kritikus kin him de wille binimme überhaupt noch in krityk to skriuwen as er mient dat syn krityk objektive, lit stean ivichheitswearde, hawwe moat. Op syn bêst hat in krityk inkeld in oriëntaesje to bieden yn in lekturael labyrinth. Mar dy oriëntaesje foldocht de lêzer ornaris net. Hy hat leaver in hâldfêst yn 'e foarm fan in apodiktysk oardiel fan de kritikus as dat er himsels op de glysterpaden fan eigen oardielsfoarming bijowt. Spitigernôch wurdt de lêzer op syn winken bitsjinne. Dizze ynkonsekwinsje, dit sûndigjen tsjin in kritysk prinsipe kin men oan de ein fan dizze krityk tsjinkomme.

Noch ien oar punt foar't ik oanbilanje by Miedema's poësij. De mooglikheit ta ‘close reading’ liket mear en better mooglik neigeraden de persoan fan de skriuwer mear op de eftergroun treaun is troch died en tiid, en syn wurk mear op de foar-

[p. 340]

groun leit. Dy forflokte forminging fan wurk en skriuwer as gefolch fan in nea ûnderbrutsen konfrontaesje mei beide, soe út de wei gien wurde kinne yn sa'n gefal. Ek dy ûntminging fan wurk en skriuwer falt ôf foar hwa't de aktualiteit net sterker troch to wurkjen hoecht as de oantins mei har biwuste en ûnbiwuste effekten.

Hielendal as dy oantins streake wurdt fan de twaspjalt fan mythefoarming fan de iene en forjitnis fan de oare. De kritikus moat him just nóu hoedzje foar bifoaroardieling c.q. ûntmythologisearring of op in fuotstik forheffen fan de skriuwer. Hawar, om by it bigjin to bigjinnen, yn de forantwurding yn ‘Op 'e literaire toer’ is daelk al in flater slûpt. De fersparten op side 170 en 171 yn ‘Op 'e literaire toer’ biheare ta de syklus ‘De greate wrakseling’ en binne dan ek wol forskynd yn Quatrebras, jiergong 9, nûmer 2. De forantwurding seit it tsjindiel. Bidoeld sil wêze de fersen of leaver teksten dy't ôfprinte binne op side 172-174. Dy binne yndertiid ôfprinte yn 'e bondel ‘skande skande sûnde sûnde’ in ekstra nûmer fan Fryslân Oerein.

It ferseoanpart yn ‘Op 'e literaire toer’ is ûnder to fordielen yn seis parten:

1)	acht ‘Iere Fersen’, side 9-15.
2)	Trettjin Fersen’, side 49-56.
3)	seis ‘Fersen’, side 145-150.
4)	‘Stadich brekke de foarmen út 'e skyl’, side 153-162, in syklus.
5)	‘De greate wrakseling’, side 165-171, in syklus.
6)	‘lêste fersen’, side 172-174, wer ûnder to fordielen yn twa en fiif fersen.

It hat eigenskip en nim elts ûnderdiel earst eefkes apart ûnder de lins omt in globale bihanneling yn't foar de fersen gjin rjocht dwaen soe, dêrfoar binne de ûnderlinge forskillen to great. Geandewei is fansels wol in tal ginnerale konklúzjes to lûken. Yn de acht ‘Iere Fersen’ kundigje har in tal biswieren oan dy't nei myn miening, foar Miedema's hiele poëtyske oeuvre jilde. Dêrom dizze earste fersen ôfsûnderlik yn koart bistek. In fers hat faek mar ien poat om op to stean: de ynfal dy't de lêzer in sekere forrassing evosearret. Hoe lytser nou de forrassing fan de ynfal is, hoe greater de kâns wurdt dat it konstatearringselemint yn it fers oerhearsket. By Miedema wurdt dy ynfal faek redusearre ta in droege konstatearring. Tagelyk rommet sa de lyryk it plak yn foar it forheljen. Sa hie de tekst op side 9 koarter wêze kind: bg. hwat is sykheljen oars as it tikjen fan in haloazje/ûnbiwust. Op side 10 wurdt de lêzer net konfrontearre mei in mich, sa as meastal, mar mei in mich dy't him konfrontearret mei in minske: de ûntdekking fan in mich. De dichter draeit de rjochting fan it wenstige observaesjepetroan om. Oan dizze fynst moat it fers har rjocht fan bistean ûntliene. My liket de clou hwat to meager.

Op side 11 in titelleaze tekst dy't nei myn miening om to foldwaen ek wer krekt hwat tokoart sjit om de folgjende reden. It fers bisiket eat fan in binearjende spanning op to roppen by de lêzer. Dat slagget lykwols net. As der sprake is fan twa of mear tsjinstelde bigripen dêr't harren suggestive bylden tusken skouwe kin dy spanning maklik ûntstean. Yn dit fers wurdt de tsjinstelling foarme troch’ in hele fredige simmerjoun’ en ‘it ûnk’. De bylden dy't hjir tusken skoud binne, binne by de fredige simmerjoun ‘de hurken’, in ‘ûndergeande sinne’ en ‘de teare wylgenblêdden’; by it ûnk steane ‘skreauwende' sergeanten-majoar’, ‘grauwe kompagnyën’, ‘bolderjende eksploasjes’ etc. It fers en de bylden komme op my

[p. 341]

flak en forheljend oer omt de bylden de skerpens misse en Miedema him bitsjinnet fan de futuralist It moat allegearre noch barre. De lêzer ûntkomt oan de binearjende omfieming fan in ûnk dat nou en hjir taslacht.

Op side 12, 13, 14, 15 steane nei myn smaek hwat frutsels en fratsels dêr't ik gjin punt fan wearde yn ûntdekke kin. Dat heart freonliker as to sizzen waerdeloas. Ien foarbyld:

Sequitur ira omnipotentis Dei (W.A. de grime fan de almachtige god hjitfolget (ús))
der is jit rju krêft yn Him
moarn sil Er
alle fine dogeneaten fordylgje

De ‘Trettjin Fersen’ op side 49-56 foarmje in soarte fan syklus dêr't it breklike fan in leafdesrelaesje it gearbinende elemint yn is. Soms is der it ûnbigryp (s. 49), de domper fan in ‘né sei hja’ op heech spande langstmen en forwachtings (s. 50), ûnmacht (s. 51), it brekslaen (s. 52), soms is der de eangst dat it ûnformogen om wêzentlik leaf to hawwen bleat lein wurdt dêr't swijd wurdt:

net swije
lit ús net swije
as wy wâdzje
sa
troch de tsjinstân
fan ús ûnmachtich ûngâns
dyn skouder yn myn hân h^alde
lit ús net swije

Der is de ûnmooglikheit fan in folsleine leafde (s. 54), in forlern leafdesparadys (s. 55). Inkeld in fiere takomst net it nou jowt forromming. De wrâld draeit wol troch, har forliezend yn in neiteam, in eskatologyske klimaks birikkend yn in machtich skeppend minskdom:

letter sille wy sizze/ha wy gjin namme foun/foar hwat gjin namme hie/ha wy net songen as de bosken/ha wy net dounse as de fisken/ha wy gjin minsken boetsearre/ha wy de wrâld net skepen?

Is it tal trittjin tafallich keazen of tsjut it op de ûngeloksfaktor? Nei myn smaek oer't ginnerael ek hjir wer tofolle bleate konstatearring, to min oan dichterlik byld.

Yn 'e seis op harsels steande fersen op side 145-150 wurde meidielings dien dy't net úttild wurde boppe it prozayske troch moaije frjemde wurdoanienskeakelingen bg. ‘blanke chryseis séfearren frusselje’ (s. 147) of troch it jaen fan in fysiology fan it dichterskip (s. 149). Der rint troch dizze fersen in earmoeilige neo-realistyske tried, al hat it lêste fan dizze trits fersen wol hwat assosiatyfs: ‘It krôket al in ûre/in kat roun/né krekt net/oer de stoeprânne/’ (s. 150)/. It bêste fers fan dizze seis stiet op side 148: ‘It sêftségriene oesterfamke is dit....’/ De lêste rigel lykwols bidjert wer in protte. De dichter jowt syn ûnmacht stâl yn hwat ûnnoazele opfollings as ‘hwat sille wy hjir fan sizze....’ (s. 147) of ‘jonges sjoch ris hwat der oan my groeid is’ (s. 149). Binammen de útrop ‘jonges’ brûkt Miedema jerne.

It fjirde fersepart wurd foarme troch de syklus ‘Stadich brekke de foarmen út 'e

[p. 342]

skyl’, (s. 153-162).

De syklus fan it libben sels komt hjir oan 'e oarder: ûntstean en forgean, sûndefal en godlikheit.

Sá is it to bigripen dat Miedema materiael út aetiologyske mythen brûkt:

‘ouranos bisocht syn bern der foar wei to stopjen
op syn bar kronos friet se noch leaver op fansels’, side 157.

It forneamde oedipusgegeven kipet ek hjir eefkes om 'e hoeke:

‘doe haw ik myn heit slein
doe haw ik myn mem opnij bifruchte’, side 157.

De foarmen dy't út de skyl brekke binne de universele minsklike komponinten dy't har stadich en lotsmjittich ûntjaen (anajkè). Dit proses is ien greate wrakseling. Yn dizze oer-thematyske syklus steane moaije strofen binammen dêr't de sinsbou net al to breklik is bg.:

‘dizze myn dochter is in frou woam/har skerten bin ré om bifruchte to wurden/har bekkens sille de foarmleaze reinen opfange/de rein sil bistjurje ta majestieuze gletsjers/de foarmen sille traech en sniewyt yn har ûntstean/, side 156.

In moaije rigel is ek:

‘silstou de ingels yn har fal heine’ side 156, of: ‘traech swimme myn fisken har kurves/teare har foarmen núnderjend iepen/’, side 159.

Hwat de opbou fan de syklus oanbilanget, yn en troch ‘it famke’ brekke de foarmen út 'e skyl. Heit, mem en Engelsma representearje de totem- en taboesfear foar dit groeiproses oer. De mem, de heit en it famke fungearje as mythyske oermodellen fan resp. it foarmjaen fan en oan libben, soarch en forwundering, selsûntdekking en forset (hubris). Ek leit hjir it konflikt tusken âld(en) en ‘jong’ c.q. it famke, de ûnoantkomberheit fan it lot, de erfskuld fan it sied.

It thema is oerweldigjend, dêrom is it nammersto spitiger sizze to moatten dat it Miedema net slagge is der adekwaet stal oan to jaen. De ynhâld ûntskuldiget de foarm net. Sterker noch, de ynhâld giet der ûndertroch danksij de abominabele foarm. Se is der ûntagonglik en kriptysk troch wurden. Men kin kieze foar in eksperimentele foarm en sels stelle dat dy it to bihanneljen ûnderwurp it meast rjocht docht, mar dan moat men it eksperimentele prosédé wol baes bliuwe. Hjir liket it forseaerd eksperimentalisme tsjinje to moatten de ûnmacht to forskûljen in djip en yngeand thema klear to forwurdzjen. De hiele syntaksis is oer de kop helle. Tiid- en forhâldingswurden doarmje yn 'e tekst roun. De logica en de funksje fan dit alles binne to syk. En de wol wollende lêzer dy't nei in protte energyforlies ta de djippere lagen fan de stoffe troch krongen is stjit dan, op in pear útsûnderingen nei, op net folle mear, as kyts.

It fyfde fersepart de syklus ‘De greate wrakseling’ (s. 165-171) folget yn ‘Op 'e literaire toer’ logysk op ‘Stadich brekke de foarmen út 'e skyl’. Yn beide sykli spilet it thema fan de evolúsje ommers in wichtige rol. Hwat skepen en statysk is wurdt destruearre en derom tink fuort ek mar de tael dy't forsplintere foar jin leit. Is it noch gewoan Frysk hwat Miedema hjir skriuwt of hat er al in nij staveringsmodel to pakken?

De syklus set útein mei in karakteristyk fan it minskdom. Kearnfiguer is de ‘byldhouwer’ as skepper en/of partisipant yn it skeppingsproses de ieuwen troch. De kronology fan histoaryske gegevens is trochinoar mjukse. ‘De greate wrakseling’

[p. 343]

liket út en troch in persoanlike kriptyske jeremiade to wurden fan Miedema oer syn fryske skriuwerij en kreauwerij:

/ik sels ommen (gewoan miedema) ha it ek bisocht der by jimme/se seagen my oankommen de dea yn it hert/stiennen spjalten dêr't ik se oanrekke/kommisjes spatten kwetterjend útinoar/nachtspegels gulpten har kostbere ynhâld oer myn oanwizingen/koe net foarsichtiger fordomme ik/.

Ek is dizze syklus net konsistent om ris in moadewurd to brûken. Der wurdt skepen, dan wurdt der oan gruzels slein, mar op side 169 slûpe fan 'e skriuwer ûnbidoeld nei my foarkomt, wer nije struktueren binnen. De dichter brûkt kosmologyske, hjir en der kosmogonyske bylden. Al wer, it thema-arsenael is machtich dêr't de ûnmacht ta forsteanberheit opdûkt. Dochs is Miedema yn syn sykli noch it minst min omt it epyske is der sa funksjoneel wol en dus minder steurend as yn koartere fersen.

It sechsde part wurdt foarme troch twa en fiif fersen. De twa fersen op side 172 foarmje in kakofonyske grienmank dêr't de grize jin fan oer de grouwe giet sûnder ien ljochtpuntsje.

Op side 173 en 174 steane hwat rigels dy't de skriuwer fiif fersen neame doart. Oannommen dat er soks sels sarkastysk bidoelt dan hie er ús sarkasme en rigels better bisparje kind. De skriuwer freget him û.o. ôf oft er ‘nou al leginde is’. Al wer in loopke mei de lezer? Ik tink it net. Yn beide gefallen liket Miedema dochs wier tofolle nei de eagen sjoen to wêzen fan eigen rounte. De forfeelsume vocativus fan ‘jonges’ komt ek hjir wer op it aljemint. Konklúzje: de skriuwer hat der dúdlik gjin nocht mear oan Dizze lêste fersen foarmje in kwaliteitsleaze mislediging fan de lêzer.

Om hwat genre poësy giet it hjir nou? Wis liket dat it eksperimenteel neamd wurde kin. It eksperimentalisme as sadanich hoecht hjir fierder net oer útwreide to wurden. Elts wyt wol sahwat langer hwat it ynhat. De fyftigers fan doe binne nou sels om 'e fyftich hinne. It front is útinoar spat en forsille. Yn 1955 skreau Gerrit Kouwenaar yn in artikel: ‘De experimentele poësie is de enige levende poësie, die momenteel existeert, groot of klein. Dit is een feit. De rest is mooi dood of lelijk dood, groot dood of klein dood, maar dood, geschiedenis.’ (Geheel namens mij zelf, V.N. 26-3-1955). Sa as safolle mei nije streamingen hie ek it eksperimintalisme fan de jierren fyftich hwat wrâldforoverjends, sa net diktatoriale trekken. Dat Lucebert him as keizer forklaeide om fan boargemaster d'Ailly fan Amsterdam in priis yn ûntfangst to nimmen hoecht gjin tafal to wêzen. It imperium fan de fyftigers sil doe in protte peripheren wol dûzich makke ha, it hat harren foar in part ek op 'e doele brocht. In lucide ûnderbou ûntbrekt it yn konsiëntieuze eksperimenteel poesy net oan (bg. Sybren Polet). Mar sa as it tsjuster net eksperimenteel is foar it ljocht oer, sa is de wurdebrij fan in Hessel Miedema net eksperimenteel foar de lucide poësy fan in Lucebert, in Polet, in Andreus, in Kousbroek, in Kouwenaar, etc. oer. Ek mei streamingen fan de jierren sechtich lykas it neo-realisme en Nul Zero hat dizze poësy gjin forbining. It is earder in one-man-show fan in angry young man yn Fryslân. It pretendearret in protte: erudysje, bilêzenheit, etc. Mar dat is de bûtekant lykas altyd mei pretinsjes. De ynhâld is meager. Né, dan ha ik leaver Miedema's koarte forhalen, mar dêr sil in oarenien oer op 'e tekst. Miedema's dichterskip is in mislearre dichterskip. Mar fan dit apodiktyske oardiel fan in kritikus hoege skriuwer en lêzer harren neat oan to lûken.